Rozwój emocjonalny, moralny i społeczny dziecka w wieku 11

Rozwój emocjonalny, moralny i społeczny dziecka w wieku 11-13 lat
Zjawiska rozwoju uczuciowego i społecznego pozostają ze sobą w tak ścisłych
współzależnościach, że ich rozróżnienie jest bardzo trudne – "zachowanie społeczne” i
„emocjonalne zachowanie” człowieka splatają się ze sobą w sposób skomplikowany i ścisły.
Jednakże współcześnie dąży się (zwłaszcza w psychologii społecznej) do określenia
specyficznych właściwości rozwoju społecznego. Przez rozwój społeczny najczęściej rozumie
się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości każdego człowieka, powodując to, iż staje
się on zdolny do konstruktywnego uczestnictwa w życiu i działalności społeczeństwa.
W zależności od przyjętego kryterium podziału, autorzy wymieniają różne etapy i
stadia rozwoju społecznego. W literaturze przedmiotu znajdujemy zatem wiele różnorodnych
podziałów opartych na odmiennych kryteriach i założeniach metodologicznych. Na potrzeby
niniejszej pracy koncentrować się będę na okresie wieku lat 11-13, nazywanego przez
różnych autorów wiekiem wczesnego pokwitania, wczesnej adolescencji.
Interesującą koncepcję w tym zakresie przedstawił J. Piaget. Dotyczy ona co prawda
rozwoju ocen moralnych, jednak można ją odnosić do rozwoju współdziałania i współżycia, a
sam Piaget stwierdza, że podział rozwoju moralnego na etapy jest także podziałem procesu
emocjonalno-społecznego.
W pierwszym etapie rozwoju (tzw. etapie reguły ruchowej) dziecko przez
naśladowanie zachowania innych osób realizuje normy społeczne, mimo, że nie zna ich treści.
dzieci młodsze (od trzech, czterech do siedmiu, ośmiu lat) znajdują się na etapie moralności
heteronomicznej, zakładającym podporządkowanie prawu dorosłych, ich wiedzy i
autorytetowi. Zasady dorosłych są dla dzieci święte i niezmienne. Zło moralne definiowane
jest w kategoriach sankcji osób starszych – czyny złe to te, za które oni karzą. Moralnością
autonomiczną nazwał J. Piaget następny etap, przebiegający po 8 roku życia. Rozwija się on
przypuszczalnie pod wpływem wzajemnego respektu, jaki czują do siebie rówieśnicy, jak i
postępu czysto intelektualnego. Zasady postępowania rozumiane są jako przedmiot
grupowego porozumienia i jako skutek współdziałania. Dziecko w siódmym roku życia
wstępujące do szkoły znajduje się na przełomie dwóch stadiów rozwoju psychicznego, które
nazywano dawniej okresem drugiego i trzeciego dzieciństwa, według zaś obecnie przyjętej
terminologii określa się jako wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny. Zakłada się
powszechnie, że miernikiem przejścia dziecka do drugiego okresu rozwojowego jest
osiągnięcie przez nie dojrzałości szkolnej, czyli takiego stopnia rozwoju fizycznego i
psychicznego, które czyni je podatnym i wrażliwym na oddziaływanie szkoły, umożliwiając
edukację. W procesie socjalizacji dziecka podstawowe znaczenie ma z jednej strony wpływ
na nie osób znaczących, z drugiej oddziaływanie na nie formalnych i nieformalnych grup.
Rodzina jest tym środowiskiem wychowawczym, w którym rozpoczyna się proces
uspołeczniania dziecka. Od warunków i atmosfery życie rodzinnego, od stosunków
panujących w obrębie rodziny, od wartości i wzorów, które uznają jej członkowie zależeć
będzie przebieg rozwoju procesu uspołecznienia oraz jego kierunek.
Liczne i wielostronne badania potwierdzają tezę, iż postawa społeczna człowieka
określana jest w największym stopniu przez środowisko rodzinne.
Elementarne postawy społeczne, jakie wynosi dziecko z domu rodzinnego są
wytworem całokształtu warunków i atmosfery życia rodzinnego oraz sytuacji w niej dziecka.
