Charakterystyka pseudojamowców (Pseudocelomata)

ZOOLOGIA BEZKRĘGOWCÓW - ĆWICZENIA
III
Plan budowy morfologicznej i anatomicznej bezkręgowców – część II
Charakterystyka pseudojamowców (Pseudocelomata)
Zwierzęta zwykle niewielkich rozmiarów, od niewidocznych gołym okiem, poniżej 1 mm (wrotki), do
kilku milimetrów (nicienie wolnożyjące). Tylko niektóre nicienie (pasożytnicze) mają ciało dochodzące
do długości kilkudziesięciu centymetrów (ok. 40 cm glista – Ascaris sp.), a nawet kilku metrów
(pasożyty wielorybów). Cechą charakterystyczną wszystkich typów zaliczanych do Pseudocelomata
jest obszerna pierwotna jama ciała (pseudoceloma) powstająca przez rozstąpienie się komórek
mezodermy.
TYP: Wrotki (Rotatoria)
Niewielkie zwierzęta (zwykle poniżej 1 mm długości) o przezroczystym ciele. Ciało różnych kształtów,
zawsze wyposażone w aparat wrotkowy położony w przedniej części ciała. Cechą charakterystyczną
jest posiadanie wyspecjalizowanej gardzieli (mastax) z twardymi szczękami. Mają stałą liczbę
komórek budujących ciało (eutelia). Formy wolnożyjące i pasożytnicze. Wykazują zdolność do
przetrwania w złych warunkach środowiskowych w stanie anabiozy. Wrotki występują we wszystkich
typach wód śródlądowych, w wodach słonawych i morskich. Licznie występują w innych
środowiskach wilgotnych: piasek, gleba, mchy. Na świecie stwierdzono około 2000 gatunków.
TYP: Nicienie (Nematoda)
Zwierzęta o ciele wydłużonym, cylindrycznym, niesegmentowanym, okrytym sztywnym, ale
elastycznym oskórkiem, pod którym znajduje się warstwa mięsni podłużnych (nicienie nie posiadają
mięśni okrężnych, przez co mogą wyginać ciało jedynie na boki). Zwykle drobne ok. 1 mm
(najmniejsze osiągają 0,08 mm, największe 8,4 m – Placentotema gigantissima – pasożyt kaszalota).
Ciało wypełnione płynem, w którym zanurzone są narządy wewnętrzne. Przedni koniec ciała zwykle
zaokrąglony, otwór gębowy położony z przodu prowadzi do rurkowatego układu pokarmowego
zakończonego odbytem. Układ nerwowy złożony z położonego w przedniej części ciała pierścienia
okołogardzielowego i odchodzących od niego, biegnących wzdłuż ciała nerwów. Brak układu
krwionośnego. Nicienie są zwykle rozdzielnopłciowe. Rozwój z czterema stadiami larwalnymi.
Nicienie spotykane są we wszystkich środowiskach, na lądzie i w wodzie (morza i wody słodkie).
Opisano dotąd około 27 000 gatunków. Znane są formy wolnożyjące i pasożyty (roślin i zwierząt).
Charakterystyka wtórnojamowców (Coelomata)
Grupa obejmująca bardzo zróżnicowane formy zwierząt, m.in. pierścienice, mięczaki, stawonogi.
Cechą wspólną jest występowanie wtórnej jamy ciała powstającej na drodze schizocelii (pierwouste –
Prostomia) lub enterocelii (wtórouste – Deuterostomia).
