Document
advertisement
PIENIĄDZ I SYSTEM PIENIĘŻNY Tomasz Tomaszewski Łukasz Heger I. HISTORIA PIENIĄDZA Pieniądz nie został przez nikogo wynaleziony: tak naprawdę wyłonił się sam, w miarę wzrostu skali produkcji i wymiany towarów. Przeszedł przy tym poważną ewolucję: od pieniądza towarowego, poprzez pieniądz bity, aż po stosowany dziś powszechnie pieniądz elektroniczny. Początkowo ludzie nie potrzebowali pieniędzy: wytwarzali bowiem dobra na użytek własny oraz swojej rodziny – w tym stadium rozwoju społeczeństwa nie dochodziło więc do wymiany pomiędzy jednostkami. Każdy produkował tyle, ile potrzebował do konsumpcji. Wraz z rozwojem wspólnot plemiennych pojawiała się stopniowo specjalizacja: poszczególne grupy osób zajęły się produkcją określonych dóbr – część wytwarzano w celu zaspokojenia własnych potrzeb, pozostała część natomiast stanowiła nadwyżkę, która mogła być wymieniona na dobra, produkowane przez inne grupy (rodzina, produkująca skórę bydlęcą, mogła wymieniać ją na przykład na miód). Tak też narodził się handel wymienny: w tym modelu gospodarki wymieniano towar na towar. Handel wymienny nie był jednak sprawą łatwą: aby transakcja doszła do skutku, musiały być spełnione określone warunki. Po pierwsze, musiały spotkać się osoby, zainteresowane wzajemnie swoimi ofertami. Jeśli ktoś miał do zaoferowania skórę i chciał kupić miód, musiał znaleźć takiego sprzedawcę miodu, który akurat był zainteresowany kupnem skóry. Po drugie, towary musiały był wymieniane w ilościach, satysfakcjonujących obie strony transakcji. Wreszcie po trzecie, nie bez znaczenia była też jakość oferty i jej cechy charakterystyczne: przykładowo, oferujący skóry mógł być niezadowolony ze smaku miodu lub też sprzedawca miodu mógł nie zaakceptować rodzaju oferowanej skóry. Widać więc wyraźnie, że rozwój tego typu handlu napotykał na poważne trudności. Lekarstwem na opisywane wyżej ograniczenia okazał się być pieniądz towarowy. Określony towar stawał się pośrednikiem, czyli ekwiwalentem: jednostką wymienianą na inne towary. Początkowo ekwiwalent występował na rynku zarówno jako sam towar, jak i pieniądz (środek wymiany): przykładowo, pieniądzem towarowym w Egipcie i Chinach było zboże, a w Babilonii bydło. Jeśli pieniądzem było zboże, sprzedawca skór wymieniał je na określoną ilość zboża, po czym z otrzymanym zbożem udawał się na poszukiwania odpowiedniej ilości miodu. W źródłach historycznych można znaleźć około 150 różnych towarów, które pełniły funkcje pieniądza. Nie wszystkie jednak były wygodne w użyciu: z czasem okazało się, że towar, pełniący funkcję pieniądza, powinien mieć określone cechy: być odporny na zniszczenie (trwały), jednorodny i łatwo podzielny. Jeśli pieniądzem towarowym było bydło, trudno było mówić o podzielności czy jednorodności: w końcu byk bykowi nierówny. Dlatego właśnie zaczęto zastępować towary powszechnego użytku metalami – tak narodził się pieniądz metalowy. Początkowo używano metali nieszlachetnych: żelaza, brązu czy miedzi, później zastąpiono je metalami szlachetnymi: srebrem i złotem. Tak powstał pieniądz kruszcowy. Początkowo pieniądze były odważane (pieniądz ważony) – za dany towar otrzymywano określoną ilość pieniądza, uformowanego w sztabki, później w miejsce niewygodnego pieniądza ważonego wprowadzono pieniądze w kawałkach (pieniądz odliczany), które można było odliczać. Pierwotnie kawałki te miały formę kulek. Tu jednak pojawił się problem psucia pieniądza: nieuczciwi pośrednicy wlewali do kulek tańszy metal, a z zaoszczędzonego w ten sposób złota tworzyli kolejne pieniądze. Tym negatywnym zjawiskom starano się przeciwdziałać: najpierw spłaszczono kulki, by utrudnić ich fałszowanie, następnie rozpoczęto stawiać na nich pieczęcie, potwierdzające zawartość złota, utrudniające fałszerstwa (przeróbki czy spiłowywanie). W ten właśnie sposób pojawił się pieniądz bity, znany dziś pod postacią monet. Posługiwanie się monetami nie było jednak zbyt wygodne. Dlatego właśnie rozpoczęto ich deponowanie u złotników, którzy w zamian wydawali kwity depozytowe, które potwierdzały ulokowanie srebrnych czy złotych monet. Jak nietrudno się domyśleć, złotnicy ci z czasem przekształcili się w bankierów, a wystawiane przez nich noty bankowe były pierwszymi banknotami, czyli pieniędzmi papierowymi. Z czasem bankierzy zorientowali się, że można emitować noty, które nie mają pokrycia w posiadanym złocie: było mało prawdopodobne, że nagle wszyscy posiadacze złotych monet zgłoszą się po swoją własność. W ten sposób powstawał stopniowo system pieniądza, znany w dzisiejszych czasach: stopniowo ograniczano wymienialność pieniądza na złoto, zamieniając system pełnej wymienialności najpierw na system sztabowozłoty (banknoty mogły być wymieniane tylko na złote sztaby, co oczywiście oznaczało, że znaczna część społeczeństwa była pozbawiona takiej możliwości), a następnie na system dewizowo-złoty (banknoty były wymieniane na obce waluty, które można było dopiero wymieniać na złoto). Dziś pieniądze będące w obiegu nie są już wymienialne na złoto – ostatnim krajem, który zrezygnował z wymienialności, były Stany Zjednoczone (w roku 1971). Jak już wspomnieliśmy, początkowo