Pełny tekst artykułu w wersji pdf
advertisement
Analiza UniaEuropejska.org Współpraca kursowa w EWG i UE w latach 1957 - 1999 Karol Janowski 2 Analiza UniaEuropejska.org W artykule przedstawione zostały etapy współpracy w obszarze polityki kursowej pomiędzy integrującymi się państwami Europy Zachodniej. Analiza obejmuje okres od powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1957 r. do utworzenia unii gospodarczowalutowej i wprowadzenia waluty euro w 1999 r1. 1. Stabilizacja kursów walut państw członkowskich w latach 1957-1979 Od momentu utworzenia EWG w 1958 roku aż do początku lat siedemdziesiątych nie istniała potrzeba regulacji stosunków walutowych między państwami Wspólnoty. Stabilność i przewidywalność kursów walut zapewniał system ustanowiony na konferencji w Bretton Woods. W systemie tym, zwanym również dolarowym, złoto spełniało funkcję pieniądza światowego, będąc miernikiem porównawczym walut. Substytutem złota uczyniono dolara amerykańskiego, nadając mu określony parytet wobec złota (35 dolarów za uncję) i czyniąc go walutą w pełni wymienialną na złoto. Inne waluty natomiast miały ściśle określony parytet wobec dolara bądź złota. Kursy walutowe, ustalone w tzw. systemie per value oznaczały relację parytetu złota bądź dolara jednostki pieniężnej jednego państwa do parytetu złota bądź dolara jednostki pieniężnej drugiego państwa. Dozwolone wahania kursów rynkowych nie mogły przewyższyć 1%, a banki centralne były zobowiązane do przeprowadzenia interwencji walutowych w celu niedopuszczenia do przekroczenia tej granicy2. Coraz wyraźniejsze różnice w celach polityki pieniężnej między państwami Starego Kontynentu a USA skutkowały polaryzacją napięć, co w konsekwencji doprowadziło do załamania się system z Bretton Woods. W końcu lat sześćdziesiątych coraz więcej krajów decydowało się na wymianę swoich rezerw dolarowych na złoto. System Rezerwy Federalnej nie był w stanie sprostać masowym żądaniom i w 1971 r. USA zniosły wymienialność swojej waluty na złoto. Skutkiem tego inne kraje przestały podtrzymywać stały kurs walut narodowych do dolara3. Oczywistym jest, że załamanie się systemu z Breton Woods i wybuch globalnego kryzysu walutowego wpłynęły niekorzystnie na dynamikę rozwoju gospodarczego we wszystkich kapitalistycznych państwach świata, ze szczególnym uwzględnieniem krajów EWG. Stabilne kursy walutowe były niezbędne dla urzeczywistnienia na obszarze Wspólnoty 1 W niniejszym artykule autor wykorzystał fragmenty własnej pracy dyplomowej pt.„Europejski Mechanizm Kursowy II”, obronionej w Kolegium Gospodarki Światowej w Szkole Głównej Handlowej w 2009 r. 2 M. Jurek, „Pojęcie, właściwości i przemiany wielonarodowych systemów walutowych. Część I”, Bank i Kredyt, 2005, nr 1, s. 15. 3 W. Majerkiewicz, M. Szaleniec, Dzieje kursu walutowego, (źródło: Portal Edukacji Ekonomicznej NBP: www.nbportal.pl, październik 2010). 3 Analiza UniaEuropejska.org idei wspólnego rynku oraz zapewnienia wysokiego wolumenu i bezpieczeństwa wymiany handlowej pomiędzy państwami członkowskimi. W grudniu 1971 r., z zamiarem przywrócenia stabilności międzynarodowemu systemowi walutowemu, podpisano Porozumienia Smithsońskie. Inicjatywa grupy dziesięciu wysoko rozwiniętych państw pozwoliła na uelastycznienie systemu walutowego. Dokonano dewaluacji dolara amerykańskiego o 10 %, przy jednoczesnym rozszerzeniu dopuszczalnej granicy odchyleń od kursu podstawowego z ±1% do ±2,25% względem dolara 4. Na skutek znacznego zwiększenia dozwolonych wahań kursów walut krajów uczestniczących w porozumieniu wobec waluty USA, zwiększeniu uległy dopuszczalne marże fluktuacji wzajemnych, dwustronnych kursów walutowych państw członkowskich Wspólnoty. W Europie stwierdzono, że tak skonstruowane pasmo wahań jest zbyt szerokie i może niekorzystnie wpływać na procesy integracji gospodarczej. Z zamiarem niedopuszczenia do tego, kraje należące do Wspólnoty, wraz z państwami ubiegającymi się o członkowstwo, podpisały w Bazylei umowę zakładającą dodatkowe ograniczenie zakresu wahań kursów własnych walut do ±2,25%. W ten sposób stworzono mechanizm, powszechnie nazywany „wężem w tunelu”5. Z perspektywy prowadzonej przez kraje członkowskie EWG polityki kursowej kluczowym wydaje się być fakt, iż od momentu zawarcia porozumienia bazylejskiego polityka ta była determinowana przynależnością do systemu węża walutowego. Narodowe banki centralne musiały interweniować na rynku walutowym w momencie, gdy kurs ich waluty zbliżył się zbytnio do poziomu dolnej lub górnej granicy korytarza wahań zarówno „węża”, jak i „tunelu”. Niebawem okazało się, że pomimo wielu prób zreformowania międzynarodowego systemu walutowego, nie udało się zapewnić długotrwałej, globalnej stabilizacji na rynkach. Wraz z upłynnieniem kursów najważniejszych walut wobec dolara w marcu 1973 r. porządek monetarny z Bretton Woods ostatecznie upadł. W takiej sytuacji, w ramach Wspólnoty zniknął obowiązek utrzymywania stabilnego kursu wobec dolara USA, a zadanie państw członkowskich EWG sprowadzało się do ograniczenia fluktuacji kursów bilateralnych. Jednak pomimo tego, zobowiązania związane z utrzymaniem narodowych walut w „wężu” okazały się być zbyt rygorystyczne dla niektórych państw. Irlandia oraz Wielka Brytania wycofały się z mechanizmu w połowie 1972 r., a Włochy na początku 1973 r6. 