TYP: Pierścienice (Annelida)
Pierścienice to w większości zwierzęta morskie, związane głównie z dnem. Zasiedlają również
siedliska słodkowodne i lądowe. Głównie formy wolnożyjące, ale również komensaliczne i
pasożytnicze. Opisano dotąd około 18 000 gatunków. Najmniejsze pierścienice osiągają wielkość kilku
mikrometrów, największe do 3 m długości. Ciało segmentowane, złożone z płata przedgębowego
1
ZOOLOGIA BEZKRĘGOWCÓW - ĆWICZENIA
III
(prostomium), płata gębowego (peristomium), segmentów ciała (metamerów) i płata analnego
(pygydium) z otworem odbytowym. Ciało pokryte jest jednowarstwowym nabłonkiem z dużą liczbą
komórek śluzowych, który okryty jest kolagenowym oskórkiem (kutykula). W każdym segmencie
występuje warstwa okrężnych i podłużnych mięśni. Układ krwionośny zamknięty. Układ wydalniczy
tworzą nefrydia, pierwotnie po parze w każdym segmencie. Centralny układ nerwowy składa się z
pary zwojów mózgowych (nadgardzielowych), okołogardzielowych konektyw i podwójnego
brzusznego łańcuszka lub drabinki z parą zwojów w każdym segmencie. Pierścienice oddychają całą
powierzchnią ciała, u gatunków wodnych mogą występować skrzela. Rozdzielnopłciowe i
hermafrodytyczne. U części morskich gatunków w rozwoju występuje larwa trochofora. Inne
pierścienice nie przechodzą przeobrażenia.
TYP: Mięczaki (Mollusca)
Zwierzęta niesegmentowane, o ciele pierwotnie dwubocznie symetrycznym i wtórnym zaniku
symetrii u ślimaków. Nagie lub okryte muszlą zbudowaną z węglanu wapnia, wytwarzana prze fałd
skórny - płaszcz. Charakterystyczne elementy budowy ciała mięczaka to: głowa, noga, worek
trzewiowy okryty płaszczem i jama płaszczowa, gdzie odbywa się wymiana gazowa (skrzela lub
płuco) i uchodzą narządy wydalnicze i płciowe. Wszystkie te elementy mogą jednak ulegać daleko
idącym przekształceniom lub zanikowi u poszczególnych grup mięczaków. Przewód pokarmowy o
zróżnicowanej budowie w zależności od typu przyjmowanego pokarmu, złożony z jelita przedniego,
środkowego i tylnego. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli, w której znajduje się tarka (radula) i
często jedna lub więcej szczęk. Układ krwionośny otwarty (u głowonogów prawie zamknięty). Serce
złożone z komory oraz 1-2 przedsionków znajduje się na grzbietowej stronie ciała. Krew przez aorty
wylewa się do zatok krwionośnych. Układ nerwowy o różnym stopniu komplikacji, najbardziej
scentralizowany u głowonogów. Najczęściej występuje obrączka okołoprzełykowa z parzystymi
zwojami mózgowymi. Rozdzielnopłciowe lub obojnacze. Rozwój zwykle z przeobrażeniem (larwa typu
weliger, przypominająca trochoforę pierścienic). Mięczaki reprezentowane są przez ponad 130 000
gatunków. Zasiedlają głównie morza i wody słodkie, ślimaki występują także na lądzie. Zwierzęta o
zróżnicowanej wielkości, od poniżej 1 mm (ślimaki, małże) do około 20 m (kałamarnica olbrzymia).
TYP: Stawonogi (Arthropoda)
Najbogatszy w gatunki typ zwierząt – opisano ponad 1,3 mln gatunków. Zwierzęta segmentowane,
dwubocznie symetryczne, pokryte oskórkiem chitynowym (kutykulą). Segmentacja ma charakter
heteronomiczny. Ciało zintegrowane w postaci tagm. Oskórek stanowi „szkielet zewnętrzny”.
Odnóża członowane. Ruchliwość segmentów i odnóży zapewniona przez połączenia stawowe.
Stawonogi występują we wszystkich biotopach od środowiska morskiego, przez słodkowodne i
lądowe. Tryb życia zarówno wolnożyjący , ale duża liczba gatunków występuje w różnych układach
symbiotycznych i pasożytniczych.
Szczękoczułkowce (Chelicerata)
Zwierzęta lądowe, poza ostrogonami (prymitywną grupą występującą w morzach) lub formami
wtórnie przystosowanymi do życia w środowisku wodnym. Występują we wszystkich biotopach
lądowych. Znanych jest około 80 000 gatunków. Długość ciała zróżnicowane od ok. 80 μm do 80 cm.
