wiek dorastania/adolescencja

WIEK
DORASTANIA/ADOLESCENCJA
Wg S. Baley – w. dojrzewania 13/14 – 20 lat tu wyróżnia trzy fazy – przedpokwitaniową1314, - pokwitaniową do ok. 17, - w. młodzieńczy do ok. 20-24 lat. Wg. S. Szumana w.
dojrzewania i wiek młodzieńczy – 14-21 lat, Wg. M. Kreutz młodość 11-21 lat a w nim
wyróżnia 3 fazy -okres przekory 11-14 lat, - okres dojrzewania 14-17 lat i okres harmonizacji
17-21 lat, Wg. Żebrowskiej 12/13-17/18 lat.
Niedługo po ukończeniu 10 r. ż. człowiek dojrzewa seksualnie, przez co staje się możliwa
prokreacja. Okres ten określa się mianem pubertacji. Chociaż najbardziej oczywiste oznaki
pubertacji mają charakter zmian fizycznych, zmiany rozwojowe dotyczą również sfery
poznawczej, interakcji społecznych, emocji, świadomości „ja”. Adolescencja – okres który
trwa od początku pubertacji aż do okresu dorosłości. Tradycyjnie okres adolescencji uważa
się za okres konfliktów i zaburzeń. Hall określił ten okres jako czas „burzy i naporu” jak
również istotnych zmian fizycznych, psychicznych i emocjonalnych.
ROZWÓJ FIZYCZNY-polega na rozwoju struktury i funkcji organizmu, obejmuje zmiany
anatomiczne i fizjologiczne (zwiększenie wielkości i ciężaru, różnice w proporcjach, kształt
ciała, dojrzewanie płciowe).wiek dorastania charakteryzuje się przyspieszeniem tempa
rozwoju.
Wysokość i ciężar ciała
Intensywny przyrost wysokości u dz. 11,6 – 14,6 lat potem gwałtownie spada, ch. 13,6 – 15,6
lat. Zwiększone tempo wzrastania u dz. występuje o 2 lata prędzej jak u ch. Ciężar ciała u dz.
wzrasta najszybciej w wieku 14-15 lat a u ch. 15-17 lat. Wzmożone tempo przyrostu obu
wymiarów ciała występuje u każdej płci mniej więcej w tym samym czasie, jednak
gwałtowny przyrost wysokości wyprzedza nieco przyrost ciężaru – najpierw występuje
wydłużenie a potem poszerzenie.
Skok pokwitaniowy
Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości i ciężaru ciała w przeciągu stosunkowo
krótkiego czasu (2-3 lata). Jest zjawiskiem stałym występującym u obu płci, istniejące zaś
różnice indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności czasu występowania i
trwania tego procesu. Skok pokwitaniowy występuje wcześniej u dz. jak u ch. natomiast
później w zakresie podściółki tłuszczowej. Jej przyrost jest jednak większy u dz. natomiast
przyrost mięśni większy i szybszy u ch. We wzroście różnych organów , tkanek czy części
ciała występują różnice powodujące dysproporcje w sylwetkach młodocianych.
Dojrzewanie płciowe
Podczas pubertacji przysadka wydziela hormon działający na jajniki kobiet i jądra mężczyzn
oraz na korę nadnerczy obu płci. W przypadku mężczyzny możliwość prokreacji zależy od
produkcji męskich komórek rozrodczych, która rozpoczyna się zazwyczaj między 12 i 15 r.ż.
u kobiet pierwsza miesiączka występująca zazwyczaj między 11 a 14 r. ż. świadczy o
uwalnianiu komórek jajowych (różnice indywidualne 9 do 20 lat wcześniej lub później
patologia) U obu płci pojawiają się pierwszorzędne zmiany płciowe u kobiet w przypadku
owulacji towarzyszy powiększenie pochwy, łechtaczki, macicy a u mężczyzn gdy rozpoczyna
się produkcja spermy powiększeniu ulega penis i jądra. Oprócz pierwszorzędnych zmian
zachodzą również drugorzędne zmiany płciowe – pojawienie się u obu płci owłosienia
łonowego, oraz zmiany kształtu i proporcji różnych części ciała. U kobiet powiększeniu
ulegają piersi, natomiast u mężczyzn obniżeniu ulega głos oraz pojawia się zarost na twarzy.
Przyczyny różnic indywidualnych w dojrzewaniu płciowym:
- czynniki genetyczne
- czynniki środowiskowe
Najczęściej występują łącznie, wzajemnie się warunkując. Należą do nich: typ budowy
fizycznej, rasa, klimat, stan zdrowia, odżywianie, ogólne warunki bytowe, itp.
