Sobolewski Tadeusz, Kochankowie Kamili. PRL

Anna Ryłek
II Liceum Ogólnokształcące w Łodzi
Temat: Kochankowie w objęciach polityki. Co film Różyczka Jana Kidawy -
Błońskiego mówi o wpływie systemu na życie prywatne obywateli?
Cele zajęć
W trakcie zajęć uczeń:
 poznaje film Jana Kidawy - Błońskiego pt. Różyczka i jego twórców
 poznaje podstawowe fakty historyczne stanowiące tło wydarzeń filmowych
 opowiada fabułę filmu
 formułuje najważniejsze problemy ukazane w dziele
 charakteryzuje głównych bohaterów i dokonuje oceny ich postaw
 wskazuje metody rządzenia w państwie totalitarnym i sposoby działania służb
bezpieczeństwa
 doskonali umiejętność pracy w grupie
 doskonali umiejętność wypowiadania swoich opinii na forum klasy, dyskutowania,
stawiania tez interpretacyjnych i ich uzasadniania
Metody i formy pracy
 pogadanka
 elementy wykładu, praca w grupach
Czas pracy

90 min. (zajęcia w 3 klasie szkoły ponadgimnazjalnej)
Przebieg lekcji
1. Określcie czas akcji i kluczowe wydarzenia historyczne, które są tłem dla wypadków
fabularnych.
Lata 1967/68. W. Gomułka na czele PZPR. Wojna izraelsko-egipska. Wystawienie słynnych
Dziadów Mickiewicza w reżyserii K. Dejmka. Zdjęcie spektaklu z afiszy pod wpływem
interwencji ambasady ZSRR. Nastroje niechęci zwłaszcza wśród studentów i inteligencji,
manifestacje i ich pacyfikacja, wydarzenia „marcowe” zakończone antysemicką nagonką i
wymuszeniem na obywatelach polskich żydowskiego pochodzenia opuszczenia kraju.
1
2. Co stanowi tematykę filmu? Nazwij problemy, które film porusza.
Romans – miłosny trójkąt, w który wplątany jest intelektualista niechętny komunistycznemu
systemowi, dziewczyna i sterujący jej postępowaniem ubek; sposób działania służb
bezpieczeństwa; metody werbowania TW (tajnych współpracowników); sytuacja kultury w
kraju pod rządami komunistycznego reżimu; cenzura; sposoby tłumienia wszelkich oznak
buntu wobec władzy ludowej; portret intelektualisty-„opozycjonisty” i esbeka, atmosfera życia
w kraju owładniętym poczuciem nieufności, niepewności… inne.
3. Na podstawie pytań pomocniczych (w załączonym „kwestionariuszu osobowym”)
dokonajcie charakterystyki i oceny głównych bohaterów dzieła: Kamili Sakowicz,
Romana Rożka, Adama Warczewskiego.
Uczniowie pracują w grupach, wypełniając kwestionariusz. Każda z nich zajmuje się inną
postacią. Nie wszystkie informacje muszą być potwierdzone faktami z filmu. Można pozwolić
młodzieży na „twórcze”, ale historycznie uzasadnione dopełnienie biogramów lub pozostawić
miejsca kwestionariusza niewypełnione.
Kamila Sakowicz/ Różyczka/ maszynotypistka w dziekanacie UW/ wykształcenie średnie/
próbowała studiować polonistykę/ Dziewczyna znikąd/ wychowana w sierocińcu/ początkowo
wyraźnie zainteresowana Romanem i jego zainteresowaniami/ Bez radykalnych sympatii
politycznych/ Romans z SB jest częścią tego z Rożkiem/ Nie stroni od innych romansów
(Adam Warczewski)/ Wyraźny talent do języków/ Umiejętność zapamiętywania słówek
i radzenia sobie z literaturą, nie tylko ze słownikami/ Bystrość umysłu/ Talent wyczuwania
sytuacji i przystosowania się do niej/ Liczne publikacje (głównie na zlecenia kochanka z SB).
4. Oś fabularną Różyczki stanowi wątek trójkąta miłosnego. Jak pokazany jest on w filmie?
Najważniejszym wątkiem filmowym jest romans Kamili Sakowicz z Romanem Rożkiem,
oficerem Urzędu Bezpieczeństwa, który czyni z niej narzędzie swojej politycznej gry, mającej
na celu rozpracowanie Adama Warczewskiego – pisarza i intelektualisty o rzekomo
żydowskim pochodzeniu. Początkowo dziewczyna nie jest świadoma ani prawdziwej
tożsamości swojego kochanka (Rożek zataja przed nią swój prawdziwy zawód), ani jego
zamiarów. Zaangażowana uczuciowo i seksualnie młoda kobieta ulega namowom i staje się
tajnym współpracownikiem SB. Ma wszelkimi środkami pozyskać zaufanie Warczewskiego,
znanego jej tylko z uczelni, stać się częstym gościem w jego domu, nawet „wejść mu do
2
łóżka”. Kamila wypełniając instrukcje oficera prowadzącego – swojego kochanka, zaczyna
zakochiwać się w „figurancie”, a przynajmniej fascynować jego osobowością. Pisarzprofesor też nie jest obojętny wobec niej i, choć ostrzegany przez kolegów, angażuje się
emocjonalnie, a wreszcie żeni (pomimo zdekonspirowania Różyczki przez zazdrosnego
Rożka). Ten bardzo boleśnie przeżyje nie tylko wycofanie się Kamili z politycznej intrygi, ale i
odrzucenie. Paradoksalnie, Rożek zostaje rozpracowany przez SB i jako Rozen zmuszony
do wyjazdu z kraju z innymi „pochodzeniowcami”. Podobny los ma spotkać Adama
Warczewskiego i jego rodzinę, jednak wrażliwy pisarz popełnia samobójstwo.
5. Określcie, w jaki sposób każdy z bohaterów traktuje miłość i osobę, którą kocha; czy i w
jaki sposób ewoluują jego uczucia?
Kamila pragnie uczucia i namiętności. Jest zakochana w Romanie, a więc nie jest w stanie
dostrzec jego rzeczywistych celów i dość późno uświadamia sobie, że jest traktowana
instrumentalnie. Rożek, choć kiepsko gra rolę amanta, (podarowując kochance perfumy,
każe je pokwitować), sam zaczyna angażować się w związek z Kamilą, zwłaszcza kiedy
