praca magisterska - Historia gospodarcza (25 stron)

GENEZA
HISTORII
GOSPODARCZEJ
I
ROZWÓJ
, JEJ PRZYDATNOŚĆ I ŹRÓDŁA
H.gospod. rodziła się wraz z rewolucją przemysłową XVIII w i powstaniem systemu
kapitalistycznego. Po raz pierwszy nazwa h.gospod. pojawiła się w Niemczech w 1879 r.,
a w 1901 r. pierwsze specjalistyczne pismo. Szybkie wyodrębnienie się dyscypliny i jej
pomyślny rozwój przypada na okres międzywojenny (1918-1939), największe zaś
osiągnięcia po II w.ś.
Doświadczenia metodologiczne - głównie udział 2 szkół:
o grupy „ Annales” we Francji: E.Labrousse, F.P.Brandel
o „ nowej historii gospod” w USA: RW.Fogel, D.C.North.
W Polsce h.gospod. rozwinęła się w latach międzywojennych w ośrodku lwowskim szkoła Franciszka Bujaka i w Poznaniu – szkoła Jana Rutkowskiego; 1931 r.- czasopismo
”Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych „ badania po 1944 r.
H.gospod. zajmuje się procesami tworzenia i podziału dochodu społecznego w danym
okresie historycznym, na danym terytorium. Wg. Witolda Kuli h.gospod. bada:
o
procesy tworzenia i wielkości dochodu społecznego w różnych epokach
historycznych, czyli rozmiar sił wytwórczych (rolnictwo, osadnictwo, siła dochodu),
1
o
wydajność pracy (w tym postęp techn) ruch dochodu społecznego (czyli obrót
towarowy), rozwój wszelkiego rodzaju usług (np. transport),
procesy podziału dochodu społ., czyli: zaludnienie (demografia historyczna),
podziału własności środków produkcji, rozwój gospod. rynkowej w dziejach, wpływ
podziału dochodu społ. na rozwój gospodarczy
.
Cel: określenie poziomu życia ludności w danym okresie na danym obszarze.
Źródłem historycznym nazywamy utrwalony i zachowany materialny ślad działalności
człowieka z przeszłości. Na ich podstawie historyk rekonstruuje proces dziejowy.
Rodzaje źródeł historycznych:
o bezpośrednie - związane z dział. produkcyjną i intelektualną człowieka przeszłość
(budowle, narzędzia pracy)
o pośrednie – zabytki pisane
Historia rozpoczyna się wraz z epoką źródeł pisanych
Epoki wcześniejsze – archeologia – dot. źródeł materialnych
H .gospod. przywiązuje szczeg. uwagę
o wszelkiego rodzaju średniowiecznych przywilejów,
o wytworów działalności organów władzy,
o ksiąg celnych do badania handlu wew. i zagr.
o ksiąg podatkowych i skarbowych,
o materiałów demograficznych,
o akt gospod. przedsięb.
o prasy i publicystyki gospodarczej,
o wydawnictw statystycznych.
Miejscem przechowywania źródeł historycznych są archiwa.
PERIODYZACJA HISTORII POWSZECHNEJ
PERIODYZACJA - podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe.
Cel: określenie i wyodrębnienie głównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie
ważnych punktów zwrotnych w historii.
Najbardziej znane ery to:
o żydowska – od stworzenia świata (3760 r p.n.e.)
o bizantyjska – od stworzenia świata (5508 p.n.e.),
o grecka – od pierwszej olimpiady (776 p.n.e.),
o rzymska – od założenia Rzymu (753 p.n.e.),
o dionizyjska / chrześcijańska – dzieli dzieje ludzkości na okres przed i po narodzeniu
Chrystusa (powszechna od VI w do dziś)
o mahometańska – od tzw. hidżry (ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny) w 622 r n.e.
Najbardziej znane kalendarze:
o juliański - wprowadzony w 46 r p. n e przez J. Cezara
o gregoriański - wprowadzony w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII
o rewolucyjny francuski (liczący początek ery od wprowadzenia we Francji republiki w
1792 r)
Periodyzacja praktyczna – na podstawie podziału dziejów Chryst. Kellera (XVII w) na
epoki:
1. starożytną – od wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego w 306 r
2. średniowieczną - od upadku Konstantynopola w 1453 r
2
3. nowożytna – po upadku Konstantynopola
W ramach periodyzacji praktycznej wyróżnia się:
o starożytność – od początku dziejów człowieka do upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476
r
o średniowiecze – od 476 r do połowy (1453) lub końca (1492 – odkrycie Ameryki) XV w
o czasy nowożytne – od końca XV w do wybuchu I wojny światowej (1914)
o czasy najnowsze – po 1914 r.
Periodyzacja marksistowska – w 1859 r. K. Marks w „ Przyczynku do krytyki
ekonomii politycznej” wyróżnił formacje społeczno-ekonomiczne, czyli stadia rozwoju
społeczeństw
1. wspólnotę pierwotną
2. niewolnictwo
3. feudalizm
4. kapitalizm
5. socjalizm
Przechodzenie od jednej formacji do drugiej jest rezultatem 3 procentów zachodzących w
każdej z nich
1. wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr
materialnych - rozwój sił wytwórczych
2. narastania sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami
produkcji, które muszą się dostosować do poziomu nowych sił wytwórczych
3. powstawania sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji a starą
nadbudową ideologiczno- polityczną
Rewolucje decydują o przejściu od formacji starej do nowej, bardziej rozwiniętej i
postępowej. W myśl tej teorii powstania niewolnicze położyły kres niewolnictwu,
rewolucje burżuazyjna – feudalizmowi, a rewolucje proletariackie usuną kapitalizm.
Socjalizm, wg Marksa , jest ostatnim stadium rozwoju społeczeństwa.
Periodyzacja stadiów rozwoju – W. Rostow r 1960 – 5 stadiów przechodzenia od
społ. tradycyjnego do społ. nowoczesnego.