Wśród czynników życia rodzinnego, które wyznaczają społeczny rozwój dziecka
niewątpliwie pierwsze miejsce zajmuje zachowanie się rodziców. Jest ono przedmiotem
naśladownictwa oraz identyfikacji ze strony dziecka. Naśladownictwo jest jedną z ważnych
dróg uczenia się przez dzieci nowych czynności, przyswajania wiadomości, kształtowania się
przekonań i postaw. Innym mechanizmem warunkującym przebieg uspołecznienia dziecka w
rodzinie, jest kierunek działania kontroli ze strony rodziców. Wpływ rodziców na proces
uspołecznienia dziecka następuje również przez fakt, że regulują oni układ wewnętrznych
stosunków między dzieckiem a pozostałymi domownikami, zwłaszcza z rodzeństwem.
Od tego, czym jest dziecko dla rodziców, zależy rodzaj opieki jaki roztaczają nad
nim. Może to być opieka nadmiernie troskliwa, czuła, a może też być przesadnie surowa i
rygorystyczna. Czynniki te wyznaczały udział i miejsce dziecka w życiu rodzinnym. Rodzaj
emocjonalnego stosunku, jaki przejawiają rodzice do dziecka oraz jego następstwa mają
decydujący wpływ na rozwój jego postaw wobec innych ludzi oraz na osiągnięcie
umiejętności społecznego przystosowania się. Ciepły stosunek rodziców do dziecka, dający
mu poczucie bezpieczeństwa sprzyja wybitnie jego uspołecznieniu się zachowań. Takie
reakcje dzieci jak agresja, skłonność do okrucieństwa, zaczepianie innych, krnąbrne
zachowanie, upór lub brak poczucia winy są częstym następstwem odczuwanego braku ciepła
uczuciowego oraz uznania ze strony rodziców. Życie rodzinne jest szczególnym okresem w
wieku dorastania. Szerzej o tym aspekcie rozwoju piszą Jeffrey S. Turner oraz Donald B.
Helmes1. Autorzy mówią, iż w czasie tym dominuje poszukiwanie indywiduacji.
Indywiduacja pojawią się wtedy, gdy dorastający zaczynają uwalniać swe postawy i
przekonania od postaw i przekonań swoich rodziców. W tym okresie rozwojowym, ze
1
Turner S. Jeffrey, Helms B. Donald: Rozwój człowieka, Wydawnictwa szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1999.
względu na walkę o bardziej niezależną tożsamość i stopniowy wzrost odpowiedzialności
dorastających, rodzice zmuszeni są do ponownego zmodyfikowania relacji rodzic- dziecko.
Muszą oni zdać sobie sprawę, że ich potomkowie są zdolni do podejmowania decyzji w
sprawach ich dotyczących. To, jak połączą się dwa nurty: pragnienie niezależnej tożsamości i
większej autonomii dorastającego oraz rodzicielskie reakcje na takie dążenia, ma ogromny
wpływ na klimat domu.
W każdej rodzinie stosunki rodzice - dziecko tworzy układ jedyny w swoim rodzaju i
niepowtarzalny, choć w swoich najważniejszych cechach, wspólny z innymi. Procesowi
uspołecznienia najbardziej sprzyja taki układ stosunków miedzy rodzicami a dzieckiem, który
umożliwia dziecku uczestniczenie w życiu rodzinnym bez obaw i lęków na zasadzie
równouprawnienia oraz wzajemności świadczeń i wymagań. Charakteryzuje się on podziałem
obowiązków w rodzinie na wszystkich, stosownie do ich możliwości. W rodzinie takiej nie
ma mowy ani o uprzywilejowaniu dziecka, ani też o jego odrzuceniu. Czuje się ono
bezpiecznie, odkrywa, że jego udział w życiu rodziny może być potrzebny i ważny. Życie
dziecka w takiej rodzinie stanowi wartościowe przygotowanie go do udziału w dalszych
grupach społecznych, w jakie zacznie ono powoli wrastać.