W większości drapieżne, ale znane są formy wszystko- i roślinożerne. Występują licznie formy
2
ZOOLOGIA BEZKRĘGOWCÓW - ĆWICZENIA
III
pasożytnicze (ekto- i endopasożyty). Ciało złożone z dwóch elementów: głowotułowia (prosoma) – 6
segmentów i z odwłoka (opistosoma) - 7-12 segmentów. Na prosomie dwie pary przydatków
przygębowych: szczękoczułki (chelicerae) - służące do chwytania zdobyczy, zakończone szczypcami
lub pazurem; nogogłaszczki (pedipalpi) - zwykle o funkcji zmysłowej, ale czasem chwytne,
zakończone szczypcami; 4 pary odnóży krocznych. Opistosoma zwykle oddzielona od prosomy
przewężeniem. Nie występują na niej odnóża kroczne. Układ nerwowy mocno skoncentrowany.
Centralną częścią jest dobrze rozwinięty zwój nadprzełykowy (zwój mózgowy), pod przełykiem
znajduje się zwój podprzełykowy, od którego odchodzą pnie nerwowe unerwiające opistosomę.
Narządy zmysłów to przede wszystkim oczy proste, rzadziej złożone. Układ pokarmowy dobrze
rozwinięty, szczególnie jelito środkowe, którego uchyłki tworzą wątrobo-trzustkę odpowiedzialną za
trawienie i magazynowanie pokarmu. Układ krwionośny dobrze rozwinięty u szczękoczułkowców
mających skrzela lub worki płucne, u pozostałych – oddychających tchawkami ograniczony do serca i
odchodzących od niego aort – przedniej i tylnej. Oddychanie u form wodnych za pomocą skrzeli, u
części lądowych występują worki płucne i płucotchawki, pozostałe oddychają przy pomocy tchawek
lub całą powierzchnią ciała. Układ wydalniczy stanowią zwykle gruczoły biodrowe (przekształcone
metanefrydia) lub w przypadku form lądowych - cewki Malpighiego uchodzące na granicy jelita
środkowego i tylnego. Zwykle rozdzielnopłciowe. Rozwój ze stadiami larwalnymi lub prosty.
Skorupiaki (Crustacea)
Grupa zwierząt o bardzo dużym zróżnicowaniu morfologicznym i biologicznym. Znane są formy o
wielkości poniżej 1 mm do form o długości kilkudziesięciu centymetrów i wadze kilkunastu
kilogramów. Zasiedlają przede wszystkim środowiska wodne morskie i słodkowodne. Cześć gatunków
przystosowana do życia na lądzie (równonogi, kraby). Ciało zbudowane z różnej liczby segmentów,
podzielone na głowę, tułów i odwłok, przy czym często głowa zrasta się z tułowiem lub kilkoma jego
segmentami tworząc głowotułów. Stałą liczbę segmentów (5) posiada tylko głowa. Występują na niej
przydatki: czułki I pary, czyli II pary, żuwaczki, szczęki I pary i szczęki II pary. Wszystkie segmenty
ciała pierwotnie opatrzone członowanymi odnóżami (jedno- lub dwugałęzistymi) mogącymi ulegać
różnym przekształceniom. Ciało zakończone płytką analną – telson. Elementem często występującym
u skorupiaków jest karapaks – fałd kutykularny osłaniający głowę i cały lub część odwłoka. Układ
nerwowy w postaci 3 zwojów głowowych, zwoju podprzełykowego i brzusznego łańcuszka
nerwowego powstałego ze zlanych zwojów poszczególnych segmentów ciała. Bardzo zróżnicowane
narządy zmysłów: chemoreceptory, narządy równowagi (statocysty, georeceptory), oczy złożone i
oko proste (naupliusowe). Układ pokarmowy prosty, w postaci biegnącej od otworu gębowego do
odbytu rury. Układ krwionośny prosty, z grzbietowo położonym sercem, z którego krew krótszymi
lub dłuższymi naczyniami pompowana jest do hemocelu. Oddychanie zwykle przy pomocy skrzeli,
wykształconych w postaci blaszkowatych lub pierzastych wyrostków wypełnionych hemolimfą (także
u form lądowych). Układ wydalniczy tworzą gruczoły czułkowe i gruczoły szczękowe będące
pochodnymi metanefrydiów. W większości zwierzęta rozdzielnopłciowe, występują jednak również
formy hermafrodytyczne. Rozwój bardzo skomplikowany, zwykle ze stadiami larwalnymi lub prosty.