banknoty były emitowane przez wielu złotników – bankierów, z czasem władze państw rozpoczęły ograniczanie liczby banków, posiadających przywilej emisji pieniądza. W końcu banki emisyjne zostały upaństwowione, przekształcając się w banki centralne państw. Wyjątkiem są Stany Zjednoczone, gdzie przywilej emisji pieniądza posiada 12 regionalnych banków prywatnych, zrzeszonych w systemie Rezerwy Federalnej (banki w Bostonie, Buffalo, Nowym Jorku, Cleveland, Richmond, Atlancie, Chicago, St. Luis, Minneapolis, Denver, Dallas i San Francisco). Pieniądz w postaci monet i banknotów okazał się z czasem mało wygodny. Okazało się, że o wiele wygodniej jest zdeponować gotówkę w banku, a rozrachunki regulować za pomocą przelewów lub czeków. W ten sposób pojawił się na rynku pieniądz bezgotówkowy (zwany często depozytowym). Najnowszym wynalazkiem cywilizacji jest natomiast pieniądz elektroniczny, którym posługujemy się w momencie realizacji płatności za pomocą kart magnetycznych: wypłacając gotówkę w bankomacie (wymieniając jednostki elektroniczne na fizycznie istniejące banknoty) lub też płacąc kartą w sklepie (przekazując jednostki elektroniczne na rachunek bankowy sklepu). II. PIENIĄDZ I JEGO FORMY Pieniądz to powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej. W nowoczesnej gospodarce występują różne formy pieniądza: zdawkowy (zwany bilonem), papierowy, bankowy (zwany bezgotówkowym), międzynarodowy, wreszcie pieniądz elektroniczny. Wszystkie wymienione rodzaje są formami pieniądza fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu. PIENIĄDZ FIDUCJARNY W nowoczesnej gospodarce pieniądz nie jest wymienialny na złoto – państwa nie posiadają już rezerw, które pokrywałyby w całości lub w określonej części emitowane pieniądze. Oznacza to, że mamy do czynienia z pieniądzem fiducjarnym – opartym na zaufaniu społecznym. Pieniądz taki jest emitowany przez państwo i jest prawnym środkiem płatniczym na danym terytorium, nie można go jednak wymienić na złoty kruszec, jak to miało miejsce we wcześniejszych fazach rozwoju obrotu gospodarczego. Ostatnim krajem, który zniósł wymienialność swojej waluty na złoto, były w/w Stany Zjednoczone. PIENIĄDZ KRUSZCOWY W pierwotnym znaczeniu oznaczał system, w którym wartość kruszcu w monetach, będących w obiegu, odpowiadała nominalnej wartości tych monet. W znaczeniu, które upowszechniło się w XVIII–XIX w., pieniądz kruszcowy oznaczał system, w którym w obiegu były banknoty wymienialne na żądanie na kruszec przez instytucję emisyjną. W takim systemie rozmiary obiegu pieniężnego były limitowane przez zasoby kruszcu, choć pokrycie kruszcowe obiegu mogło być mniejsze niż 100%. PIENIĄDZ ZDAWKOWY Pieniądz zdawkowy jest najczęściej zwany bilonem. Są to monety, wybite z niepełnowartościowego materiału, czyli metali nieszlachetnych. Bilon wywodzi się z pieniądza kruszcowego: w miarę rozwoju handlu stopniowo zmniejszano ilość złota czy srebra w stosunku do nominału monet. Bilon jest jednym z elementów systemu fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu: otrzymując monetę 5złotową jesteśmy przekonani o jej wartości w danym momencie i w przyszłości, choć sama w sobie jest mniej warta niż nominał, który uosabia. PIENIĄDZ PAPIEROWY Pieniądz papierowy jest obecnie – podobnie jak bilon – niewymienialny na złoto, choć w przeszłości był potwierdzeniem zdeponowania w banku złotych monet. Pieniądz papierowy ma wartość niezależną od materiału, z którego jest wyprodukowany, posiada tak zwany „kurs przymusowy”, nadany przez bank centralny, działający w imieniu państwa. Obok bilonu jest drugim najważniejszym elementem systemu fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu. PIENIĄDZ BANKOWY Pieniądz bankowy jest nazywany inaczej bezgotówkowym lub żyrowym. Ma on postać zapisu na rachunku depozytowym w banku. Zapis tego typu zaczyna funkcjonować jako pieniądz w momencie, gdy są wykorzystywane do dokonywania płatności – to jest przesuwania zapisu z jednego konta na drugie. Typowym przykładem takiej operacji jest polecenie przelewu. PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY Najnowszą formą jest pieniądz elektroniczny, zakodowany na karcie magnetycznej w postaci elektronicznych impulsów. Pieniądz taki może być zamieniany na fizycznie istniejące jednostki – w specjalnych automatach, zwanych bankomatami. Z drugiej strony można nim realizować transakcje bezgotówkowe, na przykład płacąc kartą za zakupione towary w sklepie. PIENIĄDZ MIĘDZYNARODOWY Pieniądz akceptowany poza granicami kraju, który go emituje, używany w transakcjach międzynarodowych. Do czasu wielkiego kryzysu gospodarczego 1929–33 zobowiązania międzynarodowe regulowano przepływami złota. Po II wojnie światową funkcję pieniądza międzynarodowego spełniał dol. USA, po 1958 również inne waluty zach., od lat 70. pełnią ją także międzynarodowe jednostki rozrachunkowe — SDR i ECU III. FUNKCJE PIENIĄDZA Istota pieniądza przejawia się w jego funkcjach: 1. 2. 3. 4. 