1. społ. tradycyjne - wysoki udział zatrudnianych w rolnictwie (ok. 75 %) niska
wydajność pracy, hierarchiczna
struktura społeczeństwa, władza w rękach
posiadaczy ziemskich - feudalizm
2. społ. przejściowe – tworzą podstawy do wzrostu gospod.
zmiany techniki
produkcji i struktury społ., systemu politycznego i wyznawanej przez ludzi
hierarchii wartości – od feudalizmu do kapitalizmu
3. start gospodarczy – zaistnienie bodźca uruchamiającego gwałtowny rozwój (np.
rewolucja)
4. społ. dojrzałości – gospodarka opiera się na bazie technicznej i materialnej
rozwiniętej po starcie gospodarczym
5. społ. masowej konsumpcji – gospodarka uzyskuje możliwość produkowania
prawie wszystkiego, czego chce.
Kryterium wolności gospodarki - A. Pettre 1969 r podział dziejów ludzkości na 3
fazy:
o epokę tradycyjną
o epokę wolności
o epokę etatyzmu i techniki
Epokom tym odpowiadały 3 stadia rozwoju gospod.
1.
gospod. uzależniona, podporządkowana – ekonomika jest podporządkowana
obyczajom i zwyczajom, tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu (wieki
średnie i XVI-XVII)
3
2.
3.
gospod. niezależna – XVII w (liberalizm i indywidualizm) i XIX w (pełna gospodarcza
niezależność), cecha- faworyzowanie prywatnej inicjatywy i przedsiębiorczości oraz
wyzyskiwanie słabszych
gospod. kierowana – XX w – wpływ państwa na gospod. (kapitalizm kierowany) i
rozwój ideologii kolektywizmu (socjalizm)
STAROŻYTNOŚĆ
Historia starożytna obejmuje 2 fazy rozwoju cywilizacji ludzkich:
1.
epokę wspólnoty pierwotnej (epoka kamienna) ok. 1.000.000 – 3.000 lat p.n.e.
2.
epokę antyczną (właściwa starożytność) – ok. 3.000 lat p.n.e. – V w n.e. (476 r)
Człowiekowate stanowią wyodrębnioną grupę ewolucyjną już od 3-4 mln lat
Przewagę w przyrodzie człowiek zdobył dopiero w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat.
Epoka kamienna dzieli się na:
1.
paleolit – ok. 1.000.000 – 14.000 p.n.e.
2.
mezolit – 14.000 – 8.000 p.n.e.
3.
neolit – 8.000- -4.000 p.n.e. (epoka kamienia gładzonego)
Ok. 35.000 lat p.n.e. pojawił się Homo sapiens, który w okresie ok. 25.000 lat p.n.e.
spowodował przyśpieszony rozwój gatunku ludzkiego: obróbka kamienia, łuk,
udomowienie psa; wzrost liczby ludności.
Neolityczna rewolucja rolnicza. Ok. 8.000 – 4.000 lat p.n.e. - opanowanie sztuki
rolnictwa, czyli umijętność produkowania żywności w postaci białka roślinnego (zbóż);
uwarunkowanie zmiana klimatu (wyginięcie niektórych zwierząt) stałym wzrostem liczby
ludności, coraz większą niewydolnością modelu zbieracko-łowieckiego obejmującą dziko
rosnących roślin zbożowych
Konsekwencje rewolucji rolniczej
a) przejście od wędrownego tryby życia do życia osiadłego,
b) społeczny podział pracy na rolników i hodowców,
c) przejście z matriarchatu do patriarchatu,
d) tworzenie osiedli (miast i wsi) Mezopotamia ok. 9.000 lat p.n.e.,
e) nierówność majątkowa wynikająca z nadwyżek produkcji,
f) pojawienie się przywódców o dużym autorytecie,
g) pierwociny organizacji państwowych; systemy kultu sił przyrody, zwierząt,
płodności i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się kasty i
funkcje kapłanów
NIEWOLNICTWO
System niewolniczy stworzył kategorie ludności pozbawioną wolności osobistej zwaną
niewolnikiem. Niewolnicy istnieli we wszystkich społeczeństwach starożytnych, ale
odgrywali różną rolę w procesach produkcyjnych i dzieli się na różne kategorie. Podst.
źródłami naboru niewolników były wojny zdobywcze, w mniejszej skali osoby porywane
przez handlarzy niewolników, czasem dłużnicy. Pierwszy etapem rozwoju było tzw.
niewolnictwo patriarchalne, gdzie niewolnik był członkiem rodziny i podlegał pełnej
władzy najstarszego mężczyzny w rodzie. Niewolnictwo w klasycznej postaci wykształciło
się w Grecji (V-VI p.n.e.) w państwach hellenistycznych oraz w starożytnym Rzymie.
Stanowili oni własność prywatną i byli w różnych działach gospodarki najczęściej w
rolnictwie oraz w górnictwie. Część stanowiła służbę domową, część była gladiatorami.
Niewolnik był traktowany jako narzędzie mówiące ( insrtumentum vacale), nie miał
żadnych praw, a pan decydował o jego życiu i śmierci.
W wielkich despotycznych monarchach Egiptu, Mezopotamii, Persji, Indii, Chin ziemia
była własnością monarchy, ludność wiejska była formalnie wolna, ale podporządkowana
4
państwu i zobowiązana do świadczenia wielkich ciężarów na jego rzecz – azjatycki
sposób produkcji .
Niewolnicy na wschodzie byli ludźmi najniższej kategorii społecznej, ale mieli ochronę
prawną i nigdzie nie byli traktowani jak rzeczy czyli narzędzia. Część niewolników
stanowiła służbę władców i arystokracji oraz kasty kapłańskiej.
CYWILIZACJE STAROŻYTNEGO WSCHODU
Najdawniejszą kolebką zorganizowanej cywilizacji ludzkiej umieszcza się na terenach
Bliskiego Wschodu: Mezopotamii, Persji, Syrii, Palestyny, Azji Mniejszej oraz Egiptu.(tzw.
urodzajny półksiężyc: doliny rzek Tygrysu i Eufratu oraz Nilu)
Mezopotamia: IV w p.n.e. wielkie państwa: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Persja.
