Egzystencjalizm

1
Koncepcja człowieka w filozofii KIERKEGAARDA
zobacz inne:
poglądy logiczne Sokratesa, poglądy filozoficzne Arystotelesa, Zakład PASCALA, koncepcja
człowieka w filozofii, Kartezjusz COGITO ERGO SUM, Sofiści i Sokrates, Dowód na
istnienie Boga, FILOZOFIA TEORETYCZNA
·
Kierkegaard, jako jeden z pierwszych filozofów zwraca uwagę na wnętrze
człowieka, które w istotny, determinujący sposób ma wpływ na to kim człowiek
jest.
Proces postrzegania siebie, ruchu swoich myśli określa i umieszcza jednostkę w
złożonej relacji między światem a człowiekiem, między tym kim człowiek jest a
za kogo się uważa oraz między nim a Bogiem immanentnie umieszczonym w
jednostkowym wnętrzu. Dysproporcjom, jakie występują pomiędzy
wspomnianymi członami relacji, poświęcona jest twórczość filozofa z
Kopenhagi.
W koncepcji Kierkegaarda człowiek jest jednostką zamkniętą, żyjącą całkowicie
samotnie, inne osoby nie mogą w żaden sposób przebić tej samotności, każda
jednostka jest radykalnie różna od innej nie ma części wspólnej miedzy nimi.
Język jakim dysponują nie pozwala przełożyć nieznanej subiektywności jednego
człowieka na nieznaną subiektywność innego. Obiektywizacja treści, jaka się
odbywa w języku, jest istotnie przekłamana i dlatego nie istnieje żaden pomost
pomiędzy ludźmi. Człowiek okazuje się być sam ze swoim wnętrzem.
Kierkegaard wskazuje na nieuchronny rozwój ducha ludzkiego któremu nikt nie
może uciec i każdy w równym stopniu mu podlega. Wskazuje jakby na
określoną zasobność treści jaką jednostka jest wypełniona, nieuchronnie
skłaniającą ją do określonych postaw, zachowań i przeżyć wewnętrznych.
Rozwój ten przebiega w kierunku uwolnienia człowieka od jego niewoli do
znalezienia pełnej wolności w Bogu. Proces ten rozpoczyna się od
oswobodzenia jednostki od siebie samej, ponieważ to okazuje się (w stadium
religijnym) krępującym nie do zniesienia jarzmem.
2
Niewola samego siebie ma miejsce w pierwszym stadium rozwoju ducha, kiedy
podmiotowość jednostki nie wykonuje żadnego ruchy ku otaczającej go
rzeczywistości. Człowiek wtedy nie jest dynamicznym podmiotem, którego
rzeczywistość stanowi substrat do jego działań, będąc zwierciadłem, w którym
jednostka poprzez efekty swojej działalności postrzega siebie. Podmiot jest
bierny i nieruchomy niczym Parmenidesowy byt.
Nie jest on siłą kreująca porządkującą rzeczywistość, lecz płaszczyzną, która
znajduje się we władaniu rzeczywistości, ona sama mu się narzuca a człowiek
taki przyjmuje wszystko co mu się przydarza. W pewnym sensie jest on samą
zewnętrznością, obiektywnością. Rzeczywistość zewnętrzna, obiektywna
przechodząc przez niego nie jest naznaczana jego subiektywnością, lecz taka,
jak do niego trafia, w nim nie zmieniając się gatunkowo, pozostaje. Można
powiedzieć, że subiektywność takiej jednostki jest pusta, jej nie ma. Człowieka
w takim stadium życia Kierkegaard nazywa estetą. Ten typ pustej świadomości
został dobrze zaprezentowany przez Hiperrealizm, a w szczególności przez jego
amerykańskich przedstawicieli.
Malarze hiperrealistyczni aby ukazać niemożność stworzenia czy pokazania już
współcześnie czegokolwiek oraz by zaprezentować kondycję współczesnego
człowieka, malowali z fotografii. We współczesnym zobiektywizowanym,
zmediatyzowanym świecie człowiek już nic swojego nie może pokazać, nie
posiada już niezbędnej subiektywności.
Pokazywać można już tylko niemożność tworzenia przez ukazywanie
obiektywności używając do tego aptekarskiej dokładności odwzorowywania. To
robili hiperrealiści, rzutowali przeźrocza na płótno i "przerysowywali" swoje
obrazy. Ideałem była dokładność odwzorowania. Ślady pędzla i grudki farby
były często przez artystów zdrapywane żyletką, niektórzy nawet unikali robienia
zdjęć ograniczając się do prasowych fotosów.