4 P. Kowalewski, Euro a międzynarodowy system walutowy, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2001, s. 48. A. Nowak-Far, Unia Gospodarcza i Walutowa w Europie, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2001, s. 25. 6 R. Wierzba., Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2003, s. 17. 5 4 Analiza UniaEuropejska.org W celu konsolidacji wspólnotowego systemu monetarnego, zachodnioeuropejscy przywódcy ustanowili Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. W zamierzeniach miał on być zaczątkiem przyszłej organizacji banków centralnych w ramach EWG. Rozporządzenie Rady z kwietnia 1973 r. określało zadania Funduszu. Miał on wspierać narodowe banki centralne w trzech obszarach: stopniowego zacieśniania korytarza wahań kursów walut krajów członkowskich, interwencji na rynkach walutowych oraz rozliczeń między bankami centralnymi prowadzących do wspólnej polityki w zakresie rezerw7. Pół roku po utworzeniu EFWW, kraje członkowskie Wspólnoty musiały przezwyciężyć kolejną przeszkodę na drodze do stabilizacji kursowej i integracji walutowej. Nagły i znaczący wzrost cen ropy naftowej w październiku 1973 r., będący konsekwencją wojny Izraela ze światem arabskim, doprowadził do niezwykle głębokiego i poważnego międzynarodowego kryzysu ekonomicznego. Negatywny szok podażowy przyczynił się do jednoczesnego, szybkiego wzrostu bezrobocia i inflacji. Załamanie gospodarcze sprawiło, iż proces zachodnioeuropejskiej integracji monetarnej zatrzymał się na kilka lat. EFWW funkcjonował nieefektywnie, a państwa członkowskie nie godziły się na rozszerzenie jego kompetencji. Ponadto mechanizm węża walutowego nie działał według założeń. Ilość walut wchodzących w jego skład zmieniała się, a centralne kursy walutowe wielokrotnie modyfikowano (m.in. miała miejsce kilkakrotna rewaluacja zachodnioniemieckiej marki i holenderskiego florena czy dewaluacja duńskiej, norweskiej i szwedzkiej korony). Kolejnym niepowodzeniem dla systemu węża walutowego była rezygnacja z udziału w nim Francji8. W warunkach kryzysu gospodarczego kraje członkowskie EWG wyznaczały różne cele w polityce gospodarczej, w tym także w polityce kursowej. Podczas gdy bank centralny Republiki Federalnej Niemiec skupiał się na przeciwdziałaniu wzrostowi inflacji, w innych państwach priorytetowo traktowano walkę z bezrobociem. W następstwie kryzysu pogłębiły się zatem już i tak znaczące różnice w poziomach rozwoju gospodarczego krajów Europy Zachodniej. Potężna, zdrowa gospodarka niemiecka, a więc i silna marka, nie zostały dotknięte konsekwencjami kryzysu w takim stopniu jak pozostałe gospodarki i waluty krajów EWG. W związku z tym, w systemie stabilizacji kursowej wystąpiła ogromna asymetria. Dodatkowo konstrukcja mechanizmu sprawiała, że ciężar utrzymania kursów w dopuszczalnym korytarzu wahań spoczywał na najsłabszych walutach, podczas gdy te 7 H. K. Scheller, Europejski Bank Centralny - Historia, rola i funkcje, Wydawnictwo EBC, Frankfurt am Main 2006, s. 18. 8 Francja wycofała się z mechanizmu w lutym 1974 r., w czerwcu 1975 r. wróciła do „węża”, a ostateczna rezygnacja z uczestnictwa miała miejsce w marcu 1976 r. Poza tym Norwegia należała do mechanizmu na zasadach członka stowarzyszonego od maja 1972 r. do 1978 r., a Szwecja od marca 1973 r. do sierpnia 1977 r. Szerzej zob. E. Apel, European monetary integration 1958-2002, Routledge, London-New York, 1998, s.42. 5 Analiza UniaEuropejska.org silniejsze ponosiły dużo niższe koszty w związku z uczestnictwem w „wężu” 9. W konsekwencji jedynie bank centralny RFN mógł pozwolić sobie na prowadzenie polityki pieniężnej i kursowej zgodnie z narodowym interesem, podczas gdy banki centralne innych krajów koncentrowały swoje wysiłki na utrzymaniu walut narodowych w mechanizmie. Taki stan rzeczy nie pozwalał na skuteczną stabilizację kursów między państwami EWG, a niski poziom konwergencji między gospodarkami tych krajów wręcz to utrudniał. 2. Powstanie Europejskiego Systemu Walutowego Kryzys wywołany gwałtownym wzrostem cen na produkty sektora surowcowoenergetycznego, jak również brak skutecznych form współpracy w kwestiach monetarnych, nie dawały nadziei na poprawę wydajności i kondycji gospodarek państw Wspólnoty. Rosły bezrobocie, deficyt w bilansie płatniczym oraz inflacja. W celu poprawy wskaźników ekonomicznych i wejścia na ścieżkę zrównoważonego wzrostu gospodarczego, należało zbudować bardziej złożony i efektywny mechanizm umożliwiający osiągnięcie długotrwałej stabilizacji walutowej. Dla realizacji tych zamierzeń utworzono Europejski System Walutowy (ESW), który rozpoczął działalność 1 marca 1979. Bezpośrednim powodem powstania ESW był kryzys amerykańskiej waluty, który uderzył w gospodarcze interesy państw Wspólnoty. Zwiększający się deficyt bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych powodował deprecjacje dolara. Skłaniało to zachodnioniemieckiej, inwestorów co do skutkowało lokowania gwałtowną nadwyżek jej kapitału aprecjacją. w Tym marce samym międzynarodowa konkurencyjność niemieckich produktów znacząco spadła. Władze RFN, chcące wzmocnić pozostałe waluty ESW i tym samym bardziej równomiernie rozłożyć koszty wymiany dolarów w Europie Zachodniej, wyszły w lutym 1978 r. z inicjatywą przekazania części rezerw dewizowych do wspólnotowego funduszu i utworzenia europejskiego bloku monetarnego. Projekt kanclerza Schmidta zapoczątkował debatę nad budową ESW10. Staraniem szefów państw i rządów krajów EWG w 1978 r., na kilku konferencjach poświęconych kwestiom walutowym wypracowano plan porozumienia monetarnego. 