Zjawisko akceleracji przyspieszenie rozwoju fizycznego dzieci z pokolenia na pokolenie.
Przyczyna: wzrost kultury materialnej, (polepszenie warunków bytowych, sanitarnohigienicznych, obniżenie liczby i nasilenia schorzeń zakaźnych we wczesnym dzieciństwie.
Rozwój organów wewnętrznych
< wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry (łojowych, potowych),
powoduje: pocenie się, przetłuszczanie włosów i łojotoki skóry
< układ kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie. Pierwszy szybciej niż drugi.
Powoduje to częste bóle mięśniowe i wpływa na koordynację ruchową
< układ sercowo naczyniowy przeobraża się 12-16 r. ż. – wzrasta ciężar i objętość serca
(musi doprowadzać krew do szybko zwiększającego powierzchnię i masę ciała). Pogłębiają
się i zwalniają skurcze co zwiększa ciśnienie w naczyniach krwionośnych. Pobudliwość
nerwowa – charakterystyczna dla w. d. – odbija się w znacznym stopniu na akcji serca,
powodując wahania w ciśnieniu. Naczynia krwionośne wykazują większa nadwrażliwość – co
uwidacznia się w zmianach ukrwienia skóry pod wpływem bodźców psychicznych np. nagłe
bladnięcie lub czerwienienie się.
< układ nerwowy
- zmiany anatomiczne dotyczą struktury mózgu polegają na zwiększeniu się rozmiarów
komórek mózgowych, różnicowaniu się ich funkcji, wzroście rozgałęzień nerwowych
dendrytów i neurytów, na powstawaniu nowych włókien i coraz większej ich specjalizacji.
- zmiany funkcjonalne objawiają się w większej wrażliwości i pobudliwości oraz w
zachowaniu równowagi podstawowych procesów pobudzania i hamowania. Przeważa proces
pobudzenia a obniżeniu ulegają procesy hamowania. Dlatego młodociani są nerwowi, szybko
się męczą pracą, są wrażliwi, drażliwi, nadpobudzeni, przeczuleni, rozdrażnieni, niespokojni.
Organizm bardziej podatni na choroby.
Rozwój gruczołów dokrewnych
Fizjologiczne podłoże w/w przeobrażeń stanowią wzmożone procesy wydzielania gr.
dokrewnych tj. przysadka mózgowa, tarczyca, trzustka, nadnercze, gr. płciowe. Wydzielają
one do krwi substancje czynne zw. hormonami, które wpływają na przemianę materii, na
rozwój tkanek organizmu powodując wpływ na wzrost. W dojrzewaniu płciowym największą
role odgrywa przysadka mózgowa, nadnercze i gr. płciowe.
Hormony przysadki mózgowej – pobudzają czynności tarczycy i kory nadnerczy
przyczyniają się do rozwoju gruczołów płciowych męskich – jądra, i żeńskich – jajniki, które
stanowią pierwszorzędne cechy płciowe
Hormony nadnerczy wpływają na rozwój drugorzędnych cech płciowych (anatomiczne
różnice w budowie narządów płciowych męskich i żeńskich)
Hormony gr. płciowych powodują powstawanie trzeciorzędnych cech płciowych (różnice w
budowie ciała m. i k.) powodują kostnienie ośrodków chrząstkowych znajdujących się w
kościach długich. Ponieważ ośrodki te stanowią punkt wyjścia w procesie wzrostu kości
przeto kostnienie wpływa hamująco na wzrost. Występuje ścisła korelacja między wiekiem
kostnym a seksualnym. Kiedy organy płciowe osiągają dojrzałość następuje zahamowanie
wzrostu. Dogodnym obiektem do badania okazały się ręce.
Zaburzenia w funkcjonowaniu gr. dokrewnych powodują nieprawidłowy rozwój i dają wiele
niepożądanych objawów (bladość, ospałość, powolność, szybka męczliwość lub nerwowość,
nadpobudliwość, żywość, wytrzeszcz oczu
Zaburzenia w funkcjonowaniu gr. płciowych mogą prowadzić do infantylizmu (opóźnione
dojrzewanie płciowe) lub do przedwczesnej dojrzałości. Są też przyczyną nieregularnego
miesiączkowania. Mogą prowadzić do zaburzeń wzrostu.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Intensywny rozwój wszystkich funkcji poznawczych.