Człowiek bez subiektywności nie posiada matrycy, która wskazywałaby
konkretne wybory. Można powiedzieć, że estecie wszystko się przytrafia, samo
się robi. Rzeczywistość dominuje nad jednostką i narzuca jej się w sposób
przemożny, to z niej (z zewnątrz) pochodzą zasady, które automatycznie
przyswaja jednostka postępując z rzeczywistością według jej reguł.
Różnorodność rzeczywistości sprawia, że taki człowiek, dysponuje podobną
różnorodnością podejścia w traktowaniu otoczenia. Jeżeli jaźń człowieka byłaby
uznana przez Kierkegaarda za coś niestałego ta różnorodność w niczym by nie
szkodziła. Jeżeli jednak człowiek, jako podmiot jest tożsamy z sobą w różnych
etapach istnienia, przyjmowanie różnych sposobów traktowania rzeczywistości
3
domaga się ich wzajemnej niesprzeczności. Czyli inaczej, trwałego gruntu
scalającego (uwewnętrzniającego) rzeczywistość w ludzkim wnętrzu.
Egzystencjalizm
Filozofia egzystencjalna zainicjowana przez Kierkegaarda, po prawie stu latach,
stała się znów aktualna. Wznowił ją ok. 1930 r. w Niemczech Heidegger.
Rozpowszechniła się zaś podczas drugiej wojny światowej we Francji, głównie
przez Sartre?a. Po wojnie stała się sensacją dnia. Szła torem Kierkegaarda, ale w
zasadniczym punkcie odeń odeszła. Stała się wyrazem sceptycznych,
irracjonalistycznych, pesymistycznych nastrojów chwili.?
Inicjatorzy:
NIEMCY:
Martin Heidegger (ur. 1889 r.)
profesor w Magdeburgu i Freiburgu
główna praca „Sein und Zeit”z 1927 r.
pisał dziwacznie, ciemno, odrażająco, wzbudził tym więcej zainteresowania niż
uznania
Karl Jaspers (ur. 1884 r.)
profesor psychiatrii, później filozofii w Heidelbergu
nadał egzystencjalizmowi formę bardziej przystępną
FRANCJA:
Gabriel Marcel (ur. 1877 r.)
stworzył odrębne katolickie skrzydło kierunku
Jean Paul Satre (ur. 1905 r.)
filozof i beletrysta
dzieła filozoficzne (m.in. Egzystencjalizm jest humanizmem -1946 ), powieści,
sztuki sceniczne
Poglądy Heideggera i Sartre?a ? najbardziej typowe dla epoki.
Poprzednicy:
Właściwym twórcą był S. Kierkegaard,
najgłębsza rzeczywistość wymyka się definicji pojęciowej, może być przeżyta,
ale nie może być przedmiotem wiedzy intersubiektywnej, filozofia zwrócona
przeciwko heglizmowi.
4
Genealogia egzystencjalizmu sięga jednak dalej niż Kierkegaarda. W historii
pojawiali się ludzie, którzy zajmowali w filozofii podobne stanowisko, a
przynajmniej głosili pewne jego motywy:
motyw humanizmu, istnienie ludzkie jest właściwym tematem filozofii ? u
Sokratesa
motyw infinityzmu, człowiek skończony w swoim istnieniu styka się wciąż z
nieskończonością ? u Platona i Augustyna
motyw tragizmu, istnienie ludzkie jest wypełnione troską i grozą śmierci ? u
Pascala
motyw pesymizmu, człowieka otacza nicość, nie ma nic, na czym mógłby się
oprzeć ? motyw nowatorski
Poglądy:
1. Punkt wyjścia egzystencjalizmu.
Egzystencja wyprzedza esencję.
Według powszechnego poglądu istota rzeczy (esencja) stanowi o konkretnym
istnieniu (egzystencji). Istota stanowi w rzeczy czynnik stały, niezmienny,
określony raz na zawsze. Egzystencjaliści temu zaprzeczają. Według nich
esencja nie istnieje, a więc w egzystencji nie ma nic stałego, określonego,
przesądzającego jej los.
Człowiek nie został stworzony według żadnej idei, znalazł się na świecie po
prostu.
Egzystencja - wg egzystencjalistów termin ten odpowiada tylko egzystencji
ludzkiej.