5. MIERNIKA WARTOŚCI (jednostki obrachunkowej) ŚRODKA WYMIANY (cyrkulacji) ŚRODKA PŁATNICZEGO (realizacji odroczonych płatności) ŚRODKA PRZECHOWYWANIA WARTOŚCI (tezauryzacji) PIENIĄDZA MIĘDZYNARODOWEGO Główną funkcją pieniądza jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Wartość jednostki pieniężnej określa państwo, wprowadzając tzw. skalę cen, czyli ustalając nazwę podstawowej jednostki pieniądza i sposób jej działania na mniejsze części (np. 1 złoty dzieli się na 100 groszy). Wynika stąd wniosek, że poziom ceny zależy nie tylko od kosztów wytwarzania oraz elastyczności popytu i podaży, ale także od, tego, ile pieniędzy znajduje się w obiegu. Nadmierna ilość pieniądza w obiegu zawsze prowadzi do wzrostu przeciętnego poziomu cen. W miarę upływu czasu rośnie skala cen, co powoduje, że każda jednostka pieniężna traci na wartości. Za tę samą sumę pieniędzy jego posiadacz może nabyć coraz mniejszą ilość towarów i usług. Dzięki zdolności pieniądza do mierzenia wartości różnych towarów i usług może on równocześnie spełnić drugą ważną funkcję środka wymiany, przy spełnieniu następujących warunków: 1. Musi być powszechnie akceptowany, tzn. sprzedawcy dóbr muszą być przekonani, że za otrzymane pieniądze bez trudności będą mogli nabyć potrzebne im produkty i usługi; 2. Musi być łatwo przenośny; nawet pieniądze reprezentujące dużą wartość muszą być wygodne w użyciu – nie mogą być ciężkie i duże objętościowo, gdyż utrudniałoby to ich przechowywanie i przemieszczanie. 3. Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki, aby dokonanie zarówno małych, jak i dużych transakcji odbywało się bez zakłóceń. 4. Musi być trudny do podrobienia, gdyż pieniądze, które łatwo można sfałszować, nie budzą zaufania i szybko tracą wartość. Obsługuje on transakcje zawierane na rynku między kupującymi a sprzedającymi. Właśnie dzięki wynalazkowi pieniądza cała wymiana zostaje rozdzielona na odrębne akty sprzedaży i kupna w formie: towar-pieniądz i pieniądz-towar. Korzyści, jakie z tego wynikają, można sobie najlepiej uzmysłowić na przykładzie gospodarki bez pieniężnej, w której wymiana ma charakter barterowy, tzn. bezpośredniej wymiany towar na towar. Wymian dochodzi do skutku tylko wtedy, kiedy kontrahenci uczestniczący w wymianie nawzajem pożądają oferowane towary. Tego rodzaju wymiana barterowa: towar-towar, oznaczałaby duże marnotrawstwo czasu i wysiłku w celu znalezienia takiego posiadacza towaru, który nam jest potrzebny i który jednocześnie potrzebuje posiadanego przez nas towaru. Pieniądz jako środek pośredniczący w wymianie znakomicie te kłopoty rozwiązuje. Sprzedaje się każdemu, kto dysponuje odpowiednią ilością pieniądza, i kupuje się za pieniądze wszystko to, co jest nam potrzebne do życia lub dalszej produkcji. Początkowo rozliczenia związane z realizacją transakcji kupna i sprzedaży dokonywano w momencie zawierania transakcji. W miarę pogłębiania i rozszerzania się wymiany towarowej coraz częstszą praktyką stały się transakcje kredytowe. Zamiast przekazywać pieniądze natychmiast, odbiorcy zobowiązują się do uregulowania zobowiązań w terminie późniejszym. W momencie zawierania transakcji pieniądz nie występuje realnie, pełni jedynie funkcję miernika wartości (jednostki rozrachunkowej). Pieniądz realny pojawia się dopiero później, gdy odbiorca dokonuje płatności za dostarczone wcześniej produkty lub usługi albo też reguluje inne zobowiązania z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku lub kary pieniężnej itp. Pieniądz pełni wówczas trzecią istotną funkcję. Jest nią funkcja środka płatniczego, która związana jest ze zdolnością pieniądza do regulowania różnych zobowiązań. Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, co stało się siłą napędową - lokomotywą rozwoju gospodarczego. Równocześnie przyczyniła się ona do gromadzenia środków finansowych z pobieranych podatków i finansowania różnych przedsięwzięć publicznych związanych z funkcjonowaniem państwa, utrzymaniem ludzi niezdolnych do pracy lub ludzi w wieku emerytalnym itp. Podatki są wynalazkiem tak starym, jak stare jest państwo lub inne formy organizacji publicznej. Kredyty odegrały ogromnie przyspieszającą rolę w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Bez kredytów przeważająca ilość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana i ogólny postęp technologiczny i produkcyjny byłby znacznie wolniejszy. Podczas prowadzenia działalności gospodarczej często występuje zjawisko niesymetryczności przychodów i wydatków. Polega ona na tym, że przedsiębiorstwa muszą gromadzić rezerwy finansowe, aby zapewnić ciągłość procesów gospodarczych. Również gospodarstwa domowe nie wydają wszystkich bieżących dochodów na zakup produktów i usług. Wielu dóbr nie można przechowywać w celu zaspokojenia przyszłych potrzeb. Natomiast pieniądz, jako środek wszędzie przyjmowany i poszukiwany, pozwala przechowywać siłę nabywczą, tj. zdolność do nabywania dóbr o określonej wartości. Wszelkie zaoszczędzone dochody przedsiębiorstw i ludności, z chwilą gdy zostaną odłożone w postaci nagromadzonych pieniędzy, wychodzą z obiegu i stają się środkiem tezauryzacji - mówimy wówczas, że pieniądz pełni funkcję środka przechowywania wartości (gromadzenia bogactw). Funkcja ta wiąże się z możliwością gromadzenia zasobu pieniądza jako skarbu. Ta