Egipt: III w – państwo egipskie
W IV w przejście od epoki kamiennej do epoki brązu; Skutki:
o zmiany techniczne w produkcji narzędzi i broni
o wyodrębnienie rzemieślników i kupców
o usprawnienie uprawy roli - woły, radło – wzrost wydajności pracy
o rozwój rolnictwa: system kanałów nawadniających
o ukształtowanie prywatnej własności ziemi (własność władcy, arystokracji, świątyń)
o pracą na ziemi obciążano niewolników i resztę dotychczasowo wolnych członków
wspólnoty rodowej
o w dolinach rzek aluwialnych wytworzyły się ustroje państwowe o charakterze
monarchii despotycznych
a. wojny zaborcze
b. powstawanie i upadki kolejnych potęg; kres ostatniej monarchii perskiej
położył A. Macedoński ( 336-323 p.n.e.).
Po epoce kamiennej pojawiła się w Mezopotamii wysoko rozwinięta
kultura ludu
Sumerów
(IV p.n.e.) – pismo, astronomia, matematyka, medycyna, weterynaria,
zoologia, geografia, szkolnictwo przy świątyniach, wysoki poziom rzemiosła,
budownictwa, sztuki, rozwój handlu (kredyt, konta, weksle).
Przełomowym wydarzeniem w dziejach gospodarczych Wschodu było rozpowszechnienie
się żelaza (XIII/ XII p.n.e.- państwo Heletytów) ok. 1.000 r. żelazo dotarło do Grecji;
od 750 p.n.e. era żelaza w Europie - produkcja narzędzi i broni z żelaza.
EGIPT – korzystał z żyznej gleby, stworzył bardzo sprawny system nawadniania i
odwadniania terenów rolniczych; kraj rządzony przez faraonów – wysoki poziom wiedzy
naukowej (astronomia i medycyna), budownictwo wielkich obiektów o charakterze
kultowym i użytkowym.
LUDY WSCHODU prowadziły intensywny handel w obrębie M. Śródziemnego.
FENICJANIE- kupcy, budowniczowie statków, bankierzy; opłynęli po raz pierwszy
kontynent afrykański ( faraon Necho II)
Poza Bliskim Wschodem odnotować trzeba powstanie wyższych kultur na terenie
dorzecza Indusu ( ok. 2.500 p.n.e.) oraz w Chinach (ok. 1.500 p.n.e.)
GRECJA - w okresie 1.000-700pne – kształtowanie się polis, charakterystycznej formy
ustroju staroż. Grecji.
Rozwijające się polis organizowały planowy ruch ludności, nie mającej źródeł utrzymania,
na wielką skalę (VII-VII p.n.e.) - wielka kolonizacja; kierunki ekspansji:
1. Sycylia , płd. Italia: Syracuse, Neapol, Torrent. Na terenie Galii – Marsalia
2. wybrzeża M.Czarnego: Trapezunt, Synopa, Odessa, Teodozja, Olbia, Bizantion,
Charsonez
5
1.
2.
3.
4.
SKUTKI WIELKIEJ KOLONIZACJI
rozwój rzemiosła (tkactwo, garncarstwo, obróbka brązu)
rozwój handlu niewolnikami
wzrost liczby pieniądza
wzrost konfliktów społecznych (odnośnie władzy) - konsekwencja: instytucje tyraniirządy jednostki
o
o
o
ZŁOTY
o
o
o
o
rządy ludu - demokracja ateńska
rządy najbogatszych- oligarchia
rządy militarne – Sparta
WIEK ATEN : VI W
zaprowadzono ustrój demokratyczny
wielka potęga polityczna i znaczący ośrodek kultury
rozwój literatury, histografii, filozofii, sztuki
zatrudnianie niewolników w warsztatach rzemieślniczych
SPARTA – PAŃSTWO MILITARNE
Społeczność Sparty dzieliła się na :
1. Spartiaci - wojownicy, pełnosprawni obywatele
2. Periojkowie – ludność wolna z pełnią praw cywilnych, zajmowała się rolnictwem,
rzemiosłem, handlem, zobowiązana do służby wojskowej
3. Heloci – własność państwa - przypisani do ziemi oddanej przez państwo spartiatom,
oddawali im daninę w postaci połowy dochodów z ziemi.
KRYPTEJE - ekspedycje karne przeciw Helotom w celu utrzymania ich w posłuszeństwie.
Sparta jako jedyne polis greckie utrzymywała stałą armię.
W II i I w p.n.e. monarchie hellenistyczne zostały podbite przez imperium rzymskie,
które przejęło dorobek cywilizacji greckiej.
RZYM - od VI w p.n.e. rozwijał się ośrodek polityczny wokół miasta Rzymu, który
prowadził systematyczny podbój Italii. W III w p.n.e. państwo rzymskie rozpoczęło epokę
wielkich podbojów zewnętrznych trwających do II w n.e. W wyniku tych podbojów
ukształtowane
zostało wielkie
imperium rzymskie: centrum w Italii, prowincje
otaczające M.Śródziemne; zajęcie Sycylii, Sardynii, Korsyki, Hiszpanii, i części płn. Afryki,
podbój Macedonii, Grecji, Galii, granice oparte na Renie i Dunaju, część wysp brytyjskich;
Palestyna, Arabia, Armenia i Egipt
LATYFUNDIA - wielkie majątki ziemskie
o specjalizacja w uprawach dochodowych, produkcja na zbyt
o ich powstanie spowodowało ruinę drobnej własności chłopskiej (proletariat)
Ekonomiczna potęga Rzymu opierała się przede wszystkim na eksploatacji prowincji
1. daniny zbożowe 10 %, podatki
2. Egipt wielki dostawca zboża
3. handel z Indiami i Chinami przez Bliski Wschód
o z Chin przywożono porcelanę i jedwab
o do Chin wywożono złoto, klejnoty i kość słoniową
o Galia dostarczała wina
Od początku nowej ery następuje kryzys gospodarki rzymskiej wywołany
o uzależnianiem gospodarki od prowincji
o kryzysem systemu niewolniczego
o wzmożony napór Germanów na granice.