Rozwój spostrzeżeń
Stają się coraz to dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści, bardziej
świadome i ukierunkowane. Doskonalenie się uwagi dowolnej i procesów myślowych
powoduje dokładniejszą syntezę i analizę spostrzeganej rzeczywistości. W procesach
spostrzegania coraz więcej miejsca zajmuje obserwacja. Udział procesów myślowych czyni ją
planową, ukierunkowaną i systematyczną. W okresie dorastania zachodzą zmiany jakościowe
w spostrzeżeniach i obserwacjach (oprócz elementów obserwacji zaczynają dostrzegać treści
– Szuman – eksperyment 7-9 i 11-13 spostrzeganie obrazu). Zachodzą zmiany w orientacji
przestrzennej i czasie (Piaget 11-12 lat – eksperyment z górami) Czas – chronologiczne
porządkowanie faktów jest trudne dla V klasisty ale dla VII i VIII nie.
Rozwój pamięci
Zaczynają się posługiwać pamięciom logiczną, sensowną, ze zrozumieniem. Jednak pamięć
mechaniczna rozwija się nadal. Zmienia się rola tych pamięci – większą rolę zaczyna
odgrywać pamięć logiczna. Zapamiętywanie czegoś dosłownie dorastającemu nie sprawia
trudności. Zachodzi przekształcenia pamięci mimowolnej w dowolną 13 r. ż.
Rozwój myślenia
W myśleniu zachodzą duże zmiany w okresie 12-18 lat
Pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno
dedukcyjne.
Proces myślenia przechodzi od konkretnego, obrazowego do abstrakcyjnego. Przy
zastosowaniu odpowiednich metod nauczania poszczególne operacje myślowe: uogólnienie,
porównywanie, wnioskowanie, dowodzenie, klasyfikacja przechodzą na wyższy poziom.
Wg. teorii Piageta w wieku 12 lat myślenie przybiera postać operacji formalnych tzn. że
logiczne operacje są transmitowane z płaszczyzny konkretnych manipulacji na płaszczyznę
samych idei wyobrażeniowych ( języku symboli i słów) pozbawione oparcia percepcyjnego i
doświadczalnego. W odróżnieniu od 7-8 latków (stadium operacji konkretnych) które
zestawiają spostrzeżenia, odwołując się przy rozwiązywaniu zadań do czynności
wykonywanych na przedmiotach, młodzież staje się zdolna do zestawiania sądów,
wyprowadzania wniosków i ich kombinacji. W stadium operacji formalnych przekracza się
ramy aktualnych obserwacji. Mają do rozwiązania jakiś problem nie tylko śledzi się jakie
zachodzą zmiany czy przekształcenia w układzie stosunków w bezpośrednim doświadczeniu,
ale przewiduje przekształcenia które jeszcze nie powstały.
Myślenie staje się hipotetyczno dedukcyjne czyli zdolność do dedukowania wniosków z
czystych hipotez a nie tyko z realnych obserwacji. Przewidywane zależności traktowane są
jako hipotezy, formułowane sądy zestawiane są z nimi i na tej podstawie wysuwane są
wnioski co do ich prawidłowości. Wg Piageta operacje formalne – to operacje drugiego
stopnia ponieważ dotyczą sądów (zdań) będących wynikiem operacji konkretnych w których
zestawiane były dane bezpośrednio doświadczane. W stadium myślenia hipotetyczno –
dedukcyjnego musi istnieć zdolność stosowania zwartego systemu operacji, w który
zachowany jest charakterystyczny wzajemny stosunek między poszczególnymi operacjami.
Piaget nazywa specyficzne cechy takich systemów – grupą operacji i kartą. Stosować
system operacji posiadający właściwość grupy – to w głównej mierze uwzględniać zależność
miedzy jakąkolwiek operacją a jej odwrotnością, która anuluje skutki danej operacji.
Ponieważ system może mieć właściwości karty, to można w nim uwzględniać inny sposób
„odwracania” operacji zwany wzajemnością
Właściwości myślenia
1. systematyzacja, kombinatoryka postępowania w sytuacjach poznawczych
2. uniezależnienie czynności umysłowych od treści (formalizacja)
3. wykraczanie poza dane inforaacje
Wyobraźnia i fantazja
Dużą rolę w okresie dorastania odgrywa wyobraźnia, która znajduje swój wyraz w
marzeniach i twórczości. Wiąże się to z: - rozwojem myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego,
które pozwala na oderwanie się od aktualnej rzeczywistości i snucie przypuszczeń i
przewidywań na temat swych dalszych planów losów często bardzo fantastycznych i
utopijnych. – z drugiej strony wyobrażenia młodych wiążą się ze wzmożoną
emocjonalnością. Dlatego dużo miejsca w życiu dorastających zajmują marzenia które
najczęściej mają charakter kompensacyjno- życzeniowy. Młodzi marzą o sławie i miłości, o
niezwykłych przygodach i podróżach, o lepszej własnej sytuacji rodzinnej czy społecznej.
