charakterystyka okresu rozwojowego uczniów gimnazjum

CHARAKTERYSTYKA OKRESU ROZWOJOWEGO
UCZNIÓW GIMNAZJUM
Czas nauki w gimnazjum przypada na ogół na lata pomiędzy 13 a 15 rokiem
życia. Niektórzy badacze, jak na przykład M. Przetacznik- Gierowska zaliczają ten
wiek do fazy rozwojowej zwanej średnim wiekiem szkolnym, wyodrębniając
dorastanie jako następującą po nim fazę rozwojową. W opracowaniu pod redakcją
naukową B.Harwas- Napierały i J. Trempały (2000r.) faza ta określana jest mianem
wczesna młodość. Wraz z kolejną fazą rozwojową, zwaną późna młodość stanowią
okres adolescencji (dorastania).
W niniejszym opracowaniu przyjęto terminologię za I.Obuchowską (1996r.),
która za okres dorastania uważa czas pomiędzy 11. a 19. r.ż.
Niewątpliwie okres nauki w gimnazjum to czas dynamicznego rozwoju
wszystkich sfer życia człowieka. Dla potrzeb niniejszej pracy warto poddać głębszej
analizie niektóre z nich.
1.1. PRZEJAWY ROZWOJU W WYBRANYCH SFERACH
a. Rozwój fizyczny:
Okres gimnazjum to czas poważnych zmian w budowie organizmu, przy czym
ze względów wychowawczych najistotniejsze wydają się konsekwencje
indywidualnych różnic w tempie rozwoju poszczególnych uczniów.
Dziewczęta , które szybko dojrzewają często są skrępowane kobiecą sylwetką
ciała. Zdarza się, że przyśpieszony przyrost tkanki tłuszczowej wywiera negatywny
wpływ na ich samoocenę. Dziewczęta te starają się nie zwracać na siebie uwagi.
Bywa też, że rozmowy i zainteresowania rówieśników wydają im się dziecinne.
Nieświadomie budzą zainteresowanie chłopców, zwłaszcza starszych, których
oczekiwania wykraczać mogą poza typowo koleżeńskie układy. Stąd też wcześnie
dojrzewające dziewczęta wcześniej też podejmują aktywność seksualną. Implikuje to
szereg zagrożeń, od zaburzonych postaw i błędnych sądów dotyczących współżycia i
miłości do niepożądanej ciąży i chorób.
Objawy wcześniejszego dojrzewania chłopców z reguły są przez nich bardzo
pozytywnie przyjmowane. Odczuwają oni akceptację i przewagę nad swoimi mniej
dojrzałymi rówieśnikami. Nabierają pewności siebie i są na ogół bardziej aktywni.
Badacze nie są zgodni co do konsekwencji opóźnionego rozwoju u dziewcząt.
Bywa, że są bardzo lubiane i mają wysoką samoocenę. Zdarza się, że wykazują
przejawy niewiary w siebie, czują się samotne i częściej podporządkowują się
bardziej dojrzałym rówieśnikom. Prawdopodobnie zależne jest to od ich cech
osobowościowych i wpływów wychowawczych.
Zdecydowanie najgorsza jest sytuacja chłopców późno dojrzewających. Ich
najczęstszą reakcją jest niepokój, niska samoocena, poczucie osamotnienia i
tendencja do podporządkowywania się lepiej rozwiniętym kolegom. Wykazują oni
ponadto silniejszą potrzebę więzów społecznych i większą agresywność. Zdarza się,
że jedynym dostępnym im sposobem zaimponowania kolegom i zdobycia ich
akceptacji jest łamanie zasad i zakazów (np. aroganckie zachowanie, wagary,
kontakty z używkami, kradzieże, itp.).
b. Rozwój umysłowy:
Rozwój umysłowy warunkuje większość zmian psychicznych u dojrzewającej
młodzieży. Wpływa on na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych,
pomaga nastolatkom kształtować światopogląd, poszukiwać własnej tożsamości,
wpływa również na ich aktywność społeczną. Spośród podstawowych procesów
psychicznych dwa zdają się mieć największy wpływ na wychowanie i funkcjonowanie
społeczne młodzieży: spostrzeganie i myślenie.
Spostrzeganie młodzieży jest silnie warunkowane przez doświadczenie.