KOLONAT – I w n.e. – grupa ludności wiejskiej, wolni dzierżawcy. Odegrał on dużą rolę w
przebudowie rzymskiego rolnictwa, zwiększał zainteresowanie produkcją rolną, dawał
6
dzierżawcy swobodę gospodarowania, zapewniał latyfundystom stały dochód
332 r przypisania do ziemi stają się poddanymi )
ziemi. (w
CHRZEŚCIJAŃSTWO
o rozwój od początku nowej ery
o spopularyzowane przez Pawła z Tarsu w I w
o edykt mediolański Konstantyna Wielkiego 313 r.
o 379 r Teodozjusz Wielki ogłosił je religią panującą
UPADEK ZACHODNIEGO CESARSTWA
Słabło w obliczu raportu germańskich barbarzyńców; w 395 r podzielone na 2 części zachodnią (z Rzymem) i wschodnią (z Konstantynopolem). Część zachodnia nie
wytrzymała naporu Germanów – państwo popadło w stan chaosu, gospodarka była
zrujnowana, Rzym splądrowany. Definitywny upadek - 476 r n.e. – osunięcie od władzy
R.Augustulusa przez wodza germańskich najemników Odoakera.
ŚREDNIOWIECZE
1. 476 r - X w- wczesne średniowiecze
2. XI – XIII w – szczytowy okres rozwoju
3. XIV – połowa XV w – schyłek, kryzys polityczny i gospodarczy w Europie.
Wędrówki ludów – V-VII w
o 496 r. państwo Franków (dawn. Galicja) przyjęło chrześcijaństwo
o od VII w z chrześcijaństwem Ces.Rzymskiego – K.Wielki koronuje się na cesarza
w 800 r.
o IX-X w ukształtowały się państwa słowiańskie na Bałkanach i środk.-wsch.
Europie; przyjmują one chrześcijaństwo
Regres gospodarki (V – VII w)
1. zamęt polityczny, terytorialny – przemieszczenia ludów, wojny
2. kultura rzymska wypierana przez obyczaje barbarzyńców
3. zanik znajomości łaciny
4. upadek miast i ich funkcji ekonomicznych (rzemiosła i handlu)
5. zerwanie kontaktów wymiennych imperium rzymskiego
6. handel ograniczany do wymiany drogą handlową
7. gospodarka przybrała charakter naturalny: rolnictwo, produkcja na własny użytek
SYMPTOMY OŻYWIENIA GOSPODARCZEGO ( VIII – X W)
Reforma systemu pieniężnego K.Wielkiego – podst. jedn. monetarną był srebrny funt
karoliński (libra) wagi 409 g, który dzielił się na 20 solidów lub 240 denarów- tzw.
karolińska reforma monetarna; popierano handel (w tym dalekosiężny – z Bizancjum),
zaktywizował się handel na Renie, pośrednictwem handlowym zajmowali się Sasi, Fryzowi
i
kupcy żydowscy . Rozwój rolnictwa i otwarcie gospodarki przyspieszyły procesy
osadnicze oraz wprowadzenie nowej uprzęży dla koni i podków - zwiększone siły
pociągowe, wydajność pracy. Upowszechnił się nowy system uprawy ziemi tzw.
dwupolówka – podtrzymywanie urodzajności gleby.
ROLA ZAKONÓW Działalność mnichów od IV – V w. rozpoczęła chrystianizację ludności
wiejskiej i wypieranie starych wierzeń. Klasztory stały się ośrodkami życia umysłowego
(zachowanie się łaciny klasycznej – przepisywanie ksiąg) oraz gospodarczego (centra
rzadkiego rzemiosła np. złotnictwa, wyrobu szkła oraz wydajnego rolnictwa – uprawa
winnej latorośli).
FEUDALIZM
1. ustrój społ-polit. opierający się na prawnej zależności jednostek, ujętych w hierarchię
oraz na systemie lennym
7
2. ustrój społ–gospod polegający na istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa
chłopów, czego skutkiem były różnorodne obciążenia chłopów (renta feudalna).
Stosunki feudalne w Europie tworzące się wraz z upadkiem systemu niewolniczego,
przetrwały na jej zachodzie do schyłku XVIII w, w środ-zach. do drugiej połowy XIX w.
CECHY
FEUDALIZMU
o dominacja gospodarki rolniczej
o uzależnianie gospodarki od czynnika politycznego
o dominacja gospodarki naturalnej, wysoki stopień samowystarczalności, powolny
rozwój sił wytwórczych ( postępu technicznego)
SYSTEM LENNY
senior
beneficjum ( lenno)
(nadawca lenna )
wzięcie jednostek w opiekę tzw komendacja
wojskowej na
rzecz
wierności
wasal
( przyjmujący)
obowiązek
służby
władcy
,
dochowanie
System lenny stworzył hierarchię feudalną. Przyczynił się do osłabienia centralnej władzy
królewskiej i utrzymywania się rozdrobnienia feudalnego – państwa stawały się
federacjami księstw / hrabstw, a nie jednym silnym organizmem. Przyznawanie przez
władzę immunitetów uzależniało właścicieli feudalnych politycznie i ekonomicznie.
System lenny w klasycznej postaci występował we Francji IX-XIII w.
Własność ziemska znajdowała się w rękach
o władców ( własność królewska)
o feudałów świeckich ( wł. rycerska)
o feudałów duchownych ( wł. kościelna)
Gospodarka wielkiej własności zorganizowana była w tzw.
włości feudalne
(obejmowały również grunty poddanych chłopów): do X w. gospodarka naturalna, zasada
samowystarczalności, handel był wymienny i okazjonalny.