widzi, że dziewczyna zmienia się pod wpływem człowieka, w którego ramiona została
wrzucona. Obcowanie z Adamem Warczewskim uczyni z niej inną kobietę. Zmieni swoje
upodobania, styl ubierania się, lektury, stanie się wrażliwsza. Zacznie docierać do niej ohyda
moralna tego, co robi i pewnie na swój sposób zakocha się w dużo starszym od siebie
człowieku o fascynującej osobowości, inteligencji, dowcipie, manierach…Zrezygnuje z usług
dla UB i zerwie związek z Romanem.
Jedyną osobą w tym trójkącie, której uczucia wydają się niezmienne jest Adam Warczewski.
Jego późna miłość do młodej kobiety, nawet pod wpływem kompromitujących ją
okoliczności, przetrwa najcięższą próbę.
6.
Zastanówcie się nad czynnikami kształtującymi postawy i zachowania bohaterów
(również w sferze osobistej).
Oprócz czynników subiektywnych, cech indywidualnych i osobowościowych, bohaterów
kształtują
czynniki
obiektywne
związane
z systemem
politycznym,
który
wymusza
bezwzględne posłuszeństwo wobec władzy. Postępowaniem ludzi powoduje: strach przed
utratą pozycji i przywilejów, chęć zrobienia kariery, obawa przed prześladowaniami, lęk
przed ujawnieniem jakiejś tajemnicy (np. pochodzenia niezgodnego z upodobaniami reżimu).
Wielu sprzeniewierza się swoim zasadom, co dotyczy również sfery osobistej, np.
mężczyzna dzieli się swoją kochanką z innym lub żona donosi na męża. Opierają się takim
praktykom tylko natury niezłomne.
3
7. Wymieńcie metody ukazane w filmie, jakimi posługiwały się służby bezpieczeństwa.
Podsłuchy, śledzenie, fotografowanie (również w sytuacjach intymnych i prywatnych),
szantaż, wywieranie presji, manipulacja, werbowanie na informatorów osób z najbliższego
otoczenia – rodziny lub „podstawianie” potencjalnych kochanków.
8. Sformułujcie wniosek odnoszący się do tematu lekcji: Jak system polityczny wpływał na
prywatne życie ludzi? Czy i w jaki sposób je zmieniał? Na ile ingerował w osobistą
przestrzeń jednostki?
System polityczny miał ogromny wpływ na życie ludzi. Ingerował nawet w najintymniejsze i
najbardziej osobiste sfery życia, wymuszał ciągłą czujność, burzył zaufanie do najbliższych,
prowokował do zachowań cynicznych i moralnie ohydnych, co skazywało jednostkę na
samotność, traumę, wyrzuty sumienia, poczucie bycia marionetką sterowaną przez
niezrozumiały, absurdalny mechanizm zła.
9. Oceńcie wiarygodność wykreowanych w filmie postaci.
(Może być w tym pomocny krótki wykład nauczyciela lub fragmenty recenzji a) Łukasza
Maciejewskiego i b) ks. Andrzeja Lutra o postaciach intelektualistów, które złożyły się na
portret Adama Warczewskiego).
a) Różyczka dosyć wiernie podąża szlakiem biografii pisarza. Zgadza się niemal wszystko.
Jasienica, jeden z autorów listu 34 intelektualistów, którzy w 1964 roku sprzeciwili się
zaostrzeniu cenzury prasowej, w drugiej połowie lat 60. znalazł się na celowniku Służby
Bezpieczeństwa. Brał udział w protestach przeciwko zdjęciu z afisza Dziadów w reżyserii
Dejmka, popierał protest studentów w 1968 roku, a publicznie pomówiony przez Gomułkę o
współpracę z aparatem władzy (w lipcu 1948 roku Jasienica wyszedł z więzienia dzięki
wstawiennictwu Bolesława Piaseckiego), ciężko zachorował. Umarł w 1970 roku. Te
wydarzenia są w filmie Kidawy-Błońskiego, ale trzon stanowi związek pisarza z tajną
współpracowniczką SB. Nena Darowska-Beynar sumiennie donosiła na Jasienicę. Była
najpierw kochanką, następnie żoną autora Rozważań o wojnie domowej. Sprawa została
ujawniona dopiero w 2002 roku.
b) Warczewski to kompilacja życiorysów kilku pisarzy znanych w tamtych czasach
z opozycyjnej działalności albo – lepiej powiedzieć: z antysystemowych wypowiedzi, bo
opozycja w wymiarze instytucjonalnym wtedy po prostu nie istniała. Pojawi się dopiero
w połowie następnej dekady wraz z powstaniem KOR-u. Bohater filmu, zagrany
4
majestatycznie przez Andrzeja Seweryna, to także Jerzy Zawieyski, Stefan Kisielewski,
może także Władysław Bartoszewski albo Andrzej Kijowski. Warczewski vel Weiner
przemawia w klubie Związku Literatów Polskich na Hipotecznej słowami przypominającymi
słynną mowę Zawieyskiego w Sejmie, kiedy to jako poseł „Znaku” przejmująco wstawiał się
za studentami bitymi przez tzw. „aktyw robotniczy” w czasie wydarzeń marcowych 1968 roku
i kiedy z patosem, godnym historycznej chwili, bronił wolności słowa. No i tragiczny koniec
też zaczerpnięty został przez scenarzystów z historii Zawieyskiego. Motyw Kisielewskiego
można odnaleźć w słowach o dyktaturze ciemniaków, wypowiedzianych po zdjęciu Dziadów
z repertuaru Teatru Narodowego oraz w scenie pobicia pisarza na klatce schodowej,
oczywiście przez „nieznanych sprawców”. Bartoszewski, Kijowski, a może jeszcze ktoś inny,
to te osoby, które konspiracyjnie ściśle współpracowały z Wolną Europą i być może pisały
dla monachijskiej rozgłośni komentarze i felietony, tylko zapewne pod innym tytułem niż
filmowe „Widziane z Warszawy”.
Praca domowa
Odszukaj w Internecie tekst piosenki Jacka Kaczmarskiego pt. Opowieść pewnego
emigranta i ustal jej związek z Różyczką J. Kidawy-Błońskiego. Która część filmu potwierdza
wiarygodność historii opowiedzianych przez obu artystów?
Bibliografia