funkcja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Skłonność do tezauryzacji pieniądza papierowego zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej. Gdy pieniądz traci na wartości, ludzie bardzo nie chętnie tezauryzują pieniądze. Oddają je do banku, jeśli stopa procentowa od depozytów terminowych skompensuje postępującą utratę wartości, pieniądza w związku z dokonującym się wzrostem cen rynkowych. W przeciwnym przypadku tezauryzują go w złocie lub godnych zaufania walorach zagranicznych (dewizach). Wreszcie pieniądz może spełniać funkcję pieniądza światowego, ale jedynie pod warunkiem, że państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie ustalonym na głównych giełdach światowych. Składają się na nią właściwie wszystkie cztery uprzednio wymienione funkcje, tyle że w odniesieniu do rynku światowego. Na rynku światowym pieniądz i dziś występuje w swojej tradycyjnej towarowej postaci, to znaczy w postaci pieniądza kruszcowego, chociaż od pewnego czasu podejmowane są próby zastąpienia złota pieniądzem krajowym (papierowym). Złoto w swej roli pieniądza światowego wspierane jest często przez niektóre „mocniejsze” waluty krajowe. Pieniądz umożliwia mierzenie wartości towarów, stanowi narzędzie ich cyrkulacji i wymiany, służy jako środek gromadzenia wartości (skarbu) i jako środek płatniczy, umożliwiający wymianę międzynarodową, spełniając funkcję pieniądza światowego2 Rozwój gospodarki prowadzi tym samym do zaniku pieniądza. Czy można bowiem nazywać pieniądzem samą informację na temat przepływu wartości. Tym bardziej gdy przyjmuje ona postać niewidoczną dla kontrahentów? IV.PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY Rozkwit bankowości oraz systemów bankowych w wymierny sposób przekłada się na ewolucję pieniądza. Dziś dni triumfu święci najmłodsze dziecko bankierów: PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY. Charakterystyczny dla współczesnego świata rozwój technologiczny umożliwiający przechodzenie z ery industrialnej do ery cyfrowej odcisnął piętno również na systemach płatności. Naturalnym następstwem przeobrażeń w sposobach realizowania płatności są powstanie i rozwój pieniądza elektronicznego. Mimo że już w 1993 r. banki centralne UE poddały analizie tę „nową formę płatności", do dnia dzisiejszego nie została ona zdefiniowana w sposób jednolity i powszechnie obowiązujący. Nie określono również zgodnego stanowiska w sprawie „miejsca" nowego rodzaju pieniądza we współczesnej teorii pieniądza. Pieniądz elektroniczny wg. POLSKIEGO PRAWA BANKOWEGO (art.4 pkt 5), jest wartością pieniężną stanowiącą elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki: a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji, b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość, c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji, d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne. W cytowanej definicji zwrócono uwagę, że pieniądza elektronicznego nie powinno się traktować na równi z pieniądzem gotówkowym czy bezgotówkowym. Może o tym świadczyć określenie „wartość pieniężna (...) wydana do dyspozycji" zamiast określeń używanych dla tradycyjnych form pieniądza, tj. „emisja pieniądza gotówkowego" czy „kreacja pieniądza bankowego". Zwrócono również uwagę na możliwość wykorzystania linii kredytowych lub debetu jako podstawy wydania jednostek pieniądza elektronicznego. Dodatkowo definicja pieniądza elektronicznego zawarta w Prawie bankowym wymienia pewne ograniczenia w stosowaniu go jako środka płatności. Ograniczenie funkcji obiegowej pieniądza przejawia się w braku możliwości umarzania za pomocą pieniądza elektronicznego zobowiązań wobec podmiotów nie będących przedsiębiorcami. Kolejne ograniczenie funkcjonowania pieniądza elektronicznego wynikające z polskich przepisów polega na tym, że instrument służący do przechowywania pieniądza elektronicznego udostępniony posiadaczowi powinien być wyposażony w mechanizm uniemożliwiający przechowywanie pieniądza elektronicznego o wartości większej niż równowartość w złotych 150 euro obliczanej według średniego kursu NBP z dnia wydania instrumentu. Ograniczenie to wynika z art. 58. ust.l ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych. Podanie precyzyjnej i jednoznacznej definicji pieniądza elektronicznego nie jest proste. Nie jest to zresztą jedyny problem z omawianym pojęciem. Kolejną bardzo istotną kwestią związaną z pieniądzem elektronicznym jest jego właściwa klasyfikacja. Wśród światowych definicji pieniądza elektronicznego, najogólniejsza wydaje się definicja Europejskiego Banku Centralnego. Zgodnie z nią pieniądz elektroniczny to elektroniczny zasób wartości pieniężnej występujący w urządzeniu technicznym, który może być szeroko wykorzystany do dokonywania płatności na rzecz podmiotów innych niż emitent, bez konieczności angażowania rachunków bankowych, funkcjonujący jako opłacony z góry (przed-płacony) instrument na okaziciela. Przytoczona definicja bardzo precyzyjnie odróżnia pieniądz elektroniczny od innych instrumentów płatniczych, takich jak karta płatnicza czy karta opłacona z góry ograniczona do płatności u emitenta. Bardziej szczegółowe definicje prezentowane