zaburzenia słuchu fonematycznego - EduNet

ZABURZENIA SŁUCHU
FONEMATYCZNEGO
Artykuł opracowała Karolina Krasoń - Bradło
Tarnów 2014r.
CZYM JEST SŁUCH FONEMOWY?
To zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy; umiejętność
różnicowania: głosek dźwięcznych od bezdźwięcznych, sylab, głosek i prawidłowych
wyrazów na oznaczenie desygnatu. Warunkuje rozwój mowy, umiejętność pisania i
czytania.
JAKIE RODZAJE SŁUCHU WYRÓŻNIAMY?
U człowieka rozwinęły się 3 rodzaje słuchu:
Słuch fizjologiczny będący podstawową zdolnością odbierania drgań fal dźwiękowych
powstających w otoczeniu. Receptorem tych drgań jest ucho.
Słuch muzyczny- odbierający wrażenia dźwiękowe.
Słuch fonematyczny umożliwiający wychwytywanie w potoku dźwięków mowy cech
dystynktywnych dzięki czemu mają one nie tylko właściwości fizyczne ( siła, barwa,
wysokość) lecz znaczeniowe. Na wyższym poziomie słuch fonematyczny staje się
podstawą do opanowania mowy pisanej.
Słuch fonematyczny umożliwia złożoną percepcję mowy która zależna jest od czterech
czynników:
• słyszalności tj. wykrywalności dźwięków mowy różnicowania dźwięków mowy
• rozpoznawania tj. identyfikacji tego co się słyszy ze śladem pamięciowym
• rozumienia
• Prawidłowa artykulacja (prawidłowa wymowa wszystkich głosek) nie
gwarantuje prawidłowej syntezy i analizy dźwięków mowy.
Zdaniem niektórych badaczy umiejętność odróżniania dźwięków mowy od innych
dźwięków otoczenia – pierwszy przejaw słuchu fonematycznego, pojawia się w
pierwszych tygodniach życia dziecka, inni badacze mówią o trzecim kwartale życia.
Bardzo intensywny rozwój tej zdolności przypada na drugi rok życia, pod koniec
dziecko różnicuje prawie wszystkie fonemy – czyli dźwięki mowy.
Fonem- najmniejszy element
składowy słów, nie posiadający znaczenia pozajęzykowego, ale decydujący swoją
jakością i układem
o znaczeniu słów.
ETAPY ROZWOJU SŁUCHU:
Etapy rozwoju słuchu fonemowego wg R.J. Lewina:
Etap I:
 brak różnicowania dźwięków
 brak rozumienia i czynnej mowy samego
dziecka
 tzw. przedfonemowe stadium rozwoju mowy
Etap II:
 początki różnicowania fonemów najmniej podobnych
 brak różnicowania fonemów zbliżonych
 niepoprawna, zniekształcona mowa dziecka
 brak różnicowania mowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia oraz
swojej własnej mowy
Etap III:
 dziecko różnicuje prawie wszystkie głoski
 odróżnia wymowę poprawną od niepoprawnej
Etap IV:
 występuje różnicowanie wszystkich głosek z nielicznymi pomyłkami
 wymowa dziecka dosyć poprawna
 tzw. wiek przedszkolny
Etap V:
 słuch fonemowy całkowicie ukształtowany
 dziecko poprawnie różnicuje wszystkie głoski
 poprawna wymowa
 tzw. wiek szkolny
ZABURZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO
Jak dotąd nie ustalono etiologii zaburzeń słuchu fonematycznego. Wszystko
wskazuje na to że przyczyny zaburzeń mogą być różnorodne. Oczywistą przyczyną
zaburzeń słuchu fonematycznego są niedosłuchy obejmujące pasma drgań w jakich
realizowane są dźwięki mowy.
Zaburzenie słuchu fonematycznego wiąże się czasem z problemami w
zapamiętywaniu i odtwarzaniu rytmów. Współwystępuje również bardzo często z
zaburzeniami artykulacji.
Słuch fonemowy w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju
mowy oraz umiejętności pisania i czytania.
CHARAKTERYSTYKA ZABURZEŃ SŁUCHU FONEMOWEGO:
 Utrudniona analiza i synteza słuchowa, a to podstawa w procesie czytania i
pisania
 Opóźniony rozwój artykulacji
 Utrudniony proces pisania i czytania
 Niedokształcenie słuchu fonematycznego to utrudniony rozwój mowy i
opóźnienia w rozwoju
 Zaburzenia: alalia percepcyjna; brak rozwoju mowy
 Brak wzorców kinestetyczno- motorycznych, które wytwarzają się pod
kontrolą słuchu fonematycznego
PRZYCZYNY ZABURZEŃ SŁUCHU FONEMATYCZNEGO:
W etiologii zaburzeń percepcji słuchowej istotną rolę odgrywa:
• Dziedziczność- opóźniają rozwój słuchu fonematycznego
•
•
Czynniki środowiskowe- opóźniają rozwój słuchu fonematycznego
Uszkodzenia neurologiczne- zaburzenia słuchu fonematycznego
Niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonemowego małego stopnia występuje u
dzieci szkolnych i przedszkolnych o normalnym rozwoju inteligencji.
TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU A SŁUCH FONEMOWY
Zespół trudności w czytaniu i pisaniu znany jest na ogół pod nazwą dysleksji, przy
czym niektórzy autorzy używają tego terminu dla oznaczenia trudności w
czytaniu. Podczas gdy trudności w pisaniu nazywają dysgrafią (zaburzenie samej
techniki pisania) i dysortografią (brak umiejętności bezbłędnego zapisu wyrazów).
Dziecko ucząc się czytać i pisać, musi nie tylko prawidłowo różnicować litery jako
znaki graficzne, ale również rozumieć ich znaczenie jako symboli. Pisząc ze słuchu,
musi z całości słyszanego słowa wyodrębnić poszczególne dźwięki i nadać im
odpowiedni znak graficzny, co jest możliwe po dokonaniu analizy słuchowej słowa.
Opanowanie analizy możliwe jest dopiero wtedy gdy dziecko potrafi dokonać syntezy.
Analiza słuchowa jest procesem trudniejszym niż synteza. Synteza sylabowa wyrazów
może być dostępna dla dziecka pod koniec pierwszego roku życia, a analiza czyli
zdolność różnicowania poszczególnych dźwięków w wieku 3,5 roku, wymaga to jednak
zabaw słowem rozwijających tę zdolność.
Problemy w tym zakresie są częste u dzieci i utrudniają im opanowanie języka
pisanego, są przyczyną niepowodzeń szkolnych. Analiza głoskowa sprawia uczniom
wiele trudności.
Analiza słuchowa jest to świadome wyodrębnianie poszczególnych głosek w wyrazie z
zachowaniem ich kolejności; podstawowa umiejętność wykorzystywana w nauce
pisania.
Zależy od:
a) sposobu podawania wyrazu - wyrazy wymawiane z przedłużeniem poszczególnych
głosek są łatwiej analizowane
b) pozycji głoski w wyrazie i charakteru sylaby
- najtrudniej wyodrębnić głoskę z grupy spółgłoskowej
- najłatwiej wyodrębnić m.in. pierwszą samogłoskę w wyrazie tworzącą samodzielną
sylabę (np. Ala), ostatnią spółgłoskę wyrazu (np. dom), ostatnią samogłoskę w
wyrazie (np. oko)
c) charakteru głoski:
- łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużać – samogłoskę, spółgłoskę
sonorną(m, m’, n, n’, r, l, ł); oraz szczelinową; f, f', w, w', s, sz, ś, z, ż, ź, ch, ch'
- trudniej spółgłoskę chwilową
Analiza jest wprost zależna od syntezy.
SYNTEZA SŁUCHOWA
 umiejętność składania wszystkich sylab czy głosek w wyraz
 wykorzystywana w nauce czytania zdobywana wcześniej niż analiza słuchowa
Przy czytaniu dziecko musi rozpoznać każdy z dźwięków i scalić je w wyrazy.
Przekłada w tym wypadku znaki graficzne na odpowiadające im dźwięki mowy, a
następnie dokonuje syntezy słuchowej.
Wg badań najwięcej trudności sprawia dzieciom opozycja spółgłoskowa dźwięczna :
bezdźwięczna.
U uczniów z trudnościami w pisaniu i czytaniu występuje pewien proces doskonalenia
się umiejętności różnicowania słuchowego. Uczniowie mający trudności w czytaniu i
pisaniu mają problemy w zakresie umiejętności dotyczących słuchu fonemowego.
Dlatego też w pracy terapeutycznej z takimi dziećmi należy szczególnie
wyeksponować ćwiczenia w zakresie analizy słuchowej, syntezy słuchowej i
różnicowania głosek.
Literatura:
• Nowak J.E., Pedagogiczne problemy słuchu fonematycznego u uczniów z trudnościami w
czytaniu i pisaniu, WSP, Bydgoszcz 1991
• Kania J.T., Słuch fonematyczny, Lingua Posnaniensis, XIX
• Lipowska M., Profil rozwoju kompetencji fonologicznej dzieci w wieku przedszkolnym,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001
• Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1975
• Szurmiak M., Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu, WSiP,
Warszawa 1987
Strony internetowe:
http://www.youtube.com/watch?v=w0tIRcYYS3o