Owady (Insecta)
Stawonogi pierwotnie lądowe, których cechą charakterystyczną jest oddychanie przy pomocy
tchawek otwierających się na segmentach tułowia i odwłoka. Najliczniejsza grupa zwierząt (ok. 1.2
3
ZOOLOGIA BEZKRĘGOWCÓW - ĆWICZENIA
III
mln opisanych gatunków) zasiedlająca wszystkie biotopy. Reprezentują wszystkie typy trofizmu i
wykazują największe zróżnicowanie morfologiczne. Wielkość od form poniżej 1 mm do kilkunastu
centymetrów. Ciało zbudowane z akronu i 20 segmentów, zakończone telsonem (segmentacja
widoczna dobrze w okresie zarodkowym), podzielona na trzy odcinki: głowę, tułów i odwłok. Głowa
złożona z akronu i 6 segmentów, tworzy zwartą puszkę. Występuje na niej jedna para różnie
wykształconych czułków, oczy złożone (czasem również przyoczka) i różnie zbudowany w zależności
od rodzaju pobieranego pokarmu aparat gębowy. Tułów złożony z trzech segmentów. Występują na
nim po stronie brzusznej trzy pary odnóży krocznych. Na grzbietowej stronie drugiego i trzeciego
segmentu umieszczone są skrzydła. Odwłok złożony z maksymalnie 11 segmentów i telsonu
(w niektórych grupach liczba segmentów zredukowana). Zachowuje widoczną segmentację. W
odwłoku znajdują się narządy wewnętrzne owadów. Układ nerwowy zcentralizowany, składa się ze
zwoju mózgowego i zwoju podprzełykowego, od którego w po brzusznej stronie ciała odchodzi
łańcuszek nerwowy. Narządy zmysłów różnego rodzaju: fotoreceptory, mechanoreceptory i
chemoreceptory. Układ pokarmowy ma prostą, zwykle rurkowatą budowę. Występuje żołądek i
czasem liczne ślepe wyrostki, w których odbywa się trawienie i wydalania produktów przemiany
materii. Układ krwionośny otwarty. Podstawową funkcję pełni w nim naczynie grzbietowe (serce)
umieszczone w odwłoku. Hemolimfa wylewa się do jamy ciała poprzez aorty. Układ oddechowy w
postaci sytemu wewnętrznych rurek – tchawek. Krew nie bierze udziału w transporcie tlenu. Układ
wydalniczy w postaci cewek Malpighiego położonych na granicy jelita środkowego i tylnego.
Rozdzielnopłciowe, często może występować partenogeneza. Rozwój prosty lub z przeobrażeniem i
różnymi stadiami larwalnymi.
TYP: Szkarłupnie (Echinodermata)
Do szkarłupni zaliczane są rozgwiazdy, wężowidła, jeżowce, strzykwy i liliowce. Grupa zwierząt
morskich, licząca ok. 7 000 opisanych gatunków. Wielkość zróżnicowana od kilku centymetrów do
1 m średnicy. W stadium dorosłym są zwierzętami o symetrii promienistej zwykle pięciopromiennej.
Dwubocznie symetryczne w stadium larwalnym. Nie mają wykształconego odcinka głowowego. Ciało
pokryte nabłonkiem wytwarzającym szkielet wapienny, złożony z oddzielonych od siebie kryształów.
Najbardziej charakterystycznym elementem budowy szkarłupni jest układ ambulakralny (wodny).
Zajmuje on centralną jamę celomy i zakończony jest nóżkami ambulakralnymi. Nóżki ambulakralne
spełniają różne funkcje: wymiana gazowa, zdobywanie pokarmu, narządy czuciowe, funkcja
lokomotoryczna. Przy pomocy układu wodnego odbywa się transport wody morskiej po ciele
zwierzęcia. Układ nerwowy prymitywny i słabo rozwinięty. Układ oddechowy i wydalniczy różnie
zbudowany, w wielu przypadkach nie występuje. Rozdzielnopłciowe, w rozwoju larwa.
Błaszak Cz. (red.) 2009. Zoologia. Bezkręgowce. Tom 1. Wydawnictwo Naukowe PWN
Moore J. 2009. Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego
Rajski A. 1991. Zoologia. Część ogólna. Tom 1. PWN
Jura Cz. 1996. Bezkręgowce. Wydawnictwo Naukowe PWN
Dr Grzegorz Tończyk
4