są w dokumentach Banku Rozrachunków Międzynarodowych. Pieniądz elektroniczny jest określany jako produkt z „zapisaną wartością" lub „z góry opłacony", w którym pewna wartość pieniężna jest przechowywana w urządzeniach elektronicznych będących w posiadaniu klienta. Elektroniczna wartość jest nabywana (gromadzona w urządzeniu) w taki sposób jak inne przed-płacone instrumenty i zmniejsza się wówczas, gdy urządzenie jest wykorzystywane do dokonania zapłaty. Nierzadko podkreśla się powszechność używania oraz wielofunkcyjny charakter poszczególnych form pieniądza elektronicznego - w przeciwieństwie do rozwiązań jednofunkcyjnych (np. kart telefonicznych). Definiując pieniądz elektroniczny zwraca się również uwagę na konieczność odróżnienia pieniądza elektronicznego od innych produktów, które umożliwiają wykorzystanie elektronicznych środków komunikacji w celu dostępu do tradycyjnych systemów płatności (usług umożliwiających dokonywanie płatności). W ramach definicji prezentowane są również podstawowe systemy pieniądza elektronicznego: oparte na kartach oraz oprogramowaniu zainstalowanym na twardym dysku komputera. Systemy oparte na kartach obejmują wielofunkcyjne „opłacone z góry" (przed-płacone – PRE-PAID) karty lub tzw. elektroniczne portmonetki zaprojektowane w celu ułatwienia niewielkich płatności detalicznych, będące substytutem banknotów i monet. W odniesieniu do tradycyjnych instrumentów rozliczeń takich jak czeki czy karty płatnicze prezentowana forma pieniądza elektronicznego ma być raczej ich uzupełnieniem niż substytutem. Podobnie systemy oparte na specjalnym oprogramowaniu komputerowym (pieniądz software´owy) mają ułatwić dokonywanie nisko-kwotowych płatności przeprowadzanych przez Internet i uzupełniać płatności wykorzystujące karty kredytowe (przystosowane do płatności w Internecie). Kolejna definicja pieniądza elektronicznego została zawarta w art. 1 Dyrektywy 2000/46/EC. Pieniądz elektroniczny określono tam jako wartość pieniężną, która stanowi prawo do roszczenia wobec emitenta i która jest: przechowywana w urządzeniu elektronicznym, wyemitowana w zamian za środki płatnicze o wartości nie mniejszej niż wartość wyemitowana, środkiem płatniczym akceptowanym przez podmioty inne niż instytucja emitująca. W literaturze fachowej toczą się polemiki dotyczące zaklasyfikowania pieniądza elektronicznego. Wśród analizujących problem można znaleźć zwolenników postrzegania pieniądza elektronicznego jako odpowiednika pieniądza gotówkowego, który miąłby te same cechy i spełniałby te same funkcje, zastępując pieniądz gotówkowy w cyberprzestrzeni. Jednocześnie pojawiają się postulaty traktowania pieniądza elektronicznego jako nowego rodzaju pieniądza bezgotówkowego. Warto zatem zaprezentować te cechy pieniądza elektronicznego, które różnią go od poszczególnych form pieniądza i wybranych środków dokonywania rozliczeń (pieniądza w węższym i szerszym ujęciu), oraz te cechy, które go z nimi łączą. Do elementów, które przemawiają za uznaniem pieniądza elektronicznego za substytut pieniądza gotówkowego, należy zaliczyć: cechy pieniądza gotówkowego, których nie ma pieniądz bezgotówkowy, akceptowanie pieniądza przez instytucje inne niż instytucja go emitująca (wydająca), „efekt wielokrotnego wykorzystania", rodzaj dokonywanych płatności (głównie płatności detaliczne), możliwość sfinalizowania transakcji bezpośrednich, minimalizację kosztów przy dokonywaniu płatności. Do cech pieniądza elektronicznego (w wersji modelowej) odpowiadających cechom pieniądza gotówkowego zalicza się: trwałość, anonimowość, brak możliwości śledzenia zapłaty, brak potrzeby korzystania z instytucji pośredniczących, brak ograniczeń zarówno w odniesieniu do osoby płacącej, jak i otrzymującej zapłatę. W literaturze rozważa się również, czy zaliczyć pieniądz elektroniczny do pieniądza w wąskim, czy w szerokim znaczeniu, a także czy pieniądz elektroniczny jest pieniądzem, czy instrumentem płatniczym. Popularność dokonywania zapłaty za pomocą kart płatniczych oraz łatwość ich używania powodują, że w języku potocznym nazywa się je mylnie „pieniądzem elektronicznym". Pieniądz elektroniczny rzeczywiście poszerza dostępną listę instrumentów płatniczych (takich jak np. czeki i weksle), które z prawnego punktu widzenia nie są pieniędzmi, ale spełniają podobną funkcję ekonomiczną. Również możliwość zamiany pieniądza elektronicznego na pieniądz gotówkowy lub bankowy upodabnia go do instrumentów płatniczych, takich jak czek gotówkowy lub rozrachunkowy. Do cech wspólnych pieniądza elektronicznego oraz kart płatniczych można również zaliczyć możliwość ich wykorzystania w płatnościach poprzez Internet. Z drugiej jednak strony porównując pieniądz elektroniczny z kartą płatniczą można zauważyć bardzo istotne różnice. Użycie pieniądza elektronicznego nie wymaga uprzedniej autoryzacji osoby trzeciej (np. banku), jak w przypadku płacenia kartą płatniczą. Ponadto karty płatnicze i pieniądz elektroniczny pełnią różne funkcje. Karty płatnicze umożliwiają dostęp do środków zgromadzonych na rachunku bankowym. Funkcją pieniądza elektronicznego i jego instrumentów jest natomiast przechowywanie