Mówiąc o rozwoju społecznym dziecka, należy jeszcze zwrócić uwagę w stronę teorii
rozwoju osobowości. Do najbardziej znanych należy psychoseksualna teoria Zygmunta
Freuda, który wyróżnił stadium genitalne, będące początkiem pokwitania. Stadium genitalne
zaczyna burzliwy okres życia dorastającego dziecka. Biochemiczny przewrót wiążący się ze
wzrostem i rozwojem cech płciowych sprawia, że młodzi są w pełni świadomi erotycznych
stref swojego ciała. Po względnie cichych latach ujawniają się zmysłowe przyjemności
związane ze strefą genitalną
Nieco inaczej rzecz ujmuje w swej psychospołecznej teorii tożsamość lub
rozproszenia ról Erik Erikson. Mówi on o kryzysach w rozwoju społecznym, a okres
wczesnego dorastania nazywa piątym kryzysem, poszukiwaniem tożsamości. Młody człowiek
zdaję sobie sprawę, że minęło dzieciństwo i zbliża się dorosłość. Dlatego ego musi ponownie
ocenić rzeczywistość, a robiąc to nastolatki stają się świadome tego, jakie idee i opinie mają
inni oraz zwracają uwagę na wszelkie rozbieżności między tym, jak siebie spostrzegają, a
tym, jak ich widzą inni. Coraz bardziej interesują się swoimi zdolnościami i autopercepcją,
zwłaszcza tym, w jakim stopniu odpowiadają one społecznym prototypom. W tym stadium
wszystkie poprzednie stadia powinny zlać się w jedno zintegrowane ego.
Krótko przedstawię w tym miejscu teorie alternatywne do powyższych. Pierwszą z
nich jest teoria Kurta Lewina. Uznał on okres dorastania za czas niepokoju, nacechowany
intensywnym wzrostem i przemianami. Zmiany te wpływają na przestrzeń życiową
nastolatków, na wszystkie cech osobowości i umysłu, które z kolei rzutują na ich
zachowanie.. Za przestrzeń życiową Lewin uważał sieć wzajemnie powiązanych i
współzależnych cech. Lewin podkreślał również fakt, że okres dorastania mocno kontrastuje z
poprzednim okresem rozwojowym. Lata dzieciństwa wniosły do przestrzeni życiowej
jednostki stabilność, natomiast okres dorastania niesie częste zmiany, niesolidność i
niepewność. Nowe oczekiwania i wymagania społeczne, z jakimi spotyka się dorastający
młody człowiek, wymagają negocjowania i restrukturyzowania dotychczasowych zachowań.
Poszerzająca się przestrzeń życiowa wymaga coraz większego doskonalenia się i
różnicowania.
Natomiast Stanley Hall , który opublikował pierwszą systematyczną próbę
badania tego stadium życia, traktował dorastanie jako destruktywne stadium życiowe.
Konflikty i niepewność tego okresu nazwał czasem „ burzy i naporu”. Według Halla
dorastanie to ważny okres przejścia, czas przebudzenia się i impulsu do zmiany. Dorastanie
jest ewolucyjnym przejściem od wcześniejszych, niedojrzałych, dziecięcych zachowań do
nowych poziomów funkcjonowania.
Anna Freud kładła nacisk na to, że „powtórne przebudzenie się” dążeń libido wpływa
na funkcjonowanie nastolatka. Dzieci przeżywają intensywne pragnienia, które prowadzą do
wewnętrznego zamętu i konfliktu.
Po krótkim zapoznaniu czytelnika z zarysem rozwoju społecznego, pozwolę sobie w
tym miejscu mej pracy, prześledzić rozwój emocjonalny i moralny dzieci w wieku 11- 13 lat.
Rozwój procesów poznawczych: wrażeń, spostrzeżeń, myślenia, pamięci, dokonujący
się w procesie i w związku z procesem uczenia się, zetkniecie się z wieloma nowymi
dziedzinami wiedzy rodzi i rozwija uczucia poznawcze, kształtuje zainteresowania.
Jakkolwiek dziecko stojące u progu szkoły i dobrze do niej przygotowane przejawia żywe
zainteresowanie dla otoczenia i świata, to jednak dalszy jego rozwój zależy głównie od
właściwej organizacji i nasycenia bogatymi treściami procesu nauczania oraz od opieki
otoczenia nad dalszymi okolicznościami uczenia się. W pierwszych latach wieku szkolnego
nierzadko, podobnie jak to miało miejsce w wieku przedszkolnym, dziecko wyraża jeszcze w
sposób burzliwy swoje emocje. Takie emocje, zarówno pozytywne: radości, tkliwości,
wzruszenia, jak i negatywne: strachu, gniewu, wybuchają w pewnych sytuacjach, mają
wyraźną przyczynę i są skierowane ku określonemu przedmiotowi. Z wiekiem zachodzą pod
tym względem zmiany i w drugiej fazie młodszego wieku szkolnego, głównie w związku z
życiem w zespole klasowym i w grupach rówieśniczych, dochodzi do niwelacji labilności
uczuć i coraz lepszego panowania nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko staje się zdolne do
przeżywania trwających, dłużej stanów emocjonalnych lub nastrojów uczuciowych, które
powstają pod wpływem sytuacji i zdarzeń, mających bardziej istotne znaczenie dla potrzeb i
dążeń dziecka. Najwyższą formą życia emocjonalnego, jaka staje się dostępna dzieciom na
poziomie tego wieku, są rozwijające się uczucia wyższe - jako trwały, określony i już w
znacznym stopniu uświadomiony przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi,
przedmiotów, zjawisk, tj. różnych stron otaczających je rzeczywistości. Rozwój uczuć
wyższych pozostaje w ścisłym związku z kształtowaniem się osobowości dzieci w wieku
szkolnym.
