układu pokarmowego - LOGIM.EDU.GORZOW.PL

2.30. Co się dzieje z
kęsem pokarmu?
Opracowała Bożena Smolik
Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska
 Formowanie kęsów pokarmów odbywa się w jamie
ustnej, pierwszym odcinku układu pokarmowego.
 W formowaniu kęsa pokarmu biorą udział zęby, język,
podniebienie, ślina.
 Wędrówka pokarmu jest długa, a procesy, którym jest
poddany i czas ich przebiegu zależą od rodzaju
pobranych składników pokarmowych.
Budowa układu pokarmowego
 Przewód pokarmowy tworzą narządy, przez które przechodzi pokarm.
Są to w kolejności: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie
i jelito grube.
 Gruczołami wspomagającymi proces trawienia są: ślinianki, wątroba
i trzustka.
 Głównym zadaniem układu pokarmowego jest przetworzenie
pokarmu na składniki odżywcze, które może wykorzystać organizm do
celów budulcowych, energetycznych lub regulujących jego pracę oraz
wchłonięcie tych składników.
Schemat budowy układu pokarmowego
a/ jama ustna
b/ ślinianka
c/ gardło
d/ przełyk
e/ wątroba
f/ woreczek żółciowy
g/ żołądek
h/ trzustka
i/ jelito cienkie
j/ jelito grube
k/ wyrostek robaczkowy
l/ odbytnica
Wstępna obróbka
Pokarm (kęs), podczas siekania i rozdrabniania, jest mieszany ze śliną.
Ślinianki są to duże gruczoły rozmieszczone symetrycznie po 3 po obu stronach jamy
ustnej. Wyróżniamy ślinianki:
 przyuszne
 podżuchwowe
 podjęzykowe
W błonie śluzowej jamy ustnej występuje również wiele małych gruczołów ślinowych.
Wydzieliną tych gruczołów jest ślina. Składa się ona głównie z wody (99%), śluzu,
leukocytów i bakterii.
Służy ona do:
 zwilżania i zlepiania cząstek pokarmu, co ułatwia ich przełykanie
 początkowego trawienia skrobi
 niszczenia bakterii
Właśnie dlatego bardzo istotne dla naszego zdrowia jest długie i dokładne mieszanie
pokarmu ze śliną.
Przeciętnie wydziela się 1 – 1,5 l śliny w ciągu doby.
Co to jest trawienie?
Trawienie jest to zespół procesów, którym poddawany jest pokarm w
przewodzie pokarmowym, prowadzących do jego przetworzenia do postaci
przyswajalnej przez ustrój.
Trawienie jest to biochemiczny rozkład pokarmu na proste składniki pod
wpływem enzymów trawiennych.
Enzymy trawienne wydzielane są przez:
 ślinianki - ptialina,
 żołądek - pepsyna, podpuszczka,
 trzustkę - amylaza, lipaza, trypsyna.
Trawienie zachodzi w:
 jamie ustnej,
 żołądku.
 dwunastnicy.
Nasz kęs pokarmu odbył wędrówkę i został strawiony. Miejsce jego trawienia i
rodzaj zaangażowanych enzymów zależał od zawartych w nim składników
pokarmowych.
Miejsce i wynik pracy enzymów
Jama ustna
Jama ustna jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu,
nawilżeniu przez ślinę oraz uformowaniu w kęsy.
Kęsy za pośrednictwem języka przesuwane są do gardła, a stąd
wędrują do przełyku.
Składa się z:
■ przedsionka jamy ustnej (czyli miejsca pomiędzy wargami
a zębami),
■ jamy ustnej właściwej,
■ cieśni gardzieli (łączy jamę ustną z gardłem),
■ języczka podniebiennego, czyli podniebienia miękkiego.
Pobieranie pokarmu
 Zęby człowieka służą do odcinania
i rozdrabniania pożywienia.
 Ząb składa się z korony, szyjki
i korzenia (lub korzeni). Wewnątrz
znajduje się komora wypełniona
miazgą zęba. Zęby buduje zębina.
 Korona – to widoczna część zęba,
jej zewnętrzną warstwę tworzy
szkliwo. Szyjka zęba przykryta jest
dziąsłem, a korzeń tkwi w zębodole
 U człowieka wyróżnia się rodzaje
zębów: siekacze, kły, zęby
przedtrzonowe i zęby trzonowe.
Wzór zębowy
 Mlecznych zębów jest po 10 w każdej szczęce.
 Pierwsze zęby stałe pojawiają się około 7 roku życia. Ostanie –
zęby mądrości, w wieku 18 – 25 lat.
 Zróżnicowanie zębów na 4 rodzaje wiąże się z ich udziałem w
rozdrabnianiu pokarmów. Siekacze służą do odcinania kęsów
pokarmów, kły do przytrzymywania odgryzanego jedzenia,
przedtrzonowe i trzonowe do rozcierania i żucia pożywienia.
 Schematyczny zapis liczby zębów przedstawia tzw. wzór
zębowy.
Gardło i przełyk
Gardło jest wspólną częścią układu pokarmowego i oddechowego.
Bierze udział w połykaniu kęsów pokarmu. Dlatego czynność
połykania jest precyzyjnie sterowana przez układ nerwowy bez
udziału naszej świadomości. Czasem jednak część pokarmu dostaje
się do tchawicy, wówczas następuje zakrztuszenie.
Przełyk jest to rurka długości około 25 - 30 cm. Łączy ona gardło z
żołądkiem. Skurcze mięśni przełyku umożliwiają przesuwanie
pokarmu w stronę żołądka.
 Przełykanie jest złożonym mechanizmem.
 Pierwsza jego faza jest świadoma i dowolna: podczas przeżuwania
pożywienia język popycha kęs pokarmu do podniebienia i dalej w
kierunku gardła.
 Następnie zachodzą po sobie różne automatyczne czynności:
ścianki gardła zwężają się i popychają pokarm do przełyku, podczas
gdy podniebienie miękkie unosi się, blokując dojście do jamy
nosowej, nagłośnia - chrząstka działająca jak zatyczka zamyka
dojście do krtani, zapobiegając przypadkowemu przedostaniu się
pożywienia do dróg oddechowych.
 W przełyku fale skurczów ścianek sprawiają, że pokarm przedostaje
się w dół, aż w końcu trafia do żołądka.
 Nawet wówczas, gdy nie spożywamy pokarmu, proces połykania
powtarza się nieprzerwanie - połykamy ślinę średnio 70 razy na
godzinę w stanie aktywności i ok. 10 razy na godzinę podczas snu.
Żołądek
 Żołądek stanowi zbiornik pokarmu.
 Pokarm dostaje się tu z przełyku przez wpust ,