Spostrzegają już nie tylko to, co jest im potrzebne bądź przyciąga uwagę ale także
to, co jest obiektywnie ważne. Dorastający potrafią reagować wrażliwie na zjawiska
nie dotyczące ich bezpośrednio, np. na cudze cierpienie, fałsz, przejawy
niesprawiedliwości. Przejawiają też często gotowość do dostrzegania i analizowania
stanów psychicznych własnych i innych ludzi.
Na okres dorastania przypada pełny rozwój najwyższego poziomu myślenia,
zwanego myśleniem abstrakcyjnym (inaczej- formalnym). Nie rozwija się on jednak u
wszystkich, pozostając jedynie potencjalną możliwością. Jego rozwój prowadzi do
wzrostu refleksyjności i krytycyzmu. Młodzież uniezależnia się od sądów innych ludzi,
formułuje własne oceny osób i zdarzeń. Przy równoczesnym wzroście
spostrzegawczości krytyce poddany zostaje cały świat dorosłych.
c. Rozwój emocjonalny:
Charakterystyczne dla okresu dojrzewania jest pobudzenie emocjonalne.
Może ono powodować pewne problemy wychowawcze zarówno wtedy, gdy jest ono
uzewnętrzniane (hałaśliwość, śmiech, popychanie się, zachowania agresywne), jak i
wtedy gdy jest tłumione i maskowane (wzrost napięcia, nerwice).
W początkowej fazie dorastania można obserwować dużą chwiejność
(labilność) emocji. Jest ona wynikiem dużej pobudliwości nerwowej i nieumiejętności
kontrolowania własnych emocji. Chwiejność emocjonalna może utrudniać rozumienie
nastolatków i osłabiać skuteczność wysiłków wychowawczych.
Obraz uczuć młodzieży dodatkowo zaciemnia , charakterystyczna dla nich
ambiwalencja uczuć. Przeżywają oni jednocześnie przeciwstawne emocje, co często
wywołuje w nich poczucie zagubienia i niepewności siebie. Ambiwalencje uczuć
mogą mieć źródło w nie ustalonym systemie wartości i przekonań. Ich występowaniu
sprzyja też chwiejność wegetatywna ustroju.
W okresie dorastania dokonuje się rozwój uczuć społecznych, których źródłem
są interakcje z ludźmi i sytuacje społeczne. Dla młodzieży bardzo ważne jest
poczucie przynależności do grup rówieśniczych oraz zawiązywanie przyjaźni.
Rówieśnicy stają się coraz ważniejszym źródłem kontaktów społecznych i oparcia
emocjonalnego. Z nasiloną potrzebą bliskiej przyjaźni i akceptacji ze strony
rówieśników wiąże się wzrost lęku przed odrzuceniem i izolacją. Nastolatkowie
wybitnie boleśnie odczuwają krytykę i brak akceptacji rówieśników. Jednostki
odrzucone i izolowane mogą stać się „łatwym łupem” dilerów narkotyków, grup o
charakterze przestępczym czy sekt.
Charakterystycznymi dla okresu dojrzewania uczuciami społecznymi są: lęk i
gniew. Lęki społeczne występują w postaci nieśmiałości, lęku przed
niepowodzeniem, ośmieszeniem, odpowiedzialnością. Z biegiem czasu coraz
częściej dotyczą przyszłości: wyboru drogi kształcenia i zawodu, podejmowania
istotnych decyzji. Lęk jest u dorastających tym silniejszy, im mniej samodzielnych
decyzji mieli okazję podejmować dotychczas.
Gniew młodych może wyzwalać zachowania agresywne. Charakterystycznymi
źródłami gniewu okresu dorastania są różnego rodzaju frustracje (trudności,
ograniczenia, itp.) oraz postępowanie dorosłych (np.: agresywne, apodyktyczne,
poniżające).
Czasami występuje u młodzieży „głód silnych emocji”. Ich naturalny poziom
odbierają jako nudę („nic się nie dzieje”). Stąd bierze się ich podatność na propozycje
różnych zachowań ryzykownych (kontakty z używkami, czyny karalne).