Hollender
Barbara, Agentka w
sidłach
uczuć.
Miłość w
czasach
zarazy,
„Rzeczpospolita” 2010 r., nr 058, s. A18

Kurz Iwona, Różyczka Kidawy-Błońskiego, „Dwutygodnik. Strona Kultury” (pismo
internetowe) 2010r. nr 33

Ks. Luter Andrzej, Różyczka, „Kino" 2010, nr 3, s. 64-65

Maciejewski
Łukasz,
„Różyczka”,
Znakomita
oparta
na
faktach
historia,
http://film.onet.pl/recenzje

Piotrowska Anita, W łóżku z TW, „Tygodnik Powszechny” 2010 r., nr 12, s.37

SOBOLEWSKI TADEUSZ, KOCHANKOWIE KAMILI. PRL-OWSKI MELODRAMAT, „GAZETA
WYBORCZA” 2010 R. NR 059 (11.03), S. 12

Świątek
Rafał,
Agentka
w
sidłach
uczuć.
Fałszywe
obrazki
marcowe,
„Rzeczpospolita” 2010 r., nr 058, s. A18
5
Niektóre konteksty: Florian Henkel von Donnersmarck - Życie na podsłuchu; Michał Rosa –
Rysa; Ryszard Bugajski – Przesłuchanie, Z. Herbert - Potęga smaku; Jacek Kaczmarski Opowieść pewnego emigranta
Załącznik
Kwestionariusz osobowy
Imię:
Nazwisko:
Prawdziwe nazwisko:
Pseudonim:
Pochodzenie:
Pochodzenie społeczne:
Wykształcenie:
Wykształcenie uzupełniające:
Zawód:
Dodatkowe umiejętności:
Znajomość języków obcych:
Publikacje:
Cechy szczególne:
6