a wychodzi przez odźwiernik do dwunastnicy.
Żołądek zbudowany jest z kilku warstw mięśni gładkich. W środku wyściela go
błona śluzowa wydzielająca sok żołądkowy.
Żołądek produkuje około 1,5 - 2,5l soku na dobę. Widok lub zapach pokarmu może
stymulować wydzielanie soku żołądkowego.
Pokarm przebywa w żołądku średnio 1-2 godziny; bardzo obfite posiłki nawet
do 7 godzin.
Dzięki ruchom mięśni zostaje on dokładnie wymieszany z sokiem żołądkowym.
Sok żołądkowy zawiera:
 Enzymy trawienne – pepsynę i podpuszczkę zapoczątkowujące trawienie białek.
 Kwas solny – wytwarza on kwaśne środowisko niezbędne do działania pepsyny.
Dodatkowo ma on właściwości bakteriobójcze – niszczy zarazki, które dotarły tu z
pokarmem.
 Śluz – zabezpiecza on błonę żołądka przed enzymami trawiennymi. Zmniejsza
tarcie pokarmu o ścianki żołądka.
Jelito cienkie
 Jelito cienkie stanowi najdłuższą część przewodu
pokarmowego ciągnącą się od żołądka do jelita
grubego.
 Składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.
 Długość jelita cienkiego przeciętnie wynosi 4-5 m.
 W jelicie odbywa się dalszy proces trawienia
węglowodanów, tłuszczów i białka oraz wchłanianie
strawionych składników pokarmowych.
 Jelito cienkie oddzielone jest od grubego zastawką,
która nie przepuszcza nieprzydatnych już resztek
pokarmu z powrotem
Dwunastnica
 Ma długość około 25 cm.
 Jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego.
 Ścianki jelita cienkiego ściskają się automatycznie. Dzięki rytmicznym
ruchom jelita nasz kęs jest ugniatany i kruszony. Przeciwstawne
skurcze jelita służą dobremu zmieszaniu pokarmu a ruchy
perystaltyczne, następujące falowo, przesuwają pokarm w kierunku
jelita grubego.
 Do dwunastnicy uchodzą przewody z wątroby i trzustki. Dzięki
enzymom trzustkowym i żółci odbywa się tu trawienie cukrów, białek
i tłuszczów.
Trzustka
 Kęs pokarmu, podczas swojej wędrówki, nie trafi nigdy do trzustki, ani
do wątroby, ale spotka się z ich wytworami w dwunastnicy.
 Trzustka jest gruczołem produkującym enzymy trawienne oraz hormony.