Istniała podwójna własność ziemi (charakterystyczna tylko dla feudalizmu):
1. zwierzchnia należała do pana feudalnego
2. użytkowa – chłopa
Renta feudalna: dochód pana z tyt. zwierzchniej własności ziemi, stanowiła podstawę
utrzymywania warstwy feudałów. Rodzaje renty:
1. naturalna – daniny w naturze
2. odrobkowa – pańszczyzna
3. czynszowa- opłaty pieniężne
FEUDALIZACJA uzależnienie ludności chłopskiej (do końca X w); poddaństwo (w wyniku
podbojów, komendacji )
1. gruntowe - wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu
2. osobiste – prawo własności pana do osoby chłopa wyrażające się przywiązaniem do
ziemi
3. sądowe – prawo pana do sądzenia swoich poddanych (przejście sądownictwa z rąk
władcy do p. feudalnego)
8
Od XI w zachodnia Europa weszła w okres ekspansji gospodarczej, z którą związany był
rozwój kultury – powstawanie uniwersytetów, rozwój nauki, oraz ekspansja polityczna na
Bliski Wschód (krucjaty 1096-1291, zdobycie Konstantynopola 1204 r.).Walka o
zwierzchnictwo nad Europą między Cesarstwem a papiestwem zakończyła się zdobyciem
supremacji przez papieży, upadkiem cesarstwa
i utrzymywaniem się rozbicia
politycznego Niemiec i Włoch. Powszechne było rozdrobnienie feudalne państw europ. i
znaczne osłabienie w nich władzy centralnej.
ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH
Od XI w znaczący rozwój osadnictwa i rolnictwa – poddawano uprawie tereny dotychczas
nie użytkowane, nowa technika rolna, zwiększenie użytkowanego areału o 1/6 w
porównaniu z 2 polówką (XII-XIV w). Upowszechnianiały się nowe źródła energii, młyny
wodne i wiatraki. Ulepszano obróbkę żelaza kamienia i drewna, rozwijało się hutnictwo i
produkcja metalowa (Styria, Karyntia, Westfalia,)
XIV w. – wprowadzenie miechów hutniczych napędzanych wodą.
Od XI w do p. XIV w liczba ludności w Europie podwoiła się z 40 do 80 mln., ruch
emigracyjny ludności z zachodu na wschód – tzw. kolonizacja niemiecka, połączona była
z aktywność niemiecką i handlową, intensyfikowała życie gospod. środkowej Europy.
ODRODZENIE GOSPODARKI TOWAROWEJ.
Wzrost plonów i nadwyżki produkcyjne, społ. podział pracy: wyodrębniła się produkcja
rolnicza i pozarolnicza, którą zajmowali się rzemieślnicy, pośrednictwem trudnili się
kupcy; powstawanie nowych miast. Zmiany w funkcjonowaniu włości feudalnej, zamiana
pańszczyzny na czynsze (komutacja ) - XIII w.
Przyczyny:
o upowszechnianie się gospod. towarowej
o ruchy kolonizacyjne
o klęski głodu
o wyludnieni pewnych obszarów na skutek wojen i epidemii
EKONOMICZNE KONSEKWENCJE WYPRAW KRZYŻOWYCH.
Od końca XI w. w ciągu 2 stuleci rycerstwo zachodnioeuropejskie z inicjatywy i wsparcia
papiestwa podejmowało wyprawy na Bliski Wschód w celu wyzwolenia miejsc świętych (z
rak Turków).
Skutki ekonomiczne:
o zetknięcie się społeczeństw zachodnioeuropejskich z cywilizacjami wschodnimiarabską i bizantyjską, stojącymi na wyższym poziomie rozwoju gosp. i
kulturowego, przenikanie ich dorobku do Europy wzbogaciło cywilizację zachodu i
przyczyniło się do postępu technicznego i intelektualnego.
o przejęcie od Arabów spółek handlowych, instytucji maklerów, zasad kredytu,
upowszechnienie pieniądza złotego w obrotach z kupcami obcymi
o przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich, i gospod. (rzemiosła i
handlu)
ROZWÓJ MIAST EUROPEJSKICH
Miasto
-osada posiadająca samorząd i rządząca się prawem miejskim
-osada skupiająca ludność nierolniczą zajmującą się rzemiosłem i handlem, pełniła rolę
ośrodka rynku lokalnego.
Lokalizacja
9
-wokół ośrodków władzy feudalnej – grodów obronnych
-ośrodki kościelne
-przecięcie dróg handlowych
-nad brodami rzecznymi
-nad zatokami morskimi
Miasta stanowiły własność władcy, bądź feudałów świeckich czy duchownych, ich
mieszkańcy byli poddanymi i świadczyli panu rentę feudalną. W okresie XI i XII w.
miasta zachodniej Europy toczyły walkę o wolność osobistą mieszkańców oraz o
samorząd pod przewodnictwem tzw. komun miejskich – krwawe powstania lub
wykupienie od feudała przywileju nadającego miastu prawa miejskie i samorządowe.
Samorząd miejski oznacza możliwość:
o wybierania własnych organów władzy: rada miejska i burmistrz
o organizowania własnych sądów
o posiadania własnej siły zbrojnej (milicja miejska)
o prowadzenia własnej polityki gospod. i finansowej
Rządy w miastach sprawowała grupa najbogatszych mieszczan – patrycjat, mieli wolność
osobistą, byli wyłączeni spod władzy feudałów i podlegali odrębnemu sądownictwu
miejskiemu.
RZEMIOSŁO MIEJSKIE
CECHY stowarzyszały właścicieli warsztatów jednej specjalności oraz czeladników.
Funkcje cechów:
o produkcyjne – określanie rozmiarów produkcji i kontrola jakości
o szkoleniowe – kontrola kształcenia uczniów
o sądownicze – ustalanie reguł życia cechowego, sądzenie i karanie za ich
naruszanie
o religijne – udział w nabożeństwach i procesjach
o militarne – organizacja milicji miejskiej, obrona w czasie oblężenia
o towarzysko-kulturalne i samopomocowe – wspólne uczty i zabawy, akcje
filantropijne
Ustrój cechowy charakteryzował się równością członków cechu i ich solidarnością,
zwalczano konkurencję obcych producentów. Zasady ustalały statuty cechowe. Uzyskanie
tytułu mistrza wymagało o 4 do 12 lat nauki.
Technika produkcji rzemieślniczej-była prosta i oparta na pracy ręcznej – znakomita
jakość produktów .
Od XIV w pojawiła się nowa forma organizacji produkcji – nakład (chałupnictwo) –
produkcja jedwabiu, sukiennictwo we Włoszech .