W tym wieku dochodzi również do intensywnych przemian biologicznych.
Dostrzegalne zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na obraz własnej osoby
oraz na związane z nim emocje.2 Niektóre z tych zmian są dla młodego człowieka źródłem
radości (np. przyrost masy mięśniowej u chłopców), zazwyczaj jednak w tej fazie dorastania
dominują uczucia ambiwalentne, a niekiedy brak aprobaty zachodzących zmian. Dzieje się
tak, ponieważ następuje zderzenie zmieniającego się obrazu własnej osoby związanego ze
zmianami fizjologicznymi (ja cielesne) z idealnym wyobrażeniem siebie (ja idealne).
Porównywanie siebie z postaciami kreowanymi przez media zazwyczaj wypada z
niekorzyścią dla nastolatka, szczególnie jeśli chodzi o sylwetkę. Liczne badania potwierdziły,
że zmiany wyglądu ciała częściej oceniane są jako ważne przez dziewczęta aniżeli chłopców.
Dziewczyny są bardziej skłonne łączyć wygląd zewnętrzny z właściwościami psychicznymi.
Ich poczucie własnej wartości jest bardziej powiązane z relacjami interpersonalnymi, z
własną atrakcyjnością i popularnością, niż ze sprawnością czy osiągnięciami.3
Zmiany w zakresie emocji, jakie zachodzą w okresie adolescencji, nie są związane
jedynie ze zmieniającym się własnym obrazem. Procesy neurohormonalne przekształcające
organizm przyczyniają się do występowania zwiększonego pobudzenia emocjonalnego i
labilności emocji. U wielu dorastających dzieci zwiększa się lękliwość, która osiąga swój
szczyt między 13 a 14 rokiem życia. szczególnie często są spotykane lęki społeczne (lęk
przed niepowodzeniem czy lęk przed ekspozycją społeczną). Inną charakterystyczną cechą
dla tego okresu, jest ambiwalencja uczuć, tzn. niemal równoczesne przeżywanie uczuć
przeciwstawnych.
Zmiany w zakresie czynności poznawczych, z jakimi mamy do czynienia w okresie
dorastania, zazwyczaj rozpatrywane są z dwóch punktów widzenia: z perspektywy rozwoju
moralnego wspomnianego już J. Piageta oraz w odniesieniu do teorii procesów
informacyjnych (nabywanie i magazynowanie informacji). Zdaniem Piageta, sposób, w jaki
dorastający rozwiązują problemy i jak rozumieją samych siebie, wynika z przejścia ze
2
Obuchowska I: Adolescencja (rozdział 5) w: Harwas- Napierała B., Trempała J. (red.) Psychologia rozwoju
człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s.170.
3
Obuchowska I: op.cit, s.171.
stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, co oznacza myślenie mniej
egocentryczne a bardziej logiczne i abstrakcyjne.
4
Dorastający głębiej wnika w problemy,
dostrzega różne możliwości rozwiązań, stawia dociekliwe pytania; zaczyna się biegle
posługiwać przenośnią, metaforą- myśli na poziomie formalnym. Chociaż optymalny poziom
myślenia formalnego przypada na okres 15- 20 roku życia, to nie należy zapominać, że
kształtowanie się powyższego ma swój początek właśnie w okresie wczesnej adolescencji, o
której mowa w niniejszej pracy. Ogólnie rzecz ujmując, powiedzieć można, iż u 11-13 latków mamy do czynienia ze wczesną fazą operacji formalnych, która to faza charakteryzuje
się rosnącą zdolnością hipotetycznego myślenia, nieskrępowanym myśleniem ujmującym
świat nader subiektywnie i idealistycznie. Wraz z dorastaniem pojawia się świadomość, że nie
wszystkie sytuacje są proste, a nie wszystkie problemy w pełni rozwiązywalne, dlatego
dorastające dziecko często się waha i sprawia wrażenie jakby „ straciło rozum”.