Rozwój emocjonalny zmierzać powinien w kierunku uzyskiwania przez
młodzież coraz większego stopnia kontroli ich uczuć, odraczania reakcji
emocjonalnych, powściągliwości.
d. Rozwój moralny:
Według, jednego z wybitnych badaczy rozwoju moralnego L. Kohlberga we
wczesnym okresie dorastania występuje tzw. konwencjonalny poziom rozwoju
moralnego. Wyróżnić w nim można dwa stadia:
I.
Ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej (w szczególności grupy
rówieśniczej),
II.
Ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku. Pojawia się szacunek
dla autorytetów.
Zgodnie z tą koncepcja rozwój moralny młodzieży opiera się na stopniowym
uniezależnianiu się od opinii kolegów i podporządkowywaniu się ogólnie przyjętym
regułom i zasadom postępowania. Jednak pełna interioryzacja uznawanych wartości
dokonuje się w dalszym przebiegu dorastania i nazwana jest postkonwencjonalnym
poziomem rozwoju moralnego. Badania empiryczne wskazują jednak, że niewielka
grupa dorastających (i dorosłych) osiąga ten etap rozwoju moralnego.
Inny znawca H.Muszyński opisuje charakterystyczne dla okresu dorastania
stadium ideowości moralnej. Cechuje je orientacja na cele społeczne oraz świadomy
i refleksyjny stosunek do spraw moralności. Jednocześnie u dorastających występuje
chwiejność norm moralnych, a w związku z tym też ich zachowania. Młodzież często
waha się pomiędzy uznaniem zasad moralnych rodziców, kolegów, czy coraz
agresywniej narzucającym swoje wartości mediom. Wiąże się z tym zjawisko
konformizmu. Młodzież dostosowuje się do grupy i opinii większości. Podobnie się
ubierają i czeszą, posługują się specyficznym językiem, zachowują się zgodnie z
przyjętymi standardami i schematami. Uległość nastolatków wobec tzw. kultury
młodzieżowej może świadczyć o potrzebie podkreślenia swojej odrębności od świata
dorosłych. Jednak niektórzy autorzy sądzą, że konformizm młodzieży jest raczej
ceną za poczucie przynależności i akceptacji oraz za bezpieczeństwo, jakie daje
grupa.
Charakterystycznym zjawiskiem rozwoju moralnego w okresie dorastania jest
rygoryzm moralny. Polega on na ujmowaniu określonych powinności jako
bezwyjątkowe. Obserwacje młodzieży potwierdzają, że bywa ona pryncypialna i
bardzo surowa w ocenach moralnych.
e. Rozwój światopoglądu:
Światopogląd to ogół przekonań danego człowieka ważnych dla niego i
istotnych dla kultury, w której żyje. Kształtuje się on wraz z rozwojem na podstawie
zdobywanej wiedzy i doświadczeń. O krystalizowaniu się światopoglądu
dorastających można mówić dopiero wtedy, kiedy ich przekonania oparte są na
osobistej refleksji oraz na dokonywaniu świadomych ocen i wyborów.
Według K. Obuchowskiego światopogląd rozwija się w trzech następujących
po sobie fazach:
1. Faza identyfikacji- polega na utożsamianiu się z zewnętrznymi wzorami,
2. Faza kosmiczna- charakteryzuje się oderwanym od realności poszukiwaniem celu
i sensu,
3. Faza dojrzałego sensu życia- odnalezienie własnego sensu życia.
Dwie pierwsze charakterystyczne są dla okresu dorastania. Ostatnia wykracza poza
ten okres.
Tworzenie się światopoglądu młodzieży przebiega często w opozycji do świata
dorosłych. Wynika to z innych „zdobyczy rozwojowych”, m.in. ze zwiększonej
refleksyjności i krytycyzmu. Weryfikacji zostają poddawane dziecięce wyobrażenia na
temat dorosłych i stworzonego przez nich świata. Ta konfrontacja może zaowocować
ukształtowaniem się bardzo wyrazistych postaw światopoglądowych, z których
najbardziej charakterystyczne są:
Idealizm młodzieńczy- silnie zabarwiona emocjonalnie potrzeba dobra. Polega
na ujmowaniu rzeczywistości na miarę pragnień, przy czym pragnienia te mają
cechę doskonałości. Według psychologów idealizm jest naturalną i stałą
właściwością dorastających i brak jego przejawów związany jest z działaniem
czynników zewnętrznych.
