pojęcie rozwoju fizycznego i specyfika tego

POJĘCIE ROZWOJU FIZYCZNEGO I SPECYFIKA TEGO ROZWOJU W WIEKU
DORASTANIA
Rozwój fizyczny to zdumiewający proces, przebiegający etapami, od stopniowego rozwoju
dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania. Jakość
rozwoju dziecka zależy od wrodzonych cech organizmu oraz od działających na nie w ciągu
życia czynników środowiskowych [2].
Przez rozwój fizyczny rozumie się przemiany, które doprowadzają do ukształtowania z
prostej konstrukcji komórkowej tak złożonego, tak precyzyjnego i doskonałego tworu, jakim jest
organizm dorosłego człowieka. To zjawisko przemian polega na rośnięciu, różnicowaniu się
komórek i tkanek, doskonaleniu się struktury i funkcji poszczególnych narządów i zdobywaniu w
ten sposób coraz większej samodzielności osobniczej oraz dojrzałości.
„Istotą rozwoju organizmów wyższych- jak pisze Napoleon Wolański – wydaje się być
doskonalenie się dla uzyskania optymalnej samodzielności i przedłużenia swego istnienia przez
wydanie potomstwa”[1].
Rozwój fizyczny składa się z trzech grup odrębnych jakościowo procesów, które nazywamy
rozrostem, różnicowaniem i dojrzewaniem [3]. Rozrost lub wzrastanie jest zjawiskiem często
utożsamianym z całym procesem rozwoju fizycznego. Zjawisko to polega na zmianach
ilościowych, na zwiększeniu się wymiarów i masy ciała, co powoduje, że osobnik w każdym
etapie rozwoju staje się coraz bardziej dorosły. Różnicowanie polega na zmianach jakościowych.
Zmiany te decydują o odrębności organizmu dziecka w poszczególnych okresach ontogenezy. Na
zjawisko różnicowania składają się zmiany w komórkach i strukturze tkanek,
wyodrębnianie się z nich poszczególnych układów i zespołów oraz formowanie proporcji. Przez
pojęcie dojrzewania rozumie się najczęściej doskonalenie funkcji poszczególnych narządów i
układów, ich specjalizację i koordynację z innymi układami. A to z kolei decyduje o
połączeniu poszczególnych reakcji w uporządkowany system celowych czynności całego
organizmu. Zjawisko dojrzewania uważa się niejednokrotnie za najważniejszy aspekt fizycznego
rozwoju człowieka.
Rozwój jest procesem progresywnym i organizm nigdy w zupełności nie wraca do fazy czy
stanu wcześniejszego. Procesy różnicowania i dojrzewania wiążą się z koncepcją stadialnego
rozwoju. Badanie rytmu rozwoju ma podstawowe znaczenie dla kontroli rozwoju dziecka, z
jednej bowiem strony może się okazać, że dziecko o wysokości ciała wyższej niż przeciętna dla
danego wieku wykazuje zbyt małe tempo rozrostu nawet w stosunku do swojego poziomu
rozrostu, z drugiej zaś, że powolne przyrosty wysokości ciała u badanego dziecka nie są
wynikiem patologicznego zahamowania rozwoju, lecz są po prostu związane z
charakterystycznym dla danego wieku i typu dziecka powolnym tempem rozwoju[3].
Ostateczne wartości, jakie osiąga dojrzały organizm człowieka, zależą od dwóch grup
przyczyn: od czynników wrodzonych, wewnątrzpochodnych, czyli endogennych oraz czynników
środowiska otaczającego, egzogennych.
Przebieg rozwoju fizycznego, jak i uzyskany jego poziom, stanowią wypadkową tych dwóch
przyczyn, działających zresztą nie zawsze z jednakową siłą. Swoistym przywilejem człowieka
jest to, że noworodek w momencie przyjścia na świat jest nie przygotowany do samodzielnego
bytu, ma nie ukształtowane struktury i mniej zaawansowane czynności niż inni przedstawiciele
świata zwierzęcego. Fakt ten pozwala na rozwój bardziej plastyczny i w większym stopniu
przystosowany do rzeczywistych warunków bytowania i jakby osłabia czynniki endogenne, które
na przykład w przypadku cech dziedzicznych są bardziej „konserwatywne” i niełatwo poddają się
modyfikacjom [1].