W XIV w we Florencji występowała typowa manufaktura, istniał podział pracy.
HANDEL ŚREDNIOWIECZNY
Kupcy organizowali gildie i hanzy oraz faktorie – często osobne dzielnice rządzące się
własnymi prawami. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązać kontakty tylko przy pomocy
maklerów .
MORZE ŚRÓDZIEMNE od XII w to najważniejszy szlak handlowy między Europą a Bliskim
Wschodem i Bizancjum: korzenie, pachnidła, owoce południowe, cukier, barwniki,
tkaniny,
metale, broń, sukno i niewolnicy. Handel śródziemnomorski był w rękach miast włoskich.
10
MORZE PŁN. I BAŁTYK – szlak ten łączył płn. i wsch. Europę z rozwiniętymi gospodarczo
rejonami zach. Europy: zboża, drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełna,
śledzie, sól, wino, piwo, metale, sukno. Handel zmonopolizowały miasta niemieckie, które
w XIII w utworzyły Hanzę Niemiecką liczącą 70 miast. Do znaczących portów należały:
Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Wismar, Brema, Ryga; znaczące miasta: Kolonia,
Magdeburg, Wrocław.
Kupcu lewantyńscy i hanzeatyccy spotykali się od połowy XII w.
Szampanii i Flandrii.
na jarmarkach w
POCZĄTKI BANKÓW I KREDYTU
Rozwój gospod. towarowej stworzył popyt na pieniądz kruszcowy (srebrne dla obrotu
wew., złoty dla handlu międzynarod.). Wobec małej podaży kruszców rolę pieniądza
pełniły pewne towary tzw. płacidła. Prawo bicia monety mieli władcy, feudałowie i
niektóre miasta. W związku z dużą różnorodnością kursującego pieniądza pojawiają się
we Włoszech zawodowi bankierzy, którzy kupowali, wymieniali i sprzedawali pieniądze.
Pierwszy bank utworzono w Wenecji w 1156 r., pojawił się weksel i lombardy.
Twórcą i propagatorem poglądów ekonom. był kościół.- bycie rolnikiem i rzemieślnikiem
było godne chrześcijanina – handel uważano za proceder oszukańczy – doktryna ekonom.
hamowała bieg życia gospod. Nową doktrynę ekonom. opracował św. Tomasz z
Akwinu. Poparł on własność prywatną, uznał handel za niezbędny składnik życia gospod.
, dopuszczał zysk kupiecki. Jego poglądy przyczyniły się do rozwoju gospod. towarowopieniężnej w feudalizmie.
PODZIAŁ STANOWY SPOŁECZEŃSTWA
1.
2.
3.
4.
stan
stan
stan
stan
duchowny
rycerski (szlachecki)
mieszczański
chłopski
Ad. 1
Kościół katolicki był w dużej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako :
o nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej
o propagator reform gospodarczych
o organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych
o organizator handlu
o organizator wielkich przedsięwzięć aktywizujących masy ludzi
pielgrzymki)
(krucjaty,
Ad. 2
Rycerstwo było przygotowane do służby publicznej, nie mgło natomiast oddawać się
zajęciom produkcyjnym i handlowym pod rygorem utraty szlachectwa. Ukształtowało się
ono w odrębny stan w okresie krucjat, które stworzyły moralny ideał rycerza: wierność
Bogu i seniorowi , uczciwość, odwaga, słowność. Był on wzorem estetyki życia.
Ad. 3
1. patrycjat – najbogatsi i cieszący się najwyższym prestiżem kupcy, bankierzy i
niektórzy rzemieślnicy ( złotnicy); sprawowali w miastach władzę polityczną i
ekonomiczną
2. pospólstwo – mieszkańcy mający prawa miejskie, ubożsi kupcy, mistrzowie rzemiosła,
warstwa pozostająca w konflikcie o władzę z patrycjatem
3. plebs – nie mający praw miejskich ,
Ad. 4
11
Stan zróżnicowany majątkowo i prawnie, podstawowa grupa wytwórcza epoki feudalnej,
od 57 do 90% zaludnienia poszczeg. państw
KRYZYS GOSPODARKI EUROPEJSKIEJ
Od połowy XIV w. ekspansja gospod. Europy została gwałtownie zahamowana – zjawisko
to nazywa się kryzysem XIV w:
o głęboki spadek produkcji
o niedobór siły roboczej
o drastyczne zmniejszenie zasobów żywności
o zaburzenia społ.(powstania chłopskie)
o
wojny
o czarna śmierć 1347 r. -straty ludności od 1/3 do ½ ogółu zaludnienia (z 73 do
43 mln Zachodnia Europa)
o kryzys w rolnictwie: wzrosły płace najemnych pracowników rolnych , spadły
dochody właścicieli ziemskich, zahamowanie ruchów migracyjnych, chłopi
zwiększyli swą konsumpcję i nie godzili się na zwiększenie obciążeń feudalnych
o zaburzenia społeczne: powstania, strajki, ruchy religijne i pokutnicze
o przemiany w miastach: rzemiosło ogranicza produkcję, zmniejsza się liczba
mistrzów, bunty czeladników
SYTUACJA GOSPOD W ŚRODKOWEJ EUROPIE
Umacniały się monarchie stanowe (Polska, Czechy i Węgry), w których przeprowadzono
reformy unowocześniające struktury państwa; rozwija się ożywiona kolonizacja i kwitnie
handel hanzeatycki, unia Polski z Litwą –1385 r., klęska zakonu krzyżackiego pod
Grunwaldem 1410 r, środkowo -wschodnia Europa nie została dotknięta epidemią dżumy.
Polska XIV i Pierwszej połowy XV w odnotowała znaczący postęp wew., kolonizacja
poszerzyła tereny uprawne, powstawały liczne miasta, dotychczas istniejące dostawały
prawa miejskie, na wzór niemiecki, polepszyło się położenia chłopów, którzy przenoszeni
byli na rentę pieniężną. Region środkowej Europy poważnie zmniejszył dystans
cywilizacyjny dzielący go od zach. Europy.