Nihilizm- zaprzeczenie sensowi ludzkiego istnienia, w tym także istnienia
własnego. Postawa taka wynikać może z pojedynczego, wstrząsającego
przeżycia. Częściej jednak jest wynikiem ciągu traumatyzujących wydarzeń,
powodujących stopniową utratę wiary w ludzi, siebie samego i sens życia. W
skrajnych przypadkach nihilizm może prowadzić do zachowań
autodestrukcyjnych włącznie z samobójstwem.
Cynizm- rozbieżność między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją.
Cynizm występuje w różnych odmianach. Dla okresu dorastania najbardziej
charakterystyczny jest cynizm jawny. Polega on na werbalizowaniu własnej,
instrumentalnej motywacji, która jednak rzadko przechodzi w konsekwentne
działanie. Podobnie jak nihilizm, cynizm nie jest naturalna właściwością okresu
dorastania. Obie te postawy powstają na skutek działania czynników
zewnętrznych, a w ich kształtowaniu ważna rolę odgrywają mechanizmy
obronne.
Odrzucanie przez dorastających skompromitowanych poglądów dorosłych ma
duże znaczenie w rozwoju jednostki i społeczeństwa. Pociąga jednak za sobą wiele
zagrożeń. Poszukująca sensu życia młodzież podatna jest na wpływy różnego
rodzaju grup nieformalnych (subkultury, sekty). Dotyczy to w szczególności
nastolatków nie mających wsparcia ze strony rodziny, poszukujących akceptacji i
uznania poza dotychczasowym otoczeniem.
Angażowanie się w zachowania nie aprobowane przez rodziców może być dla
młodzieży sposobem ustanowienia niezależności od dorosłych i potwierdzenia
solidarności z rówieśnikami.
f. Rozwój tożsamości:
Tożsamość człowieka rozwija się od okresu wczesnego dzieciństwa, jednak
nasila się w okresie dorastania. Obserwowane przez młodzież zmiany swojego ciała,
udoskonalenie procesów psychicznych, poszukiwanie sensu życia i własnego
istnienia- wszystko to rodzi szereg pytań. Poszukujący odpowiedzi na nie nastolatek
pogłębia wiedzę o sobie samym, formułuje samoocenę. Zwiększa się jego
samoświadomość.
Młodzież poszukuje własnej tożsamości na różny sposób:
W ciągłości istnienia- dorastający prowokuje reakcje najbliższego
otoczenia poprzez stawianie pytań, bądź zachowania wymuszające
reakcję. Reakcja otoczenia jest potwierdzeniem niezawodności uczuć
np. rodziców, a przez to ciągłości własnego istnienia. Małe dzieci
często pytają rodziców: kochasz mnie?, jak bardzo mnie kochasz?.
Prowokacje nastolatków są na ogół mniej czytelne. Mogą być nawet
agresywne. Młodzież testuje cierpliwość, wyrozumiałość i miłość
rodziców (czasem też nauczycieli). Reakcja otoczenia ma niebagatelny
wpływ na samoświadomość dorastającego. Jeśli jego prowokacje
spotykają się z ciągłą dezaprobatą, reakcjami nacechowanymi agresją,
poniżeniem, odrzuceniem, itp.- dorastający na nich oprze swoją
samoocenę. Uzna, że jest zły, głupi, leniwy, niegodny uwagi czy
miłości. Pociąga to za sobą niebezpieczeństwo funkcjonowania zgodnie
z nadaną mu etykietą, zgodnie z zasadą „jestem łobuz i muszę się
zachowywać jak łobuz, żebym mógł być jakiś. Inaczej będę nikim!”.
Zmieniając siebie- dorastający eksperymentuje z samym sobą. Zmienia
fryzury, styl ubierania się, przejmuje cudze poglądy, przekonania,
sposób zachowania się, styl życia. Poszukuje samego siebie w „nowej
postaci”. Jednocześnie obserwuje reakcję otoczenia, sprawdzając czy
dostrzegło zmianę.
Sprawdzając siebie- dorastający sprawdza siebie poprzez różnego
rodzaju postanowienia i wyzwania. Mogą one dotyczyć spraw
poważnych lub błahych bywają niegroźne ale też czasem bardzo
niebezpieczne. Nastolatek sprawdza swoje możliwości psychiczne i
fizyczne. Zdobytą tą drogą wiedzę scala w nowym poczuciu własnego
JA.