Byt ludzki jest jedynym bytem konkretnym, w porównaniu z nim nie tylko idee,
ale także rzeczy zewnętrzne są abstrakcjami.
Byt ludzki jest dla nas najważniejszy i najlepiej znany, dlatego jest przedmiotem
filozofii.
2. Istnienie ludzkie i pozaludzkie.
Byt ludzki:
-jest faktem pierwotnym, nie można go wywieść z żadnej ogólnej idei;
-jest bytem istot świadomych, to cecha istnienia ludzkiego; Sartre nazwał taki
byt świadomy bytem ?dla siebie?;
-jest bytem istot dbających o własny byt i poniekąd o nim stanowiących;
-jest bytem zespolonym ze światem, przede wszystkim z innymi ludźmi
(koegzystencja; wg Sartre?a byt ?w sobie?).
Dwoistość bytu jest typowa dla egzystencjalizmu- bytu ludzkiego i
pozaludzkiego-dla siebie i w sobie.
5
3. Troska, trwoga i śmierć.
-Człowiek jest nieustannie zagrożony w swoim istnieniu. W każdej chwili różne
siły mogą istnienie człowieka zniszczyć. Istnienie jest kruche ? to jego
właściwość. Dlatego musimy w każdej chwili coś robić, czymś się zajmować,
troszczyć się o coś. Życie jest tym wypełnione, dlatego troska jest cechą
egzystencji ludzkiej.
Nastrój troski i trwogi przepełnia filozofię egzystencjalną, w przeciwieństwie do
ogromnej większości filozofii, które usiłowały rozwijać się bez nastroju, w
spokoju, w pewności czy ufności w człowieka i przyszłość. Egzystencjalizm był
wyrazem klęski, występował w krajach zwyciężonych, w Niemczech i we
Francji.
Świat, a zwłaszcza egzystencja ludzka są absurdalne.
Absurdem jest, żeśmy się urodzili, i absurdem, że umrzemy. Sartre - trwoga
człowieka pobudza go do szukania ratunku, do wysiłku i przez to chroni go od
zagłady. Człowiek boi się przede wszystkim śmierci. Śmierć jest
nieodwołalnym końcem istnienia.
4. Prawdziwe i nieprawdziwe istnienie.
Egzystencją jest zawsze koegzystencją. Obok człowieka żyją inni ludzie. Każdy
z nich postępuje tak, jak inni. Mówiąc językiem Heideggera, człowiek robi
wszystko tak, jak ?się robi, chodzi tak- jak się chodzi,
je tak, jak się je.
Co zmienia człowieka?
Społeczeństwo - istnienie jednostki przestaje być naturalnym, prawdziwym
istnieniem pod wpływem innych.
Mowa - mowa fałszuje istnienie.
Codzienność ? początkowo człowiek jest ciekawy, później wszystko staje się
zwyczajne, codzienność narzuca obce formy istnieniu, usypia trwogę człowieka.
Jest zła, bo jest ucieczką przed losem.
5. Nicość.
Poza istnieniem z jego troską, trwogą i grożącą wciąż śmiercią nie ma nic. Ono
jedno jest rzeczywiste, wszystko inne to abstrakcja, fikcja, wymysł ludzki.
Trwoga jest słuszną postawą, życie ludzkie jest bowiem krótkie i przypadkowe.
Egzystencja przesycona jest nicością, jest zdążaniem do śmierci.
Wymysłem jest przede wszystkim to, co trwałe: Bóg, wieczne idee, wieczne
wartości.
Egzystencjalizm - filozofia nicości?.
6. Opuszczenie i wolność.
Człowiek nie może liczyć na żadną pomoc.
6
Człowiek, wg Sartre?a, jest opuszczony. Nie znajduje Boga. Nie wiadomo,
dlaczego istnieje. Nie istnieje żadna etyka, według której człowiek powinien
żyć. Jesteśmy sami, nic nas nie usprawiedliwi.
Człowiek jest skazany na wolność.
Człowiek jest wolny, czy tego chce, czy nie. Nie można przewidzieć życia
człowieka, bo on może je zmienić. Wolność jest jednak ciężką koniecznością,
człowiek wciąż musi wybierać, decydować. To trudne, gdy nie istnieją żadne
prawe moralne, żadna etyka.