wartości, która może zostać wykorzystana przez posiadacza do dokonywania transakcji. Powstanie i rozwój pieniądza elektronicznego są kontynuacją ewolucji pieniądza od momentu jego powstania w formie pieniądza towarowego i powinny być postrzegane jako część rozwoju cywilizacji. Towarzyszą rozwojowi nowych kanałów dystrybucji produktów i usług. Cechy pieniądza elektronicznego sprawiają, że jego wykorzystanie w wielu przypadkach jest warunkiem rozwoju określonych form działalności handlowej. Jego ewolucja jest nieunikniona i wręcz niezbędna w przypadku dalszego rozwoju handlu elektronicznego i dokonywania płatności przez Internet. Zastosowanie pieniądza elektronicznego z pewnością może również usprawnić obsługę w supermarketach, na stacjach benzynowych oraz przy dokonywaniu drobnych przekazów pieniężnych. Pieniądz elektroniczny nie powinien być, zatem traktowany jako konkurencyjny zarówno w odniesieniu do dotychczasowych form pieniądza, jak również w odniesieniu do instrumentów dokonywania rozliczeń pieniężnych. Na pewno nie wyprze istniejących form pieniądza oraz instrumentów rozliczeń z rynku. Gwarantując odpowiedni poziom bezpieczeństwa oraz wygody, znajdzie zastosowanie przy realizacji określonych typów płatności. NIE SĄ PIENIĄDZEM ELEKTRONICZNYM: 1. KARTY PŁATNICZE (nie przechowują wartości pieniężnych, brak przedpłaty) 2. UPOWAŻNIENIE DO OBCIĄŻENIA RACHUNKU BANKOWEGO (nawet, jeśli polecenie zostało złożone drogą elektroniczną) 3. USŁUGI ON-LINE PŁATNE W ROZLICZENIACH BILINGOWYCH (opłata wliczona w rachunek telefoniczny, płatność sms kodem) V. SYSTEM PIENIĘŻNY System pieniężny to ogół norm prawnych ustalających zasady tworzenia i używania pieniądza. Wyróżniamy w ramach systemu pieniężnego: nazwę podstawowej jednostki monetarnej i jednostki pomocniczej oraz ich wartość sposób zabezpieczenia emisji pieniądza zakres cyrkulacji pieniądza i jego wymienialność na pieniądze innych państw. Wyróżnia się następujące systemy pieniężne: 1. BIMETALICZNY – historycznie wcześniejszy - oparty na 2 kruszcach: złoto i srebro 2. MONOMETALICZNY – oparty na jednym kruszcu: złoto wyparło inne metale będąc materiałem pieniężnym posiadającym stosunkowo dużą wartość. 3. PEŁNY – banknoty posiadające całkowite (100%) pokrycie w złocie. 4. OGRANICZONY – stopa pokrycia jest niższa niż 100 %. System pieniężny oparty na emisji pieniądza papierowego nazywa się systemem waluty papierowej. VI. RÓWNANIE OBIEGU PIENIĄDZA Dla określenia istoty pieniądza duże znaczenie ma pojęcie obiegu pieniężnego. Współcześnie jest ono różnie definiowane. M-1 to zasoby pieniężne w ręku ludności plus rachunki czekowe a vista, czyli obieg pieniężny w tradycyjnym sensie; M-2 to M-1 plus małe (do 100 tys. dol. USA) wkłady oszczędnościowe i certyfikaty depozytowe; M-3 to M-2 plus duże salda rachunków terminowych; L to M-3 plus waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe; Precyzyjne rozgraniczenie powyższych kategorii zależy od specyficznych cech rynku pieniężnego w poszczególnych krajach. Zapewnienie odpowiedniej ilości dopływu pieniądza do obiegu ma istotne znaczenie dla gospodarki. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży dóbr i usług powoduje inflację, której wyrazem jest wzrost cen. Niedostatek pieniądza oznacza z kolei deflację, która może przyczynić się do ograniczenia popytu, spadku cen i zaczarowania wzrostu gospodarczego. Oba zjawiska są niepożądane i dlatego Bank Centralny reguluje pieniądz w obiegu. Zgodnie z ilościową teorią pieniądza I.Fishera w długim okresie wzrost ilości pieniądza - M prowadzi do wzrostu przeciętnego poziomu cen – P., co wyraża poniższy wzór, będący równaniem wymiany: MxV=PxY gdzie: M – ilość pieniądza w obiegu V – szybkość obiegu pieniądza, oznaczająca ile przeciętnie razy jednostka pieniężna jest wydawana w ciągu roku P – przeciętny poziom cen dóbr i usług wchodzących w skład produktu narodowego brutto. Y – realna wielkość PKB w cenach stałych (tzw. wolumen produkcji) Przy niezmienionej ilości produktów i niezmienionej szybkości obiegu ilość pieniądza jest tym wyższa, im wyższy jest poziom cen. Ogólne idee zawarte w ilościowej teorii pieniądza wykorzystywane są w praktyce przez bank centralny , odpowiedzialny za regulację pieniądza VII. POPYT NA PIENIĄDZ I PODAŻ PIENIĄDZA POPYT NA PIENIĄDZ jest to ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Czynniki wpływające na popyt na pieniądz: a. b. c. d. e. f. dochód (bogactwo); stopy procentowe od różnych aktywów; oczekiwania co do zmiany stóp procentowych w przyszłości; stopień ryzyka różnej liczby aktywów; ceny; oczekiwania co do zmiany cen w przyszłości (inflacja). Ilościowa teoria pieniądza (Fisher) Pieniądz uważa się tylko za środek wymiany, używany do doskonalenia transakcji rynkowych (wysoka płynność), wobec czego globalne wydatki muszą się równać zagregowanej wartości transakcji (równanie wymiany Fishera): , gdzie: M - ilość pieniądza; VT - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na wszystkie transakcje pieniężne (transakcyjna szybkość pieniądza); PT - cena transakcji; T - ogólna liczba transakcji (realnych i finansowych). Jeżeli założy się, że podaż pieniądza jest