Tożsamość, wg. E.H. Eriksona jest centralnym problemem okresu dorastania.
Jego teoria mówi o przypadającym na ten okres kryzysie tożsamości. Dorastający
człowiek musi scalić całą dotychczasową wiedzę o sobie samym oraz zintegrować ją
w wymiarze czasowym tj. przeszłość z teraźniejszością i wizją swojej przyszłości.
Kiedy otoczenie społeczne dorastającego nie dostarcza mu wyraźnych wzorów
identyfikacyjnych, gdy brak jest stabilności w rodzinie i w społeczeństwie, a
dodatkowo jest on bombardowany informacjami wzmagającymi poczucie
niepewności i zmienności- struktura tożsamości nie może się scalić.
Zdarza się, że dorastający rezygnują z wysiłku poszukiwania własnej
tożsamości. Włączają się w grupę społeczną i przejmują, ukształtowane przez nią
gotowe wzory tożsamości (tzw. tożsamość syntetyczna).
Innym zaburzeniem rozwoju tożsamości jest tzw. negatywna tożsamość.
Kształtuje się ona głównie w niekorzystnych warunkach wychowawczych.
Wzrastający w nich nastolatek buntuje się przeciwko przypisywanym mu rolom
społecznym, co prowadzi do poczucia depersonalizacji i alienacji. Dorastający
odczuwa dezorganizację i pustkę. Na tym tle mogą się pojawić negatywne
zachowania, włącznie z zachowaniami przestępczymi.
Natomiast pomyślne przejście przez kryzys tożsamości wzmacnia poczucie
własnego JA. Młody człowiek gotów jest podejmować się odpowiedzialnych zadań,
utrzymywać związki emocjonalne, angażować się w wartości i ideały. Jest osobą
autonomiczną i wewnętrznie silną.
Gimnazjaliści najczęściej czują się gotowi do podejmowania samodzielnych
wyborów. Jednak ważne dla swojej przyszłości decyzje (np. dotyczące wyboru
dalszej szkoły i zawodu) podejmują z lękiem i niepewnością. Korzystają przy tym z
różnych strategii: przejmują decyzje dorosłych, podejmują decyzje nie zamykające
drogi do dalszych wyborów, czasem unikając trudności podejmują decyzje
przypadkowe, zdarza się też, że tłumią lęk i zapominając o trudnościach podejmują
decyzję nieadekwatną do swoich możliwości.
Rozwój tożsamości jest trudną próbą dla dorastających. Należy im pomóc przy
poznawaniu siebie i dokonywaniu wyborów. Potrzebują oni przede wszystkim
wzorów postępowania, okazji do podejmowania samodzielnych decyzji, poznawania
siebie w różnych sytuacjach. Wtedy, przy otrzymywanym wsparciu i zaufaniu
otoczenia będą w stanie pomyślnie zakończyć proces rozwoju tożsamości.
g. Rozwój motywacji:
Rozwój motywacji w okresie dorastania polega głównie na nabywaniu
umiejętności samodzielnego stawiania sobie celów i dążeniu do ich realizacji.
Odległość stawianych celów oraz stopień zorganizowania i wytrwałości działań im
podporządkowanych zależny jest od indywidualnych predyspozycji. Na ogół w
okresie gimnazjalnym realizacja celów stawianych sobie przez młodzież zakłócana
jest przez chwiejność emocjonalną i małą wytrwałość.
Spośród wielu właściwości motywacji nastolatków warto tu wspomnieć o
typowym dla nich negatywizmie. Może on przybrać postać uporu, nieposłuszeństwa,
a nawet arogancji.
Inną cechą motywacji młodzieży jest jej intensywność. Młodzież angażuje się
w działania bez reszty, podporządkowując wszystko wspieranej idei. Podstawowym
warunkiem jest tu jednak pełna akceptacja zadania. Cele narzucone, nie
uwewnętrznione spotykają się z małym zainteresowaniem. Młodzież zachęcana lub
zmuszana do ich realizacji pracuje bez przekonania. Ich działania są powolne i mało
efektywne. Wiąże się to niewątpliwie z potrzebą czynu. U jej podstaw leży potrzeba
rozładowania napięcia emocjonalnego przez dostarczenie silnych wrażeń,
wzbudzanie podziwu innych, znajdowanie uznania w oczach kolegów i własnych.