7 lipca 1978 r. w Bremie, Rada Europejska zadecydowała o utworzeniu Europejskiego Systemu Walutowego11. Proces tworzenia systemu zakończył się 5 grudnia 1978 r. uchwaleniem rezolucji podczas brukselskiego szczytu. Głównym celem ESW miało być zapewnienie długotrwałej stabilizacji walutowej. W jego skład weszło kilka elementów: europejska 9 R. Wierzba, op. cit., s. 18. K. Kołodziejczyk, Unia gospodarczo-walutowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 22. 11 A. Zawojska, Unia Europejska: Unia Gospodarcza i Walutowa. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000, s. 43. 10 6 Analiza UniaEuropejska.org jednostka walutowa ECU, mechanizm stabilizacji kursów walutowych, mechanizmy interwencyjne i postanowienia kredytowe12. Szczególnie ważnym był drugi z tych komponentów. Europejski Mechanizm Kursowy (ang. Exchange Rate Mechanizm - ERM) w ogólnych założeniach był zbliżony do „węża walutowego”. Kursy rynkowe narodowych walut krajów uczestniczących w ESW mogły fluktuować jedynie w przyjętych granicach, w odniesieniu do bilateralnych kursów podstawowych. Granice wahań ustalono na poziomie ±2,25%, przy czym dla krajów o słabiej rozwiniętej gospodarce było to ±6%13. Przedział wahań równy 4,5% określano mianem „wąskiego pasma”. Natomiast początkowo dla Włoch, a później również dla Hiszpanii, Portugalii i Wielkiej Brytanii stosowano „szerokie pasmo” 12%. Narodowe banki centralne zostały zobligowane do utrzymania kursów walut w tych przedziałach. Interwencje, polegające na skupowaniu i sprzedawaniu własnej waluty na rynku dewizowym, były obowiązkowe w przypadku zbliżania się danego kursu do górnej lub dolnej granicy pasma wahań. Ponadto interwencja powinna spełniać warunek symetryczności, czyli być zrealizowana jednokierunkowo i jednocześnie przez banki centralne państw o słabych i mocnych walutach. W przypadku zbytniego przybliżania się danej waluty do granic przedziału (co mogło mieć miejsce np. w warunkach inflacji), możliwa i wręcz konieczna była modyfikacja kursu podstawowego. Projekt zmiany kursu centralnego przygotowywał Komitet Walutowy, a następnie Rada ECOFIN (w składzie ministrów do spraw gospodarki i finansów) jednomyślnie go przyjmowała14. 3. Funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego Europejski System Walutowy funkcjonował przez prawie dwadzieścia lat. E. J. Pentecost wyodrębnia pięć okresów w istnieniu ESW15. Pierwszy z nich, przypadający na lata 1979-1983, był jednocześnie najtrudniejszym. Wtedy to zaobserwowano pogłębiające się różnice w poziomie rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, nastąpiło siedem modyfikacji kursów centralnych, a ECU uległa zmarginalizowaniu. Drugi etap (1983-1987) to postępująca konsolidacja systemu oraz zwiększenie znaczenia zachodnioniemieckiej marki jako swoistej kotwicy w mechanizmie ERM dla innych walut. W następnym okresie (198712 K. Kołodziejczyk, Unia…, op. cit, s. 23-24. J. Ruszkowski , E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 207-208. 14 A. Zawojska. op. cit., s. 44. 15 E. J. Pentecost, „The political economy of transition to monetary union in Western Europe”, /w:/ E. J Pentecost, A. van Poeck (ed. by), European Monetary Integration. Past, present and future, E. Elgar Publishing Inc., Cheltenham 2001, s.23. 13 7 Analiza UniaEuropejska.org 1991), z powodu wysokich kosztów asymetrii systemu, kraje o słabszych walutach zaczęły kontestować zbyt silną pozycję Bundesbanku i RFN, występując z projektami uwspólnotowienia polityki monetarnej. Czwarty etap (1992-1993) rozpoczął się od zniesienia kontroli nad przepływem kapitału. Bezpośrednim następstwem działań liberalizacyjnych było pojawienie się napięć związanych z odmiennym sposobem prowadzenia polityki pieniężnej przez zjednoczone Niemcy i pozostałych członków ERM. Dla tej fazy charakterystyczne jest załamanie się mechanizmu kursowego. W piątym, ostatnim etapie, nastąpiło rozluźnienie zasad systemu stabilizacji (zwiększenie korytarza wahań) i wypełnienie kryteriów konwergencji przez część państw w celu przyjęcia w wspólnej waluty. Analizując pierwszy etap funkcjonowania ERM, warto podkreślić wagę i zasadność wyboru właściwego momentu dla dokonania korekt w poziomach kursów centralnych. W okresie istnienia systemu węża walutowego kraje członkowskie EWG miały z tym ogromny problem. Natomiast po utworzeniu ESW po części odstąpiono od traktowania poziomu kursu walutowego jako elementu prestiżu międzynarodowego, większą wagę przywiązując do wyboru odpowiedniego czasu i rozmiaru przekształcenia. Ponadto większość z dokonanych w latach 1979-83 korekt kursowych miała charakter elastyczny, a więc rozmiary nowo ustalonego korytarza walutowego częściowo pokrywały się z rozmiarami korytarza obowiązującego wcześniej. Należy również podkreślić, że modyfikacje kursów centralnych były związane z gwałtownymi zmianami zachodzącymi na globalnych rynkach, m. in. drugim szokiem naftowym w końcu lat siedemdziesiątych czy też recesją w gospodarce światowej. Nie bez znaczenia pozostawała również sytuacją ekonomiczna i polityczna w samej EWG. Szczególnie istotne były napięcia na linii Francja-RFN. Lewicowy