SPECYFIKA ROZWOJU FIZYCZNEGO W WIEKU DORASTANIA
Rozwój fizyczny w wieku dorastania polega na dalszym rozwoju struktury i funkcji
organizmu. Obejmuje on zmiany anatomiczne i fizjologiczne, a więc zwiększanie się wysokości
i ciężaru ciała, zmiany w proporcjach organów i ogólnym kształcie ciała oraz dojrzewanie
fizjologiczne, znajdujące wyraz przede wszystkim w dojrzewaniu płciowym. Procesy te są ze
sobą ściśle powiązane i wpływają na siebie nawzajem. Dla wieku dorastania, a zwłaszcza jego
początków, znamienne jest ogólne przyspieszenie tempa rozwoju w porównaniu z okresem
poprzednim.
Intensywny przyrost wysokości u dziewcząt zaczyna się co najmniej od wieku 11;6 i trwa
do 14;6, po czym gwałtownie spada, chłopcy natomiast najbardziej intensywnie rosną od wieku
13;6 do 15;6. Zwiększone tempo wzrastania występuje więc u dziewcząt o dwa lata wcześniej
niż u chłopców, toteż w wieku 13-14 lat dziewczęta są na ogół wyższe od chłopców. W
następnych latach chłopcy coraz bardziej przewyższają dziewczęta osiąganym wzrostem. Należy
zwrócić na duże różnice indywidualne występujące zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród
chłopców.
Jeśli chodzi o ciężar ciała, to u dziewcząt wzrasta on najbardziej w 14 i 15 r. ż., a u
chłopców między 15 a 17 r.ż. Tak więc zwiększone tempo przyrostu ciężaru ciała, podobnie jak
wysokości, występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców. Osiągniętym ciężarem ciała
dziewczęta przewyższają chłopców średnio w wieku od 13 do 15 r.ż. Różnice indywidualne w
ciężarze ciała są jeszcze większe niż w zakresie wzrostu.
Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu stosunkowo
krótkiego czasu ( 2-3 lata ) określane jest przez badaczy tego okresu jako skok pokwitaniowy.
Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym, występuje u wszystkich dzieci, istniejące zaś różnice
indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego
procesu.
Skok pokwitaniowy dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np. długości kończyn,
obwodu głowy, szerokości miednicy itp. Występuje on wcześniej u dziewcząt niż u chłopców w
zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast później w zakresie podściółki tłuszczowej; jej
przyrost jest jednak większy u dziewcząt, natomiast przyrost siły mięśniowej – większy i szybszy
u chłopców.
Różnice w rytmie wzrastania różnych organów, tkanek czy części ciała u młodzieży w
okresie dorastania powodują przejściowe dysproporcje w sylwetkach młodocianych. Szybkim
przyrostom wysokości i ciężaru towarzyszą zmiany kształtów ciała. Pojawiają się drugo- i
trzeciorzędowe cechy płciowe. U dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe, formują się piersi.
U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu.
U obu płci pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych i pod pachami. W sposób
nader charakterystyczny zmieniają się proporcje twarzy.
Zmianom zewnętrznym w budowie i proporcjach ciała towarzyszą zmiany w budowie i
działalności organów wewnętrznych. Wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry
(łojowych i potowych). Układ kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie, pierwszy
szybciej niż drugi. Układ sercowo-naczyniowy ulega również swoistym przeobrażeniom. Między
12 a 16 r.ż. notuje się wzrost ciężaru i objętości serca. Pogłębienie i zwolnienie częstotliwości
skurczów wpływa na zwiększenie ciśnienia w naczyniach krwionośnych. Pobudliwość nerwowa
odbija się w znacznym stopniu na akcji serca, powodując wahania w ciśnieniu. Naczynia
krwionośne wykazują wielką nadwrażliwość. Poważnym przeobrażeniom ulega również układ
nerwowy. Zmiany anatomiczne dotyczą przede wszystkim struktury mózgu i polegają na
zwiększeniu się rozmiarów komórek mózgowych, różnicowaniu się ich funkcji, wzroście
rozgałęzień końcowych dendrytów i neurytów, na powstawaniu nowych włókien i coraz większej
ich specjalizacji. Zmiany funkcjonalne układu nerwowego objawiają się w nadmiernej
wrażliwości i pobudliwości tego układu oraz w zachwianiu równowagi podstawowych procesów
pobudzenia i hamowania. Do najpospolitszych chorób tego wieku należą: gruźlica płuc, gościec,
anemia, choroby nerwowe, zaburzenia gruczołów dokrewnych, zwłaszcza tarczycy.