Kiedy młodzież nie znajduje możliwości dokonywania wielkich czynów
akceptowanych społecznie istnieje zagrożenie, że będą zaspokajać potrzebę czynów
popisując się swoją brawurą poprzez zachowania agresywne. Z potrzebą wielkich
czynów współwystępuje zobojętnienie na czyny drobne, codzienne, „przyziemne”.
W świetle charakterystyki motywacji młodzieży jasno widać jak bardzo
niekorzystny wpływ na jej dalszy rozwój może mieć nuda. Młodzieży należy
zaproponować szereg zajęć, pamiętając o tym że muszą one być dla nich
pasjonujące, powinny wynikać z ich potrzeb i pomysłów. Stawiane im zadania
powinny być dla nich wyzwaniem.
Reasumując- okres nauki w gimnazjum to czas intensywnych przemian
rozwojowych. Charakterystyczne dla tego okresu jest: nasilenie się tendencji do
uniezależniania się od rodziców, liczenie się ze zdaniem rówieśników przy
podejmowaniu decyzji, intensywne i labilne emocje, arogancja, buntowniczość i
lekceważenie autorytetów. Wszystko to sprawia, że ta grupa wiekowa jest
szczególnie narażona na podejmowanie zachowań ryzykownych, co pociąga za sobą
konieczność intensyfikacji działań wychowawczych i profilaktycznych wobec
gimnazjalistów.
Styczeń 2005 r.
Opracowała
mgr Alina Marchewczyk
BIBLIOGRAFIA
1. Egan Gerard, Kompetentne pomaganie, Poznań 2002, Zysk i S-ka Wydawnictwo;
2. Gwizdek Bożena, Sołtys Elżbieta, Gimnazjalny projekt profilaktyczno-wychowawczy,
Warszawa 2002, WSiP;
3. Hamer Hanna, Rozwój umiejętności społecznych, Warszawa 1999, Wydawnictwo
VEDA;
4. Harwas-Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Psychologia rozwoju człowieka,
Warszawa 2000, PWN;
5. Harwas- Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Wiedza z psychologii rozwoju
człowieka w praktyce społecznej, Poznań 2002, Wyd. Naukowe UAM;
6. Kaźmierczyk Jadwiga, Pomost między dzieciństwem a dorosłością. Program
profilaktyczno-wychowawczy dla gimnazjum, Warszawa 2003, MENiS;
7. Kulas Henryk, Samoocena młodzieży, Warszawa 1986, WSiP;
8. Marchewczyk Alina, Kontakty uczniów Gimnazjum w Luborzycy z substancjami
uzależniającymi, diagnoza skali problemu i źródła zagrożeń, Luborzyca 2002; Zespół
Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy;
9. Marchewczyk Alina, Kontakty uczniów Gimnazjum w Luborzycy z substancjami
uzależniającymi, diagnoza skali problemu i źródła zagrożeń, Luborzyca 2003; Zespół
Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy;
10. Marchewczyk Alina, Raport dot. Przemocy na terenie Gimnazjum w Luborzycy,
Luborzyca 2003; Zespół Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy;
11. Matthews Adrew, Bądź przyjacielem i żyj wśród przyjaciół, Warszawa 1996, Wyd.
MEDIUM Sp. z o.o.;
12. Obuchowska Irena, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla
rodziców i wychowawców, Warszawa 1996, WSiP;
13. Oleś Maria, Asertywność u dzieci w okresie wczesnej adolescencji, Lublin 1998,
Towarzystwo Naukowe KUL;
14. Pyza Marek, Pijane dorastanie, „ Ergo” nr 03/2004, s. 7-11;
15. Sawicka Katarzyna, Socjoterapia, Warszawa 1999, C.M.P.P-P. MEN;
16. Szymańska Joanna, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej
psychoprofilaktyki, Warszawa 2002, C.M.P.P-P.;
17. Vogler Roger E., Bartz Wayne R., Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy
powiedzieć ”nie”, Warszawa 1999, PARPA;
18. Wilks Frances, Inteligentne emocje, Warszawa 2004, Wyd. Jacek Santorski & Co;
19. Zimbardo Philip G., Psychologia i życie, Warszawa 2002, PWN.