rząd francuski odwoływał się do prowadzenia bezkompromisowej i niezwykle ekspansywnej polityki monetarnej, nastawionej na cele wewnętrzne, co w konsekwencji doprowadziło do konieczności kilkukrotnej dewaluacji franka względem marki16. W początkowej fazie drugiego etapu działania mechanizmu ERM sytuacja na rynku walutowym ustabilizowała się. Było to wyraźny i jedyny możliwy do odnotowania w tym okresie sukces integracyjny krajów EWG. Dodatkowo został zapoczątkowany proces konwergencji gospodarek państw ESW. Długotrwały trend aprecjacyjny dolara amerykańskiego wobec głównych zachodnioeuropejskich walut, który sprzyjał stabilizacji w mechanizmie, odwrócił się w 1985 r. W związku z gwałtowną zmianą tendencji w kształtowaniu się kursów dolara i funta brytyjskiego, zrodziła się potrzeba kolejnych zmian 16 P. Kowalewski, op. cit., s. 140-143. 8 Analiza UniaEuropejska.org kursów centralnych, które jednak nie były już tak znaczące jak w etapie pierwszym i nie wpływały negatywnie na wiarygodność systemu stabilizacyjnego. Ponadto rosnące poparcie polityczne dla pogłębienia integracji w ramach EWG pomagało utrzymać wszystkie kraje w mechanizmie. Natomiast na przełomie 1986 i 1987 roku nastąpiło kolejne osłabienie dolara, co w połączeniu z zawirowaniami politycznymi występującymi we Francji skutkowało dodatkową modyfikacją w kursach centralnych w ramach ERM. Mimo napięć jakie wówczas powstawały w międzynarodowym systemie walutowym niespodziewanie okazało się, że była to ostatnia dewaluacja franka przed najdłuższym w historii mechanizmu okresem stabilizacji wahań kursów, trwającym niemal 6 lat17. Kolejne lata i trzeci etap istnienia ERM przyniosły odczuwalny wzrost konwergencji gospodarek państw w nim uczestniczących. Spowodowało to wzrost poparcia polityków dla działań zmierzających w kierunku utworzenia unii walutowej. Jednak presja polityczna, w połączeniu ze znakomitymi wynikami ekonomicznymi jakie osiągały gospodarki krajów EWG w tamtym okresie, skutkowały odejściem od słusznej praktyki modyfikowania kursów centralnych z odpowiednim wyprzedzeniem. Jako że proces konwergencji był nadal niedokończony, takie postępowanie doprowadziło do bardzo poważnego załamania mechanizmu w następnych latach18. Mimo że antyinflacyjna polityka pieniężna, którą zaczęło stosować coraz więcej państw EWG, zaowocowała wzrostem stabilności walut uczestniczących w mechanizmie, to jednak w dłuższej perspektywie nie zaistniały czynniki fundamentalne gwarantujące stabilność kursową. Powodem przedwczesnego zaniechania działań dostosowawczych była zwłaszcza postawa Francji, dążącej do przyspieszenia integracji walutowej. Rezultatem braku zmian w kursach centralnych było zakumulowanie istniejącej nierównowagi pomiędzy państwami członkowskimi19. Zanim jednak rozpoczął się kryzys ERM, to sukcesy działań stabilizacyjnych lat 19861988 zwiększyły wiarygodność mechanizmu. Zmotywowało to państwa ESW do podjęcia bardziej aktywnych działań w kwestii integracji walutowej. Jednolity Akt Europejski, podpisany w 1986 r., pozwalał na realizację idei wspólnego rynku w EWG. JAE wyrażał zamiary krajów członkowskich do dalszej integracji, w tym walutowej. Stanowił także ogromny krok naprzód w procesie tworzenia unii monetarnej. Traktat kończył konieczne działania prowadzące do budowy wspólnego rynku, ale również wspomógł i wyznaczył nowy 17 Ibidem, s. 154-155. Ibidem, s. 156. 19 L. Oręziak, Euro - nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s.20. 18 9 Analiza UniaEuropejska.org kierunek integracji walutowej, w pełni przedstawiony w raporcie Komitetu Delorsa20. Komitet ten został powołany w 1988 r., w celu zbadania uwarunkowań utworzenia unii gospodarczo-walutowej. W przygotowanym raporcie zaproponował trójetapowy sposób dochodzenia do UGiW. Wnioski i sugestie zawarte w dokumencie otworzyły negocjacje nad nowym Traktatem w kwestiach monetarnych21. Według Planu Delorsa, w pierwszym etapie należało pogłębić konwergencję gospodarczą między państwami Wspólnoty. Centralne kursy walutowe krajów członkowskich w ramach systemu ERM mogły być modyfikowane, ale uczestnicy mechanizmu zostali zobligowani do podjęcia wymaganych działań aby do takiej sytuacji nie dopuścić. W drugim etapie, mającym się rozpocząć po wejściu w życie nowego Traktatu, przewidywano utworzenie Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Pod nadzorem ESBC planowano dokończyć proces koordynacji narodowych polityk pieniężnych oraz wypracować zasady i reguły prowadzenia wspólnotowej polityki monetarnej. Wtedy również zamierzano zawężyć korytarz wahań w ramach ERM z 2,25% do 1%. Korekty kursów centralnych dopuszczalne byłyby tylko w ekstremalnych sytuacjach. Z kolei trzeci etap miał rozpocząć się od nieodwołalnego usztywnienia wszystkich kursów w ramach mechanizmu i przejęcia przez ESBC odpowiedzialności za prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej22. Reforma Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, uzgodniona w Maastricht, obejmowała między innymi dodanie postanowień o polityce gospodarczej i pieniężnej. Nowy rozdział był podstawą dla przyszłej UGiW oraz określał harmonogram jej wdrażania23. Artykuł 109j TWE (wg nowej numeracji artykuł 121) podawał jako jedno z kryteriów obowiązujących państwa UE w zakresie urzeczywistnienia unii gospodarczej i walutowej wymóg „poszanowania zwykłych marginesów wahań kursów przewidzianych mechanizmem wymiany walut europejskiego systemu walutowego przez co najmniej dwa lata, bez dewaluacji w stosunku do waluty innego Państwa Członkowskiego”24. Powyższy zapis został sprecyzowany w protokole załączonym do Traktatu25. 