W zakresie percepcji stwierdzono w wielu badaniach, że spostrzeżenia dorastających
są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci, bardziej dokładne,
wielostronne i
ukierunkowane. Związane jest to z najwyższą w ciągu całego życia wrażliwością zmysłów.
Rozwija się uwaga dowolna, pamięć logiczna i pamięć dowolna. Dorastający potrafią również
coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego umysłu (monitoring kognitywny).
Umiejętność ta sprzyja tworzeniu koncepcji samego siebie, a z kolei skupienie na sobie
(nazwane młodzieńczym egocentryzmem) jest wynikiem osiągniętego stadium myślenia
formalnego. W okresie wczesnej adolescencji następują również intensywne zmiany w
rozwoju społecznym- zmieniają się relacje z rówieśnikami, grupą rówieśniczą oraz dorosłymi.
Dorastający człowiek jest bardziej aktywny jeśli chodzi o dobór partnerów kontaktów
społecznych, od kolegów zaczyna wymagać wymiany myśli i współdziałania. Początkowo,
we wczesnej fazie dorastania możemy mieć do czynienia z wzajemną niechęcią wobec siebie
dziewcząt i chłopców, ale zazwyczaj jest to odpowiedź młodego człowieka za rodzące się
zainteresowanie płcią przeciwną.
Dorastający dużo czasu spędzają w gronie rówieśniczym, mniej chętnie wolny czas
spędzają z rodzicami. W tym właśnie okresie tworzą się pierwsze związki rówieśnicze.
Wymienić tu można kilka ich rodzajów, np. paczki (małe, silnie zżyte grupki, początkowo
heteroseksualne), przyjaźń (jeden lub dwoje bliskich przyjaciół). Szerzej tematem grup
rówieśniczych zajmę się w dalszej części niniejszej pracy.
Wraz z dorastaniem wyraźnie zmienia się stosunek adolescenta do rodziców. Stosunek
do rodziców staje się bardziej krytyczny, realistyczny a niekiedy nawet przekorny i
uszczypliwy. Konflikty pojawiające się pomiędzy rodzicami a ich dorastającymi dziećmi
4
Obuchowska I: op.cit, s.173.
dotyczą najczęściej sfery kontroli ze strony rodziców z jednej strony, a potrzebą swobody
dzieci z drugiej strony. Trudną kwestią jest również odpowiedzialność rodzicielska i dzielenie
się nią z dorastającymi.
Dorastający człowiek zwiększa systematycznie swe doświadczenie życiowe, a co za
tym idzie poddaje ocenie postępowanie nie tylko cudze (jak miało to miejsce we
wcześniejszych etapach rozwoju), ale również własne. W okresie adolescencji mamy do
czynienia ze wzrostem pojęć wartościujących, kształtowaniem się postaw i przekonań oraz
krystalizowaniem się światopoglądu. Ten z kolei jest nierozerwalnie związany z moralnością
człowieka. W tym miejscu warto przytoczyć teorię J. Piageta i L. Kohlberga. Mówi ona, iż na
tym etapie rozwoju człowieka, kształtuje się autonomia moralna, gdzie postępowanie
uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje wynikające z
subiektywnej odpowiedzialności. Siłą kształtującą rozwój moralny człowieka, jest wg
Piageta, współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje wewnętrzna potrzeba
traktowania innych w taki sposób w jaki sami chcielibyśmy być traktowani. Z kolei Kohlberg
(nawiązując do teorii Piageta) wyróżnił we wczesnym okresie dorastania (o którym mowa w
niniejszej pracy) konwencjonalny poziom rozwoju moralnego, w którym jednostka kieruje się
standardami należącymi do innych, co przebiega w dwóch stadiach- ocena zachowania
wynika z aprobaty społecznej oraz ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku i
odczuwaniu szacunku dla autorytetów.5 Wspomnę jeszcze na zakończenie, że innymi
kategoriami moralnymi
odnoszącymi się do młodych ludzi, są: rygoryzm moralny
(ujmowanie powinności jako bezwzględnych), idealizm (potrzeba czynienia dobra), wiara i
religia.
Irmina Sosnowska
Pedagog-terapeuta
Zespół Poradni Psychologiczno- Pedagogicznych
Powiatu Warszawskiego- Zachodniego
5
Obuchowska I: op.cit, s.182.