stała (ustala ją bank centralny) oraz że V T i T są od niej niezależne, to równanie wymiany można przekształcić w funkcję popytu na pieniądz: . Z powyższego wynika, że popyt na wydawanie pieniądza zależy od trzech czynników: a) transakcyjnej szybkości pieniądza, którą określają: stopień rozwoju systemu bankowego, częstotliwość wpłat i wypłat, długość okresu płatności, szybkość komunikacji (transakcyjna szybkość pieniądza zmienia się wolno, więc można przyjąć, że jest stała); b) liczby transakcji, którą określa stopień wykorzystania zasobów (to również zmienia się powoli, więc jest w przybliżeniu stałe); c) cen (jedyna zmienna wpływająca na popyt na pieniądz: procentowy wzrost cen powoduje taki sam procentowy wzrost popytu na pieniądz). Ilościowa teoria pieniądza (szkoła Cambridge) Pieniądz traktuje się jako środek wymiany oraz magazyn bogactwa (służy przechowywaniu siły nabywczej w czasie). Związek pomiędzy pieniądzem a cenami i produkcją finalną (dochodem) określa równanie, mówiące o tym, że globalne wydatki na produkcję są równe nominalnymi dochodowi: , gdzie: M - ilość pieniądza; VY - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję (dochodowa prędkość pieniądza); P - cena za jednostkę produkcji; y - realny dochód (produkcja); Y - nominalny dochód. W tym przypadku popyt na pieniądz jest kształtowany przez stosunek zasobu pieniądza do dochodu (proporcja dochodu, którą jednostki chcą trzymać w postaci pieniądza, ponieważ jest ono aktywem służącym do magazynowania bogactwa): , gdzie: MD - ilość pieniądza, na jaką zgłaszany jest popyt; k = 1/VY (odwrotność prędkości z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję). Ponieważ zarówno k, jak i y można uznać za stałe, popyt na pieniądz zależy od poziomu cen i jest kształtowany indywidualnie. Teoria preferencji płynności (Keynes) Wyróżnia się trzy rodzaje popytu: transakcyjny, ostrożnościowy i spekulacyjny. Transakcyjny zasób pieniądza jest trzymany jako środek przechowywania siły nabywczej w celu usprawnienia dokonywania wydatków. Transakcyjny popyt jest więc wyznaczany przez poziom cen i ilość produkcji, czyli dochód (jeśli rośnie dochód, to rośnie liczba dokonywanych transakcji). Transakcyjna dochodowa szybkość pieniądza jest w tym przypadku stała (zależy od czynników technologicznych i instytucjonalnych). Ostrożnościowy zasób pieniądza jest przeznaczany na nie przewidziane wydatki oraz dokonywanie korzystnych zakupów. Jego wielkość również zależy od poziomu dochodu, którego wzrost zwiększa możliwości i potrzebę trzymania pieniądza w celach ostrożnościowych. Tu również dochodowa prędkość pieniądza jest stała. Popyt na pieniądz wydawany na planowane i nie planowane transakcje przedstawia zatem formuła: , gdzie: MT - suma transakcyjnego i ostrożnościowego popytu na pieniądz; Y - dochód nominalny; k - czynnik proporcjonalności. Spekulacyjny popyt na pieniądz wynika z faktu, że pieniądz jest także magazynem bogactwa. Popyt ten jest uzależniony od indywidualnych preferencji płynności (preferencji trzymania pieniądza, mimo że istnieją inne magazyny bogactwa). Podstawowym czynnikiem wpływającym na spekulacyjny popyt na pieniądz jest stopa procentowa, która decyduje o aktualnej wartości np. obligacji: stopa procentowa rośnie -> wartość obligacji maleje -> strata kapitału stopa procentowa maleje -> wartość obligacji rośnie -> zysk kapitału. Gdyby stopa procentowa nie ulegała zmianie, całe bogactwo mogłoby być trzymane w obligacjach (nie ma ryzyka straty). Posiadacze aktywów formułują oczekiwania co do zmian przyszłej stopy procentowej na podstawie porównania bieżącej stopy procentowej z "normalną" stopą procentową: jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa od "normalnej" to spodziewają się jej spadku, wobec czego kupują obligacje, czyli spada spekulacyjny popyt na pieniądz; jeżeli bieżąca stopa procentowa jest niższa od "normalnej" to spodziewają się jej wzrostu, wobec czego sprzedają obligacje, czyli rośnie spekulacyjny popyt na pieniądz. Ponieważ oczekiwania kształtowane są indywidualnie, w skali gospodarki trzyma się jednocześnie i pieniądze, i obligacje. Istnieje jednak tak niska, krytyczna stopa procentowa, przy której nie oczekuje się, że może się ona jeszcze obniżyć. Wytworzyłby się wtedy nieskończony popyt na pieniądz (pułapka płynności). Spekulacyjny popyt na pieniądz przedstawia zatem formuła: . Funkcja popytu na pieniądz: - popyt na pieniądz maleje, gdy stopa procentowa rośnie, a rośnie wraz ze wzrostem dochodu lub poziomu cen. Wpływ tych trzech zmiennych na popyt na pieniądz M kY hR P obrazuje wyrażenie algebraiczne postaci: gdzie: M – popyt na pieniądz zgłaszany przez przedsiębiorstwa i konsumentów, P – poziom cen, Y – dochód lub PKB, k – dodatni współczynnik mierzący, jak bardzo wzrasta popyt na pieniądz, gdy rośnie dochód, h – dodatni współczynnik mierzący, jak bardzo maleje popyt na pieniądz, gdy rośnie stopa procentowa. Całkowity popyt na pieniądz jest więc sumą popytu transakcyjnego, ostrożnościowego i spekulacyjnego: . PODAŻ PIENIĄDZA, jest to ilość pieniądza wprowadzonego do obiegu. Podaż pieniądza można zdefiniować jako sumę gotówki oraz depozytów: , gdzie: M - podaż pieniądza; CU - zasób gotówki; D - zasób depozytów. Na podaż pieniądza wpływają: a) ludność, która decyduje o podziale posiadanych pieniędzy na gotówkę i depozyty: - stosunek ten rośnie, gdy zwiększa się udział konsumpcji w PNB (gotówka zależy od konsumpcji, a depozyty od dochodu); b) banki, które określają stosunek swoich rezerw do posiadanych pieniędzy: ; stosunek ten zależy od: poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy procentowej (im jest wyższa, tym większe straty ponosi bank trzymając niedochodowe rezerwy), stopy dyskontowej (wysoka stopa dyskontowa zmusza banki do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych, aby nie narażać się na konieczność pożyczki w banku centralnym), stopnia niepewności banku co do dopływów i odpływów depozytów (im wyższa niepewność, tym wyższe rezerwy), a także od popytu na pożyczki; c) bank centralny, który decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej się z gotówki oraz rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym: . Baza monetarna jest nazywana pieniądzem wielkiej mocy, gdyż jej zwiększenie przynosi wielokrotnie większy wzrost podaży pieniądza w gospodarce: , gdzie: M - podaż pieniądza; H - baza monetarna; mnożnik . Czynniki wpływające na mnożnik: a) wypłaty gotówkowe - zmniejszają sumę depozytów, czyli możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika; b) rezerwy nadwyżkowe - zmniejszają możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika; c) zróżnicowanie depozytów - jeżeli rośnie ilość depozytów terminowych w stosunku do depozytów na żądanie, to obniża się wartość rezerw obowiązkowych (ich wskaźnik jest niższy dla depozytów terminowych), co zwiększa możliwości kredytowe banków i wartość mnożnika. Niestabilność mnożnika nie pozwala bankowi centralnemu w pełni kontrolować wielkości podaży pieniądza. Może on jedynie w miarę dokładnie ustalić poziom bazy monetarnej. Równowaga na rynku pieniądza Jeżeli stopę dyskontową, wskaźnik rezerw obowiązkowych, niepewność banków co do przyszłego kształtowania się depozytów, zasób gotówki trzymany przez ludność oraz ceny uznamy za stałe to realna podaż pieniądza M/P będzie funkcją rynkowej stopy procentowej. Będzie ona miała nachylenie dodatnie (dla danej wielkości bazy monetarnej banki redukują rezerwy nadwyżkowe, co zwiększa wartość mnożnika, a przez to realną podaż pieniądza). Popyt na pieniądz przy stałym dochodzie również zależy od stopy procentowej. Funkcja ta będzie miała nachylenie ujemne, gdyż wzrost stopy procentowej powoduje spadek realnego popytu na pieniądz. Równowaga na rynku pieniądza możliwa jest tylko wtedy, gdy realna podaż pieniądza jest równa realnemu popytowi na pieniądz. Zwiększanie bazy monetarnej przez bank centralny (np. przez zakupy na otwartym rynku) powoduje przesunięcie krzywej podaży pieniądza w prawo z jednoczesnym jej złagodzeniem (na skutek obniżki stopy procentowej maleje wartość mnożnika). Zmniejszanie bazy monetarnej przez wskaźnik rezerw obowiązkowych lub stopę dyskontową powoduje zjawisko odwrotne. Sposoby kontroli podaży pieniądza przez bank centralny: a) operacje otwartego rynku (kupowanie i sprzedawanie rządowych papierów wartościowych, które powodują zmianę rezerw bankowych, zmianę ceny papierów i zmianę oczekiwań (tzw. efekt demonstracji): o o o o o z warunkiem odkupu (chwilowa zmiana rezerw bankowych); bez warunku odkupu; dynamiczne (ich celem jest trwała zmiana poziomu rezerw); defensywne (ich celem jest utrzymanie bieżącego poziomu rezerw); neutralizacja (sterylizacja) interwencji na rynku walutowym (pozwala utrzymać poziom bazy monetarnej przez zminimalizowanie wpływu interwencji na rynku walutowym odpowiednimi operacjami papierami wartościowymi, np. kupując złoto, sprzedaje się obligacje); b) polityka dyskontowa - zwiększona stopa dyskontowa zniechęca banki do zaciągania kredytów w banku centralnym, przez co zmusza je do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych; c) wskaźnik rezerw obowiązkowych - zwiększanie poziomu rezerw obowiązkowych obniża zdolność kredytową banków, przez co mnożnik i podaż pieniądza maleje (bank centralny stara się utrzymywać stały poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych, gdyż stabilizuje to mnożnik). Ekspansywna polityka monetarna: kupowanie rządowych papierów wartościowych; obniżanie stopy dyskontowej; zwiększanie sumy udzielanych bankom pożyczek; obniżanie wskaźnika rezerw obowiązkowych. BIBLIOGRAFIA: 1. Roman Milewski „Elementarne zagadnienia ekonomii”, PWN, Warszawa 1999 2. Michael Burda, Charles Wypłosz „Makroekonomia”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000 3. Prezentacja Pracowni Informatyki Prawniczej Uniwersytetu Gdańskiego „Elektroniczne instrumenty płatnicze” (http://www.prawo.univ.gda.pl/wydzial/materialy/elektroniczne_instrumenty_platnicze. pps) 4. „E-pieniążki” Barbara Pawin (http://nowemedia.home.pl/) 5. Encyklopedia PWN w internecie, http://encyklopedia.pwn.pl/ 6. Portal NBP (http://www.NBPortal.pl) 7. Portal „Tygodnik Finansowy“ (http://tf.pl) 8. Portal „Karty-on-line” (http://www.kartyonline.pl) 9. Portal “Oeconomicus” (http://www.econom.pl/)