20 A. Nowak-Far, op. cit., s. 71. R. Wierzba, „Europejski Bank Centralny”, /w:/ R. Kokoszczyński, B. Pietrzak (red.), Bankowość centralna od A do Z, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2006, s. 151. 22 P. Kowalewski, op. cit., s. 160. 23 H. K. Scheller, op. cit., s. 22. 24 Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 29 grudnia 2006 r., seria C, nr 321 E. 25 Protokół (nr 21) w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 121 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 29 grudnia 2006 r., seria C, nr 321 E. 21 10 Analiza UniaEuropejska.org 4. Kryzys Europejskiego Mechanizmu Kursowego 1992-1993 Po podpisaniu nowego Traktatu, ale jeszcze przed jego wejściem w życie, ERM został dotknięty bardzo poważnym kryzysem. Bezpośrednią przyczyną załamania był z pewnością atak spekulacyjny na przeszacowanego funta brytyjskiego i, w mniejszym stopniu, lira włoskiego. Jednakże ogromny wpływ wydarzeń z lat dziewięćdziesiątych na aktualny kształt i funkcjonowanie systemu ERM II skłania do bardziej wnikliwej analizy przyczyn destabilizacji systemu ERM, a także opisania przebiegu kryzysu. W anglojęzycznej literaturze znajdują się interesujące badania sytuacji makroekonomicznej z lat 1992-1993, zmierzające do kompleksowego wyjaśnienia okoliczności załamania i ataku spekulacyjnego. Tak np. M. Artis wymienia kilka powodów kryzysu mechanizmu26. Najważniejszym z nich był problem spadku konkurencyjności, wynikający z jednoczesnego dławienia inflacji i prowadzenia polityki utrzymywania stabilnych kursów walutowych. Tożsama sytuacja wystąpiła na początku lat dziewięćdziesiątych w krajach EWG. Polityka prowadzona w taki sposób wcześniej czy później prowadzi do utraty wiarygodności ekonomicznej przez dany kraj i skutkuje spadkiem konkurencyjności. Utrzymywanie stóp procentowych na wysokim nominalnym poziomie, determinującym stabilność waluty i jej wysoką wartość, jest sprzeczne z realnymi wskaźnikami gospodarki. W sferze realnej pogorszeniu ulega nie tylko saldo obrotów bieżących ale także poziom cen względnych. W połączeniu z wysokim bezrobociem, tak prowadzona w długim okresie polityka kursowa staje się dla gospodarki państwa niebezpieczna. Nominalna wartość waluty jest przeszacowana i w związku z tym niezbędna jest jej dewaluacja. Drugim powodem kryzysu był brak koordynacji krajowych polityk kursowych. Bundesbank, próbujący walczyć ze wzrastającą inflacji za pomocą podnoszenia stóp procentowych, wywołał napięcia w całym mechanizmie ERM. Państwa uczestniczące w systemie borykały się z innymi problemami ekonomicznymi i finansowymi niż jednoczące się Niemcy i tłumienie inflacji nie stanowiło dla nich celu nadrzędnego, a czasem wręcz stało w sprzeczności z kierunkami krajowych polityk gospodarczych. Ostatni z wymienionych powodów wiązał się z domysłami i przypuszczeniami inwestorów. Niektórzy ekonomiści, jak chociażby Ch. Wyplosz sugerowali, że kryzys pośrednio łączył się z treścią uzgodnionego i przyjętego pod koniec 1991 r. Traktatu o Unii Europejskiej. Ponieważ TUE stanowił, że jednym z kryteriów wejścia do UGiW stał się zakaz 26 Omówienie wszystkich przyczyn załamania na podstawie: .M Artis, „The European Monetary System”, /w:/ P. L. Cottrell, G. Notaras, G. Tortella (ed. by), „From The Athenian Tetradrachm to the Euro. Studies in European Monetary Integration, , Ashgate Publishing Company, Aldershot 2007, s. 148-149. 11 Analiza UniaEuropejska.org dewaluacji, powstało pewnego rodzaju samospełniające się przewidywanie o atakach spekulacyjnych na słabsze, przeszacowane waluty. Gracze rynkowi skoncentrowali wtedy swoje oczekiwania wokół możliwości dewaluacji takich walut. Skuteczna spekulacja mogłaby dowieść, iż dla państwa, którego walutą się spekuluje, nie istnieje rozsądny powód utrzymywania niskiego poziomu inflacji za cenę wysokiego poziomu stopy procentowej i korzystniejszym dla tego państwa byłoby przejście do innego punktu finansowej równowagi, z niższym kursem walutowym i wyższymi popytem i inflacją. Na początku lat dziewięćdziesiątych zliberalizowano obroty kapitałowe w państwach Europy Zachodniej. Należy zauważyć, że pełna liberalizacja zmniejszyła skuteczność interwencji walutowych, podejmowanych przez banki centralne dla stabilizacji monetarnej. Swoboda przepływu kapitału na rozwiniętym i dojrzałym rynku finansowym pozwalała inwestorom, w razie oczekiwania nagłych zmian kursów, na zaangażowanie tak dużych funduszy, ze interwencje banków centralnych okazywały się nieskuteczne27. W związku z dużą presją inflacyjną w RFN i restrykcyjną polityką pieniężną Bundesbanku, od początku lat dziewięćdziesiątych pogłębiały się różnice w stopach procentowych pomiędzy krajami uczestniczącymi w mechanizmie stabilizacyjnym, ale także różnice pomiędzy poziomami stóp w krajach ERM i Stanach Zjednoczonych. Jako że trwały przygotowania do wprowadzenia wspólnej waluty i państwa członkowskie Wspólnoty były zobowiązane do utrzymania wahań kursów w dopuszczalnych granicach, inwestorzy uznali za atrakcyjne i względnie bezpieczne transakcje związane