Fizjologiczne podłoże w.w przeobrażeń stanowią wzmożone procesy wydzielania
gruczołów dokrewnych, do których należą: przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, grasica,
trzustka, nadnercze i gruczoły płciowe. Wydzielają one do krwi substancje czynne, zwane
hormonami, które wywierają wpływ na przemianę materii, na szybszy lub powolniejszy rozwój
poszczególnych tkanek organizmu, powodując w ten sposób przyspieszenie lub zwolnienie jego
wzrostu.
Największą rolę w dojrzewaniu płciowym odgrywają: przysadka mózgowa, nadnercze i
gruczoły płciowe ( gonady).
Hormony przysadki mózgowej działają pobudzająco na czynności tarczycy i kory nadnerczy
oraz przyczyniają się do rozwoju gruczołów płciowych męskich (jądra) i żeńskich (jajniki), które
stanowią tzw. pierwszorzędne cechy płciowe. Hormony nadnercza wpływają na rozwój
drugorzędnych cech płciowych (anatomiczne różnice w budowie narządów płciowych żeńskich i
męskich). Hormony wytwarzane przez gruczoły płciowe powodują powstawanie
trzeciorzędnych cech płciowych ( głównie różnic w budowie ciała kobiety i mężczyzny).
Badania ujawniły ścisłą zależność rozwoju płciowego i kostnego. Udowodniono, że kiedy
organy płciowe osiągają dojrzałość, następuje zahamowanie wzrostu ciała.
Tempo dojrzewania płciowego u dziewcząt i chłopców nie jest jednakowe. Dziewczęta
dojrzewają szybciej, wyprzedzając pod tym względem chłopców o około 2 lata.
Jako moment dojrzałości u dziewcząt przyjmuje się zazwyczaj pierwszą menstruację
(menarche), przypadającą przeciętnie na 13-14 r.ż. Różnice indywidualne pod tym względem są
jednak bardzo duże: normalne zdrowe dziewczęta mogą osiągnąć dojrzałość płciową w wieku od
9 do 20 lat.
Ustalenie kryterium dojrzałości u chłopców jest o wiele trudniejsze. Z reguły za takie
kryterium uważa się pierwszy wytrysk nasienia, który przypada przeciętnie na 15 – 16 r.ż., poza
tym bierze się pod uwagę: zmianę głosu, owłosienie części rodnych, owłosienie pod pachami.
Ogromne różnice indywidualne, jakie występują w procesie dojrzewania płciowego,
wynikają z różnych przyczyn. Czynniki wywierające wpływ na te różnice mają charakter
genetyczny bądź środowiskowy. Do czynników tych należą: typ budowy fizycznej, rasa, klimat,
stan zdrowotny organizmu, odżywianie, ogólne warunki bytowe, środowisko społeczne,
liczebność rodziny, warunki ekonomiczne i warunki wychowawcze.
Oprócz zwiększenia tempa rozrostu w okresie dojrzewania, czyli skoku pokwitaniowego,
notuje się zjawisko przyspieszenia rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z pokolenia na
pokolenie. Nazywa się je akceleracją lub trendem sekularnym. To przyspieszenie rozwoju całego
organizmu w każdej następnej generacji, w porównaniu z poprzednią, uwidacznia się specjalnie
wyraźnie właśnie w okresie dorastania i dotyczy przede wszystkim skoku pokwitaniowego.
Ogólnie za przyczynę akceleracji uważa się wzrost kultury materialnej, a co za tym idziepolepszenie warunków bytowych, sanitarno-higienicznych, obniżenie liczby i nasilenia schorzeń
zakaźnych we wczesnym dzieciństwie itp.[4].
BIBLIOGRAFIA
1.
2.
3.
4.
Przewęda R.: Rozwój somatyczny i motoryczny, WSiP, Warszawa 1981r.
Świat wiedzy- ciało człowieka ( bez autora i daty).
Wolański N.: Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży, PZWL, Warszawa 1975r.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1977r.
Urszula Jelińska
Zbigniew Serocki
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych
w Łasinie.