EPOKA GENEZY KAPITALIZMU ( 1450-1750)
Okres od połowy XV w aż do końca XVIII w używają różnych określeń: kapitalizm
handlowy, epoka pierwotnej akumulacji kapitału, epoka merkantylizmu, wczesny
kapitalizm, prekapitalizm.
Cechy:
o kapitał w postaci środków produkcji oraz środków na opłacenie cudzej siły
roboczej
o produkcja towarów na zbyt i istnienie przedsięb, produkcyjnych przystosowanych
do takiej produkcji (fabryki)
o praca jest również towarem – pracownik najemny jest wolny osobiście
o działalność gospodarcza podporządkowana jest osiąganiu zysków (konkurencja
między wytwórcami)
o posiadacze środków produkcji dążą do powiększenia zysków, dokonują inwestycji
Lata 1450 –1750 jako etap genezy stosunków kapitalistycznych dzielą się na podokresy:
1. od 1450 do 1600 – silna ekspansja gospod. europejskiej
2. lata 1600-1650 - zmienna koniunktura gospod. tzw. kryzys XVII w.
12
EKSPANSJA GOSPODARCZA 1450 –1600
Lata te stanowią w dziejach Europy przełom w kontaktach z innymi kontynentami, udało
się w końcu XV w. Portugalczykom, Hiszpanom, Holendrom, Anglikom, Francuzom
dokonać wielkich wypraw morskich tzw. wielkich odkryć geograficznych.
Wielkie przemian cywilizacyjne i kulturalne zwane Odrodzeniem przyniosły doniosłe
zmiany w mentalności ludzi. Humanizm był
światopoglądem wyrażającym
zainteresowanie człowiekiem, otaczającym go światem i życiem doczesnym. Renesans
wpływał na życie codzienne, wzrastał popyt na słowo drukowane – wynalazek druku i
szybki rozwój papiernictwa i drukarstwa, rosło zapotrzebowanie na luksusową
konsumpcję żywnościową, stroje, wyposażenie siedzib i mieszkań. Czynnikiem rozwoju
społeczeństw stawała się nauka i potencjał ludzi wykształconych. Warunkiem badań
naukowych stała się obserwacja i doświadczenie połączone z przeciwstawieniem się
uznanym autorytetom (M.Kopernik, F.Bacon, L da Vinci)
Reformacja poza skutkami religijnymi i politycznymi (osłabienie kościoła i papiestwa)
miała wpływ na życie społ. i polityczne – kształtowanie tzw. ducha kapitalizmu:
o rehabilitacja pomyślności materialnej jako znaku łaski bożej (Kalwin)
o rehabilitacja pracy jako forma wyznania wiary i modlitwy
o dopuszczenie przez Kalwina zysku z kapitału .
Reforma zmieniła reguły ekonomiczne ustalone w średniowieczu przez kościół.:
pracowitość, oszczędność, solidność, przedsiębiorczość, a nie waleczność, bohaterstwo,
wierność i posłuszeństwa seniorowi. Nowa klasa społeczna - burżuazja. Wpływ ideologii
protestanckiej na tworzenie się zalążków kapitalizmu był przemożny w Anglii , Holandii
i USA. Powstanie scentralizowanych państw narodowych. Koniec etapu politycznego
rozbicia. Procesy zjednoczeniowa znajdowały poparcie średniej szlachty i mieszczaństwa,
umacniała się władza królewska, państwa przybierały postać ustrojową monarchii
absolutnej (Nicollo Machiawelli – Książe oraz Jean Bodin Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej).
W celu utrzymania silnej władzy monarchowie potrzebowali olbrzymich środków
pieniężnych – podatki, sprzedaż i zastawianie domen królewskich, przejmowanie dóbr
duchownych, pożyczki. Oparciem dla nowożytnych monarchii stały się najemne armie –
skończyła się epoka pospolitego ruszenia i służby wojskowej rycerstwa jako obowiązku
stanowego.
EKONOMICZNE KONSEKWENCJE WIELKICH ODKRYĆ
GEOGRAFICZNYCH
Przyczyny i przebieg odkryć:
o ekonomiczne: poszukiwanie drogi morskiej do Indii w celu pozyskania korzeni
oraz kruszców szlachetnych – złota i srebra
o religijne: celem było szerzenie chrześcijaństwa wśród pogan i niewiernych
o tendencje ekspansjonistyczne nowych państw narodowych zach. Europy i ich
wzajemna rywalizacja
W XV
o
o
o
w narastały przesłanki umożliwiające podejmowanie dalekich wypraw morskich:
postęp w dziedzinie nawigacji
rewolucja intelektualna epoki Odrodzenia (nawrót do tezy o kulistości Ziemi)
powstanie w Hiszpanii dużych grup ubogiego rycerstwa, pozostającego bez
zajęcia, zainteresowanego poszukiwaniem bogactwa zamorskich
o podjęcie przez monarchów portugalskich i hiszpańskich finansowania wypraw.
Na początku XV w – poszukiwanie drogi morskiej do Indii rozpoczęli żeglarze portugalscy
(dotarli do Zatoki Gwinejskiej, Przylądka Dobrej Nadziei i do wybrzeży Indii). Krzysztof
Kolumb-12-10-1492 r dotarł do wysp archipelagu Bahama (myślał że to Azja a dopiero
Americo Vespucci w 1499 r doszedł do przekonania , że była to Ameryka). W latach
13
1519-1522 podróż dookoła świata dokonał Ferdynand Magellan, co potwierdziło tezę o
kulistości Ziemi.