z zaciąganiem kredytów w marce lub dolarze i lokowaniem tego kapitału w krajach o słabych walutach i wysokim poziomie stóp procentowych, czyli na rynku hiszpańskim, portugalskim i włoskim28. Wydarzenia te miały miejsce w momencie, gdy wiele państw Europy Zachodniej wchodziło w fazę recesji. Podnoszenie stóp procentowych w celu obrony pozycji w mechanizmie ERM pogłębiało spadek produkcji. W związku z powyższym, gracze rynkowi zdecydowali się na spekulacje walutą kraju, którego rząd nie był gotowy ponosić kosztów z tym związanych. Dlatego też ich wybór padł na Wielką Brytanię. Spekulanci liczyli na to, że rząd brytyjski nie zdecyduje się na przedłużenie recesji w celu zwiększenia szans na budowę UGiW, gdyż nie był on przekonany do tego projektu. Ponadto funt, od niedawna uczestniczący w mechanizmie ERM, był mocno przeszacowany. Założenie o braku 27 M. Gruszczyński, Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 56-57. 28 M. Gruszczyński, „Doświadczenia międzynarodowe a prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu walutowego w Polsce”, Bank i Kredyt, 2004, nr 5, s. 45. 12 Analiza UniaEuropejska.org dostatecznej determinacji Banku Anglii do obrony kursu okazało się trafne, we wrześniu 1992 nastąpiła dewaluacja funta29. Następstwem załamania mechanizmu stabilizacyjnego była dewaluacja hiszpańskiej (peseta) i portugalskiej (eskudo) waluty, zawieszenie udziału lira włoskiego w ERM oraz wycofanie funta brytyjskiego z systemu. Z powodu ciągłego występowania zjawisk kryzysowych podjęto również decyzję o rozszerzeniu korytarza wahań do ± 15% wobec kursów centralnych30. Takie rozwiązanie było jedynym możliwym sposobem uratowania systemu. Umożliwiło krajom członkowskim bardziej swobodne, a co za tym idzie efektywniejsze wykorzystanie polityki pieniężnej w celu przezwyciężenia kryzysu. Mimo że udało się ocalić system stabilizacyjny i projekt unii walutowej pozostawał ciągle realnym planem, to jego realizację trzeba było odłożyć na najpóźniejszy przewidziany w TUE termin, czyli koniec 1998 r31. Kilka miesięcy po kryzysie okazało się, że waluty krajów uczestniczących w mechanizmie, pomimo dostępnego szerokiego korytarza dopuszczalnych odchyleń, w większości już pod koniec 1993 r. fluktuowały jedynie w granicach ±2,25% od poziomu kursów centralnych. Działo się tak z powodu umocnienia dolara oraz długo oczekiwanych obniżek stóp procentowych w Niemczech. Jednak już w następnym roku, po załamaniu się notowań dolara USA okazało się, że pasmo wahań o szerokości 30% jest niewystarczające i konieczna była zmiana kursów centralnych walut Hiszpanii i Portugalii. Gdy zaczęły pojawiać się wątpliwości co zasadności i zdolności UE do utworzenia UGiW, nastąpił przełom. Sukcesem zakończyły się działania interwencyjne Bundesbanku podjęte w sierpniu 1995 r. i trend spadkowy dolara został zatrzymany32. Podczas negocjacji Traktatu z Maastricht zakładano, że docelowo wszystkie kraje UE przyjmą wspólną walutę. Jednak sprzeciw Duńczyków wyrażony w referendum ratyfikacyjnym wymusił zrewidowanie tak ambitnych zamiarów. Dlatego też niezbędnym okazało się stworzenie mechanizmu stabilizacji kursowej dla państw członkowskich UE, które pozostawałyby poza strefą euro i nie chciały lub nie mogły przyjąć wspólnotowej waluty33. 29 A. Sławiński, „Przyczyny i następstwa kryzysu walutowego,”, /w:/ W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 18-19. 30 L. Oręziak, op. cit., s.20. 31 P. Kowalewski, op. cit., s. 167. 32 Ibidem, s. 168-170. 33 S. Bielecki, Konstrukcja i funkcjonowanie mechanizmu kursowego ERM2 a polska strategia wejścia do strefy euro, (źródło: Uniwersytet Gdański, www.univ.gda.pl, lipiec 2009). 13 Analiza UniaEuropejska.org Na konferencji w Madrycie w końcu 1995 r. Rada Europejska podjęła wiążące decyzje w kwestii wymiany walut narodowych na euro, czyli scenariusza wprowadzania wspólnej waluty wraz z dokładnym terminarzem34. Wtedy też odbyły się pierwsze konkretne rozmowy na temat przyszłego mechanizmu stabilizacji kursowej. Rada ECOFIN otrzymała zadanie wypracowania, we współpracy z Europejskim Instytutem Walutowym i Komisją Europejską, koncepcji nowego systemu walutowego dla UE, który mógłby zastąpić ESW po rozpoczęciu trzeciego etapu realizacji UGiW. Po dyskusjach w trakcie kolejnych spotkań Rady Europejskiej w 1996 r. (Florencja i Dublin), ostateczny projekt został zaakceptowany podczas amsterdamskiego szczytu w czerwcu 1997 r35. Europejski Mechanizm Kursowy II funkcjonuje formalnie od 1999 r., a więc od chwili utworzenia strefy euro i wprowadzenia nowej waluty do obiegu bezgotówkowego w 11 państwach członkowskich UE. W istocie rzeczy ERM II jest kontynuacją wcześniej obowiązującego mechanizmu ustalania i stabilizacji wzajemnych kursów walutowych 36. 