Treści marzeń i fantazji zależą od warunków życia, niezaspokojonych potrzeb, nastawienia do
życia, poziomu aspiracji, a wzbogacenia dostarczają książki, filmy i inne źródła wiadomości o
życiu i świecie.
Często próbują swych sił w twórczości literackiej – piszą wiersze, opowiadania nowele,
pamiętniki. Wiąże się to nie tyko z żywą wyobraźnią ale i z potrzebą wypowiedzenia się a
także z rozwojem uczuć estetycznych.
Rozwój uczuciowy
W wieku dorastania obserwuje się widoczne zmiany w treści przeżyć emocjonalnych ale i w
formie (przebiegu, intensywności i dynamice). Przyczyny i źródła wzmożonej
emocjonalności tkwią w sferze fizjologicznej (przemiany funkcji hormonalne) jak i w sferze
rozległych doświadczeń społecznych
Cechy życia emocjonalnego:
- intensywność i żywość przeżyć uczuciowych. Przeżycia osiągają stopień wysokiego
napięcia (smutek przeżywany bardzo głęboko ma charakter tragedii)
- łatwość oscylacji między nastrojami krańcowymi
- chwiejność emocjonalna – ta sama osoba przeżywa biegunowo przeciwne upodobania i
skłonności (raz garnie się do ludzi a raz izoluje)
- ruchliwość emocjonalna - nietrwałość emocjonalna i łatwe przechodzenie z jednych stanów
emocjonalnych do innych.
- bezprzedmiotowość – doznawane uczucia często nie są wiązane z określonym bodźcem
Rodzaje uczuć
Cole wyróżnia:
- stany obronne – lek, niepokój, strach, nieśmiałość, zakłopotanie, smutek, niesmak
- stany agresywne – gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość
- stany pozytywne – miłość, wzruszenie podniecenie, przyjemność, radość
wg. psychologów rozwój emocjonalny może być osiągnięty przez udział w życiu społecznym.
lek, niepokój, strach uczucia te ze względu na źródło można podzielić na 3 grupy
- strach przed przedmiotami i zjawiskami materialnymi
- lęk związane są z własną osobą i zjawiskami natury ogólnej: śmierć, choroba i inne
nieszczęścia dotyczące siebie lub bliskich osób
- obawy i lęki przed kontaktami społecznymi
sytuacje sprzyjające uczuciom pozytywnym
- sytuacje do których jednostka jest dobrze przystosowana
- sytuacje w których dostrzega elementy komizmu
- sytuacje w których radość związana jest z rozładowaniem negatywnej energii
- sytuacje sprzyjające zaspokojeniu poczucia wyższości
PODSTAWOWE OSIĄGNIĘCIA
1. przyspieszenie tempa rozwoju
2. indywidualne zróżnicowanie warunków rozwoju
- warunki wew. – konflikt między:
 potrzebą samodzielności a ograniczeniami dorosłych i zależnością finansową
 dążenie do niezależności a potrzeba oparcia
 przywiązanie do rodziców a krytycyzm wobec nich
 ideale a realne wizje siebie, świata, ludzi
 poziomem rozwoju w różnych sferach
- warunki zew. międzyludzkie i środowiskowe, różnice w zakresie poziomu kulturowego,
bytowego, zdrowotnego
PODSTAWOWE KIERUNKI ZMIAN
1. pojawienie się krytycyzmu myślenia
centracja – dzieci charakteryzują się na jednym szczególe, mając do rozwiązania problem
dziecko widzi tylko jedno rozwiązanie
decentracja rozwiązując problem dziecko widzi wiele aspektów (umie spojrzeć na problem z
wielu stron
- krytycyzm myślenia jest wynikiem decentracji, która pojawia się w wieku szkolnym
- możliwość wieloaspektowego ujmowania świata jest wynikiem krytycyzmu myślenia, ta
możliwość powoduje zauważenie wielu sprzeczności w rzeczywistości i to napędza
samodzielne myślenie
Jeżeli pewna rzeczywistość obserwowana jest z różnych punktów widzenia wtedy rodzi się
myślenie hipotetyczne „być może jest inna?” to powoduje sprawdzenie hipotez potwierdzenie
ich lub obalenie. Przez krytycyzm myślenia dzieci uniezależniają się od autorytetów. To
prowadzi do tego, zaczynają pojmować umowność pewnych rzeczy i reguł (to a to będzie
nazywać tak a tak)
- samodzielna weryfikacja obrazu siebie i innych. Tu pojawiają się pojęcia o charakterze
psychologicznym – są to pojęcia wzbogacające wiedzę o motywach, funkcjonowaniu
ludzkiego zachowania, analizują różne aspekty siebie.