7. Etyka egzystencjalizmu.
Człowiek jest rzucany przez los w taką czy inną sytuację. Byłoby absurdem
wyrywać się z niej, skoro poza nią jest nicość. Ale skoro jest się wolnym, nie
wolno jej się bezwolnie poddawać. Tak szamotali się egzystencjaliści z własną
filozofią. Skoro nie ma podstaw do wyboru postawy, nie istnieje żadna
moralność, to wybór życia hedonisty jest równowartościowy z wyborem życia
ascety. W końcu egzystencjaliści zdecydowali: skoro człowiek nie ma stałych
cech i będzie tym, czym sam siebie zrobi ? to musi być czymś więcej, niż jest.
Jedyne zadanie: zawsze wychodzić poza samego siebie. Jest to jednak zadanie
heroiczne (etyka heroiczna).
Egzystencjalizm a chrześcijanizm.
Przekonanie o znikomości istnienia - w filozofii chrześcijańskiej jest ono
momentem w wieczności, w filozofii egzystencjalnej - w nicości.
Patrzenie na życie przez pryzmat śmierci.
W chrześcijanizmie istniała jednak perspektywa wieczności nadająca sens
istnieniu, w egzystencjalizmie po śmierci następowała nicość.
Koleje egzystencjalizmu:
Podczas drugiej wojny światowej z Niemiec przeniknął do Francji, gdzie
utworzył się główny ośrodek.
Po wojnie egzystencjalizm zmienił radykalnie charakter, z doktryny
ezoterycznej stał się najbardziej popularną.
Przyłączyło się do niego wielu pisarzy, do egzystencjalistów zaliczono
filozofów z poprzednich epok.
Wyróżniono egzystencjalizm ateistyczny i teistyczny (chrześcijański).
Różnice między egzystencjalistami:
Heidegger
- naczelne uczucie życia ludzkiego- trwoga
- trwoga to uczucie natury metafizycznej
- istnienie traktował ze śmiertelną powagą
7
- mniejszy radykalizm w ateizmie ? nie miał tylko dowodów, że Bóg istnieje
- jego filozofia była ontologią
Sartre
- naczelne uczucie życia ludzkiego ? obrzydzenie
- trwoga to uczucie natury moralnej
- istnienie przyjmował jako coś absurdalnego
- radykalny ateista, uważał, że ma dowody, iż Bóg nie istnieje
- jego filozofia była raczej etyką
Z egzystencjalistów XX wieku Jaspers najbliższy był Kierkegaardowi.
Zestawienie:
Ze względu na różnorodność doktryn podających się za egzystencjalizm trudne
jest ustalenie definicji tego kierunku.
Egzystencjalizm Heideggera i Sartre?a to egzystencjalizm radykalny,
egzystencjalizm lewicy. Teza: istnienie ludzkie nie ma poza sobą oparcia, jest
wśród nicości.
Egzystencjalizm w szerszym rozumieniu to egzystencjalizm chrześcijański.
Teza: istnienie ludzkie nie ma swej istoty, nie jest z góry wyznaczone.
Egzystencjalizm zdecydowanie odróżniał się od innych kierunkach
filozoficznych, miał jednak z nimi pewne wspólne motywy: ograniczał wiedzę
od zjawiskowej, kantyzm, opisywał zjawiska, fenomenologia, uzależniał obraz
świata od czynności praktycznych , pragmatyzm, od nacisku społecznego,
socjologizm, od form mowy, neopozytywizm.
Opozycja:
Inne współczesne prądy filozofii różnie oceniały egzystencjalizm. Według
neopozytywizmu filozofia ta nie spełniała elementarnych warunków
naukowości. Filozofia katolicka, mimo istotnych różnic w poglądach sądziła, że
można przyjąć założenia egzystencjalizmu, a uniknąć jego wniosków
ateistycznych. Marksizm potępił egzystencjalizm za nieufność do obiektywnego
porządku świata i za sceptyczne, destrukcyjne konsekwencje
Ideoegzystencjalizm, czyli filozofia ducha:
Filozofia ducha ? nurt stworzony przez filozofów francuskich z Louis Lavelle i
Rene Le Senne.
Grupa ta działała później niż Heidegger, ale wcześniej niż Sartre.
Podstawową cechą nurtu był spirytualizm.
8
Duch jest realny i do materii odmienny, ale obcując z materią łatwiej się do niej
upodabnia.
Jakie są właściwości ducha?
1. Jest aktywny, obdarzony wolną inicjatywą, w przeciwieństwie do biernej
materii.
2. Jest dostępny poznaniu, bardziej nawet niż materia, gdyż sam jest
świadomością.
3. Jest dostępny na drodze doświadczenia.
4. Jest pierwotną postacią bytu.