5. Ocena ESW Ocena działania Europejskiego Systemu Walutowego ze szczególnym uwzględnieniem Europejskiego Mechanizmu Kursowego na przestrzeni dwudziestu lat istnienia nastręcza wielu trudności. W literaturze poświęconej zagadnieniu można znaleźć odmienne poglądy na ten temat. Zwolennicy pozytywnej oceny twierdzą, iż mimo perturbacji i problemów udało się zrealizować podstawowy cel systemu - fluktuacje kursów walutowych zostały ustabilizowane. W literaturze akcentuje się pozytywny wpływ ESW na pobudzenie handlu i stymulowanie współpracy gospodarczej. Wyraźnie zwiększył się również stopień harmonizacji polityk gospodarczych oraz realnej konwergencji systemów ekonomicznych krajów członkowskich. Z kolei znacznemu obniżeniu uległa inflacja i poziom stóp procentowych w krajach EWG37. Z kolei w innych publikacjach podkreśla się nieefektywność ESW. Krytycy dostrzegają wielokrotne zmiany kursów centralnych oraz częste interwencje walutowe w celu umożliwienia krajom z wysokimi deficytem w budżecie i inflacją pozostania w systemie 34 K. Kołodziejczyk, „Integracja gospodarcza państw Unii Europejskiej”, /w:/ K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2003, s. 696. 35 S. Bielecki, op. cit. 36 H. Bąk, „Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu kursowego ERM II”, /w:/ H. Bąk, G. WojtkowskaŁodej (red.), Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004-2006. Wybrane Zagadnienia, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007, s. 111. 37 Zob. R. Woreta, „Unia gospodarcza i walutowa”, /w:/ E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec (red.), Unia Europejska. Tom I, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s.317. 14 Analiza UniaEuropejska.org ERM. Ponadto uwypuklane jest zjawisko asymetrii rezultatów i zakresu interwencji walutowych, wynikające z koncentracji kursów słabszych walut mechanizmu wokół najsilniejszej, czyli marki zachodnioniemieckiej, zamiast wokół ECU38. Trudno jednoznacznie ocenić ESW i ERM. Wydaje się, że za najlepszy instrument weryfikacji można uznać analizę efektywności systemu, a w tym i mechanizmu stabilizacyjnego. w odniesieniu do kilku etapów jego funkcjonowania. Poza poważnymi problemami nękającymi system w początkowym okresie jego funkcjonowania oraz kryzysem z lat dziewięćdziesiątych, rolę ESW w procesie koordynacji i harmonizacji polityki kursowej i pieniężnej między krajami członkowskimi należy uznać za pozytywną. Pamiętając o różnicach narodowych interesów państw zachodnioeuropejskich, które utrudniały sprawne funkcjonowanie mechanizmu ERM, warto podkreślić ogromny wpływ jaki na EWG i procesy konwergencji gospodarczej i walutowej w niej przebiegające wywierał stan światowej gospodarki i międzynarodowego systemu monetarnego. Dyskusyjną kwestią jest także krytyka dominacji marki RFN w ERM. ECU, ze względu na swoją konstrukcję i ograniczoną rolę (głównie rozrachunkową i transakcyjną w ramach EWG, choć również inwestycyjną) nie była w stanie pełnić funkcji pieniądza wspólnotowego. Naturalnym procesem wydaje się zatem koncentracja słabszych walut mechanizmu wokół tej stabilnej, silnej i wiodącej. Dodatkowym atutem marki była konsekwentna i ciesząca się zaufaniem podmiotów rynkowych polityka Bundesbanku, utrwalająca autorytet banku centralnego RFN na międzynarodowym rynku finansowym. Pewnym jest, że dwadzieścia lat funkcjonowania ESW odcisnęło wyraźne piętno na formie przyszłej wspólnotowej unii walutowej. Należy również dodać, że system stabilizacji kursowej ułatwił i wspomógł proces konwergencji, dając solidne podstawy dla pogłębienia integracji w ramach EWG. 6. Uwagi końcowe Stabilizacja wahań kursów pomiędzy walutami krajów tworzących zintegrowany obszar gospodarczy, jakim jest Unia Europejska, wydaje się działaniem niezwykle potrzebnym i korzystnym. Likwidacja ryzyka kursowego pozwala zwiększyć poziom bezpieczeństwa zawieranych transakcji i obniżyć ich koszty. Dzięki temu rosną obroty i zyski z handlu zagranicznego. W rezultacie eliminacji premii za ryzyko można również zaobserwować obniżenie się poziomu stóp procentowych (zmniejszenie rozbieżności w poziomie stóp w danym kraju i w strefie euro), a konsekwencji dostęp do tańszego kredytu 38 M. Grzesiak, Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo Adam Marszalek, Toruń 2004, s. 15. 15 Analiza UniaEuropejska.org i innych źródeł finansowania. To z kolei sprzyja wzrostowi inwestycji i w dłuższej perspektywie czasowej może wpłynąć na dynamikę przyrostu PKB. Oczywiście wszystkie powyższe zalety w pełni uwidaczniają się na wyższym poziomie integracji jakim jest unia walutowa. Jednakże ustalenie parytetów centralnych i ograniczenie wahań kursów w ramach ERM II to niejako początkowy etap tego procesu, również przynoszący wymierne korzyści ze stabilizacji. W związku z powyższym, już w latach siedemdziesiątych, gdy załamał się system z Bretton Woods gwarantujący stabilność i przewidywalność walutową, kraje członkowskie EWG podjęły wysiłki zmierzające do ograniczenia fluktuacji kursów bilateralnych. Wprowadzono system „węża w tunelu” i ustanowiono Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. Jednakże globalny kryzys gospodarczy, który wywołał poważne napięcia na rynku walutowym, jak również postawa państw członkowskich, kierujących się partykularnymi interesami sprawiły, że pierwsza próba utworzenia mechanizmu stabilizacji walutowej zakończyła się niepowodzeniem. W EWG powoli zaczęto dostrzegać, że stabilność kursów walutowych jest konieczna dla głębszej integracji gospodarczej i służy wszystkim państwom Wspólnoty. Dlatego też opracowano nową, bardziej złożoną i kompleksową strategię mającą doprowadzić do ograniczenia fluktuacji kursów dwustronnych pomiędzy krajami członkowskimi. W ramach Europejskiego Systemu Walutowego utworzono Europejski Mechanizm Kursowy oraz sformułowano dokładne procedury dotyczące parytetu centralnego, dopuszczalnego korytarza wahań czy interwencji