- osiągnięcie pełnej samoświadomości – zdawanie sobie sprawy z własnej przeszłości,
teraźniejszości i jakim chce się być w przyszłości. Umacnia się tożsamość. Wg Eriksona
adolescencja to okres w który jednostka poszukuje swej tożsamości. Kryzys poczucie
tożsamości a rozproszenie ról – traktowany przez wielu psychologów za kluczowy w
rozwoju. Podstawowym celem dorastającej jednostki jest osiągnięcie dającej poczucie
bezpieczeństwa i stabilizacji tożsamości ja oraz świadomości siebie. Tożsamość ja ma trzy
składniki”
1. poczucie jedności – zgodność obrazu ja
2. poczucie ciągłości obrazu ja
3. poczucie wzajemności między własnym obrazem ja a sposobem spostrzegania przez
innych
Aby osiągnąć poczucie tożsamości dorastający zwykle wypróbowuje rozmaite role
początkowo bez zbytniego zaangażowania. W ten sposób stopniowo kształtują się trwałe
postawy i wartości, dokonują się wybory zawodowe, rodzinne, życiowe, stają się
zrozumiałymi dla jednostki i innych wokół niej.
Skutkiem niepowodzenia w osiąganiu tożsamości jest rozproszenie ról albo poczucie
dezorientacji co do tego czym lub kim się jest. Zbyt mocna presja ze strony rodziców lub
innych ważnych osób może powodować poczucie opuszczenia i rozpaczy, co w
konsekwencji może prowadzić do fizycznego lub psychicznego wycofania się z otoczenia.
W najbardziej krańcowych przypadkach rozproszenia ról, dorastający mogą przyjmować
negatywne tożsamości. Będąc przekonani że nie mogą sprostać wymaganiom rodziców,
mogą się buntować i zachowywać w sposób nie akceptowany przez rodziców.
- Autonomia moralna – wszystko sprawdzają samodzielnie to prowadzi do pogłębienia
wiadomość czy coś (normy) są słuszne czy nie. Pojawia się własny stosunek do norm.
Normy zostaj przyswojone wraz z uznaniem – przez interioryzację. Wewnętrzne
przekonanie do norm moralnych wpływa na jego zachowanie. Prace Kohlbergera na
rozwojem moralnym pokazują w jaki sposób przeobrażenia sfery poznawczej wpływają na
rozumowanie moralne dorastających. Wartości morale małego dziecka, które znajduje się na
poziomie przedkonwencjonalnym związane są zazwyczaj z zewnętrznymi źródłami
regulacji tj. kara i nagroda. Na poziomie konwencjonalnym we wczesnej adolescencji myśl
moralna zdominowana jest troską o dobro własnej rodziny, społeczeństwa, czy wartości
patriotycznych. Starci dojrzewający i dorośli na poziomie postkonwencjonalnym (poziom
zasad moralnych) w sposób właściwy temu procesowi rozumowań moralnych, opierają swe
sądy na wskazówkach własnego sumienia.
- tworzenie standardów stanu porządnego
wizje pożądane – co jest możliwe do osiągnięcia w danych warunkach. Dopasowanie
idealnego obrazu do konkretnych , realnych warunków – to wiąże się z wielostronnym
spostrzeganiem rzeczywistości
2. systematyzacja operacji umysłowych
w myśleniu tworzą się zwarte system operacji myślowych. S.o.m. – prowadzi do integracji
osobowości, tworzą zwarty system. Tworzy się hierarchia wartości mechanizmy poznawcze
nad strefą emocjonalno-popędową. Rozwój poznawczy prowadzi do pojawienia się
myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego. Młodzi tworzą system hipotez na podstawie różnych
czynników i badają relacje między nimi i systematycznie je sprawdzają. Systematyczność
sprawdzania hipotez pozwala młodzieży oderwać się od treści jakie dotyczą hipotezy to
pozwala rozwinąć myślenie formalne. Skutkiem myślenia formalnego jest możliwość
formułowania przez dorastających coraz ogólnych celów i realizacji coraz odleglejszych
celów.
Te wszystkie procesy prowadzą do indywidualizacji zachowania:
- następuje krystalizacja zainteresowań
- coraz bardziej świadome wybory, jednostka staje się bardziej samodzielna w kierowaniu
sobą