Enzymami trzustki są: trypsyna, amylaza i lipaza.
 Trzustka produkuje hormony: insulinę i glukagon, odpowiedzialne
za utrzymanie stałego poziomu cukru we krwi.
Wątroba

Jest to największy gruczoł w organizmie człowieka – waży około 1,5 kg.

Wątroba (a) leży w górnej części jamy brzusznej pod
przeponą, w większej części po stronie prawej.

Rozszerzony uchyłek przewodu wątrobowego–woreczek
żółciowy (b) stanowi zbiornik żółci wytwarzanej w wątrobie.
Żółć jest niezbędna do procesu emulgacji tłuszczów czyli
rozbijania ich na drobne kropelki (nie trawi pokarmu).

Substancje pokarmowe są doprowadzane do wątroby żyłą wrotną, a
wychodzą żyłą wątrobową. Wątroba jest poprzecinana siecią naczyń
krwionośnych, stąd jej ciemnoczerwone zabarwienie.

Z wątroby składniki odżywcze wędrują z krwią do wszystkich komórek
naszego ciała, gdzie mogą zostać odpowiednio wykorzystane – nasz kęs
dotarł do celu.
Funkcje wątroby:
 wytwarzanie żółci,
 wytwarzanie i magazynowanie większości białek osocza krwi ,
 unieczynnianie niektórych toksyn (alkohol, niektóre leki),
 zamiana szkodliwego amoniaku w mocznik,
 magazynowanie i przemiana tłuszczów, białek, węglowodanów ,
 przemiana glukozy w glikogen i glikogenu w glukozę w miarę





zapotrzebowania organizmu,
magazynowanie żelaza,
magazynowanie niektórych witamin (A, D, E, B12),
wytwarzanie i magazynowanie niektórych enzymów ,
ogrzewanie krwi (udział w termoregulacji),
wydalanie zbędnych substancji do krwi w celu ich usunięcia .
Wchłanianie mleczka pokarmowego
 W wyniku trawienia powstaje mleczko pokarmowe, które jest wchłaniane do krwi
lub limfy w jelicie cienkim. Nasz kęs jest już teraz pod postacią prostych związków
organicznych.
 Powierzchnia wchłaniania jest znacząco zwiększona dzięki kosmkom jelitowym
(około 23 razy większa). Na 1 cm2 jelita znajduje się około 4000 kosmków.
 Kosmki jelitowe (schemat) są to uwypuklenia błony śluzowej jelita. Składniki
pokarmowe( nasz strawiony kęs), wchłonięte przez kosmki, żyłą wrotną trafiają
do wątroby. Tam są częściowo magazynowane i przekazywane dalej do
krwioobiegu. Większość tłuszczów jest wchłaniana przez naczynia limfatyczne.
 Nie strawione resztki pokarmu przechodzą do
następnego odcinka przewodu pokarmowego
– jelita grubego.
Opis schematu:
a/ ściana kosmka jelitowego
b/ tętniczka włosowata
c/ żyła włosowata
d/ włosowate naczynie limfatyczne
Jelito grube
 Długość jelita grubego wynosi około 1,5 m.
 Na granicy jelita cienkiego i grubego znajduje się wyrostek robaczkowy.
Nie pełni on żadnych funkcji w układzie pokarmowym. Uważa się, że jest
to organ szczątkowy.
 W jelicie grubym następuje wchłanianie wody i zagęszczanie kału.
W ostatnim odcinku jelita grubego kał pokrywa się warstewką śluzu
co ułatwia jego wydalanie – defekację.

W jelicie grubym rozwijają się bakterie produkujące witaminę K i niektóre
witaminy grupy B.
Opis schematu:
a/ wyrostek robaczkowy
b/ okrężnica
c/ esica
d/ odbytnica
e/ odbyt
Zadania
1.
Wymień w odpowiedniej kolejności odcinki przewodu
pokarmowego, którymi przemieszcza się kęs pokarmu.
2.
Wyjaśnij, dlaczego ważne jest dokładne przeżuwanie kęsa
pokarmu.
3.
Wyjaśnij do czego potrzebne jest trawienie pokarmu.
4.
Wymień narządy układu pokarmowego, w których odbywa się
trawienie węglowodanów.
5.
Wymień enzymy produkowane przez trzustkę.
Źródła
 W.Lewiński,J.Prokop, Biologia1, OPERON 2004r.
 B.Klimuszko, Biologia I, ŻAK,2000r.
 D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska,DEBIT 2000r.
 B.Potocka,W.Górski, Biologia, MAC Edukacja 2003r.
 J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia, OPERON 2007r.
 www.szkolnictwo.pl