walutowych. W przeszło dwudziestoletnim okresie funkcjonowania ESW dochodziło do częstych napięć na rynku walutowym i wielokrotnie podejmowano decyzję dotyczące zmiany poziomu kursów centralnych. Mimo problemów i zawirowań w perspektywie długoterminowej udało się osiągnąć zadowalający stopień stabilności kursowej. W miarę pogłębiania się integracji gospodarczej we Wspólnocie i wdrażania planów utworzenia wspólnego rynku, wśród ekonomistów i elit politycznych dojrzewało przekonanie, że tylko trwały i wysoki poziom konwergencji gospodarek państw EWG zapewni stabilizację kursową. Tak więc mechanizm ograniczenia wahań kursów mógł jedynie stanowić środek do osiągnięcia celu głównego, jakim w przyszłości miało być przyjęcie wspólnej waluty. Lata 1992-1993 przyniosły kryzys systemu ERM. Mimo gwałtownego przebiegu i znacznych konsekwencji nie spowodował on zahamowania integracji monetarnej, a wręcz ją przyspieszył. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, zaraz po wprowadzeniu reformy traktatowej i utworzeniu Unii Europejskiej, zaczęto pracować nad projektem przyjęcia 16 Analiza UniaEuropejska.org wspólnotowej waluty i utworzenia Europejskiego Banku Centralnego. W ramach kompleksowego planu dochodzenia do UGiW zdecydowano się także, głównie ze względu na kryzys z początku lat dziewięćdziesiątych, zreformować mechanizm ERM. Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje nowy system stabilizacji wahań kursów, Europejski Mechanizm Kursowy II, przeznaczony dla państw, które nie są gotowe albo nie chcą przyjąć euro. Obligatoryjny pobyt w ERM II ma zapewnić, że kraje chcące wejść do UGiW będą prowadziły politykę zorientowaną na stabilizację i wzmacnianie konwergencji ekonomicznej. 17 Analiza UniaEuropejska.org Bibliografia Akty prawne 1. Protokół (nr 21) w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 121 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 29 grudnia 2006 r., seria C, nr 321 E. 2. Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 29 grudnia 2006 r., seria C, nr 321 E. Książki 1. Apel E., European monetary integration 1958-2002, Routledge, London-New York, 1998. 2. Gruszczyński M., Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 3. Grzesiak M., Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo Adam Marszalek, Toruń 2004. 4. Kołodziejczyk K., Unia gospodarczo-walutowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004. 5. Kowalewski P., Euro a międzynarodowy system walutowy, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2001. 6. Nowak-Far A., Unia Gospodarcza i Walutowa w Europie, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2001. 7. Oręziak L., Euro - nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003 8. Pentecost E. J., Poeck van A. (ed. by), European Monetary Integration. Past, present and future, E. Elgar Publishing Inc., Cheltenham 2001. 9. Ruszkowski J., Górnicz E., Żurek M., Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 10. Scheller H. K., Europejski Bank Centralny - Historia, rola i funkcje, Wydawnictwo EBC, Frankfurt am Main 2006. 11. Wierzba R., Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2003. 12. Zawojska A., Unia Europejska: Unia Gospodarcza i Walutowa. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000. 18 Analiza UniaEuropejska.org Rozdziały w pracach zbiorowych i artykuły 1. Artis M., „The European Monetary System”, /w:/ Cottrell P. L., Notaras G., Tortella G. (ed. by), „From The Athenian Tetradrachm to the Euro. Studies in European Monetary Integration, , Ashgate Publishing Company, Aldershot 2007. 2. Bąk H., „Problemy wprowadzenia złotego do mechanizmu kursowego ERM II”, /w:/ Bąk H., Wojtkowska-Łodej G. (red.), Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 20042006. Wybrane Zagadnienia, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007. 3. Bielecki S., Konstrukcja i funkcjonowanie mechanizmu kursowego ERM2 a polska strategia wejścia do strefy euro, (źródło: Uniwersytet Gdański, www.univ.gda.pl, lipiec 2009). 4. Gruszczyński M., „Doświadczenia międzynarodowe a prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu walutowego w Polsce”, Bank i Kredyt, 2004, nr 5. 5. Jurek M., „Pojęcie, właściwości i przemiany wielonarodowych systemów walutowych. Część I”, Bank i Kredyt, 2005, nr 1. 6. Kołodziejczyk K., „Integracja gospodarcza państw Unii Europejskiej”, /w:/ Wojtaszczyk K. A., Jakubowski W. (red.), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2003. 7. Majerkiewicz W., Szaleniec M., Dzieje kursu walutowego, (źródło: Portal Edukacji Ekonomicznej NBP: www.nbportal.pl, lipiec 2009). 8. Sławiński A., „Przyczyny i następstwa kryzysu walutowego”, /w:/ Małecki W., Sławiński A., Piasecki R., Żuławska U., Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. 9. Wierzba R., „Europejski Bank Centralny”, /w:/ Kokoszczyński R., Pietrzak B. (red.), Bankowość centralna od A do Z, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2006. 10. Woreta R., „Unia gospodarcza i walutowa”, /w:/ Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E. (red.), Unia Europejska. Tom I, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004. Strony internetowe 1. Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, www.nbportal.pl, październik 2010. 2. Uniwersytet Gdański, www.univ.gda.pl, lipiec 2009. Analiza UniaEuropejska.org