IMPERIA KOLONIALNE PORTUGALII I HISZPANII
- Portugalia: Afryka (Angola, Mozambik, Zanzibar) i Indie (Goa, Kalikat), faktorie na
M.Czerwonym i Oceanie Indyjskim, dotarli do Moluków, Sumatry, Chin i Japonii,
wybrzeża Brazylii – handel korzenny
- Hiszpania: Wielkie i Małe Antyle, Kuba, Meksyk, Peru, Filipiny, Pacyfik, Ameryka
Środkowa – metale szlachetne
REWOLUCJA HANDLOWA – zmiany w zakresie:
1. zasięgu geograf. europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych i
rozwoju znaczących centrów handlowych
2. asortymentu towarów będących przedmiotem wymiany
3. organizacji wymiany handlowej
Ad. 1
Rozwój handlu transoceaniczneg , spadek znaczenia miast włoskich i hanzeatyckich,
rozwój nowych centrum handlowych: Lizbona, Kadyks, Sewilla
Ad.2
Poszerzenie asortymentów towarów: kawa, kakao, herbata, tytoń, pomidory, ziemniaki
kukurydza: handel czarnymi niewolnikami z Afryki
Ad.3
Początek tzw. epoki kupca osiadłego, instytucjami obrotu handlu towarowego stają się
giełdy towarowe, powstają wielkie org. handlowe na zasadzie spółek akcyjnych,
nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu majątku
REWOLUCJA CEN
Od początku XVI w rosną ceny najbardziej ceny żywności, słabiej art. rzemieślniczych,
najmniej płace pracowników najemnych.
Przyczyny:
o napływ dużej ilości kruszców z kolonii hiszpańskich (159 ton złota i ok. 140 tys. ton
srebra)
o wzrost liczby ludności- zwiększenie popytu na żywność
o szybszy obieg pieniądza
o celowe psucie pieniądza
o ogólna aktywizacja życia gospod. i przyspieszenie rozwoju gospod. towarowopieniężnej
Konsekwencje:
o na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki, tracili posiadacze ziemscy – renta
czynszowa w stałej wielkości
o wzrost cen art. rolnych
NOWOŻYTNE NIEWOLNICTWO
Proceder handlu czarnym towarem rozwinął się na wielką skalę w XVIII w – zagrożenie
unicestwieniem populacji Indian, którzy masowo ginęli z powodu morderczej pracy
(amerykańskie plantacje i kopalnie). Monopol handlu Murzynami przejęli od Hiszpanów
przedsiębiorcy i kupcy angielscy.
POSTĘP
o
o
o
TECHNICZNY
(PO 1450R)
wynalazek druku - Jan Gutenberg
stosowanie broni palnej i masowa produkcja prochu
postęp w produkcji żelaza
14
o
o
o
początek wydobycia i wykorzystania węgla kamiennego – Anglia
młyny nasiębierne
folusze, szlifiernie, papiernie, kieraty w kopalniach
Ewolucja form organizacji przemysłu – nakład (chałupnictwo) oraz manufaktura,
upowszechnienie manufaktury w Europie – XVII-XVIII w.
Główne gałęzie i ośrodki produkcji przemysłowej – Anglia i Niderlandy- węgiel kamienny
staje się opałem dla warstw ubogich.
POSTĘP W ROLNICTWIE ZACHODNIM
Anglia – XVI w. proces tzw. ogradzania, przechodzenie wielkiej własności od rolnictwa do
masowej hodowlo owiec, odejście od przymusu polowego, podział obszarów wspólnych
między pana (lorda) a chłopów, proporcjonalnie do areału użytkowanych gospodarstw.
Skutki:
o pojawił się system indywidualnego dysponowania ziemią
o właściciele ziemscy przestawili się na opłacalną hodowlę owiec i zmieniali ziemie
uprawne na pastwiska
o spadła produkcja zbożowa w Anglii – import ze sfery Bałtyku
o zmniejszył się popyt na siłę roboczą w rolnictwie
Zmiany w rolnictwie angielskim zostały przyspieszone przez przejęcie przez monarchie
ziem należących do Kościoła katolickiego. Rewolucja była korzystna dla farmerów – ceny
zboża i wełny rosły szybciej niż płace pracowników
REFEUDALIZACJA W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE (XV W)
o
o
o
o
o
uzależnieni chłopów oraz umocnienie renty odrobkowej jako dominującej w
ustroju społ. wsi
szlachta wiodącą siłą polityczną
Polska - Demokracja szlachecka nie spotykana nigdzie indziej
model gospodarki opierający się na tych procesach – gospodarka folwarcznopańszczyźniana
tworzenie folwarków – gospodarstw pańskich zorientowanych na towarową
produkcję zboża, w mniejszej mierz produktów hodowlanych, a pozostającym pod
osobistym zarządem właściciela; powstawały one w miejsce dawnych gospodarstw
feudałów
modele folwarków:
związany z rynkiem wew.(ziemie polskie)
związany z rynkiem zewn.(Rosja)
DUALIZM AGRARNY EUROPY
Zachód
zmiany rolnictwa na zachodzie szły w
kierunku gospodarki kapitalistycznej, wzrost
roli nowej szlachty oraz mieszczaństwa
Wschód
wschód przyjął produkcję polową
umocnił się system feudalny oparty na
poddaństwie chłopów, słabości miast i
dominacji szlachty
Konsekwencją było postępujące zacofanie gospodarcze wschodu Europy
HANDEL ZBOŻOWY
Ważne porty: Gdańsk, Elbląg, Ryga.
Gdańszczanie byli pośrednikami w tym zyskownym obrocie między Polską a Zachodem,
przede wszystkim Holandią. Wywóz zboża z Gdańska osiągnął szczytowy poziom w 1618
r. Handel zbożowy w XVI w. wpływał na utrzymanie dodatniego bilansu handlu
zagranicznego Polski.
15
GOSPODARKA EUROPY W LATACH 1600-1750. EPOKA DEPRESJI I PRZEMIAN
W okresie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. następuje dalsze umocnienie się
obecności Europejczyków na kontynentach amerykańskim i azjatyckim.
Epoka ta cechuje się nasileniem procesów kształtujących genezę kapitalizmu.
Jednocześnie okres ten postrzegany jest jako kryzys koniunktury światowej.
o spadek tempa rozwoju gospodarczego
o skutki wojen – przede wszystkim wojny 30-letniej
o obniżyło się zaludnienie
o pojawiły się „pustki”
o spadła produkcja rolna
o okres stagnacji dla handlu międzynarodowego:
o strefy handlowe – śródziemnomorska i bałtycka straciły na znaczeniu, drastycznie
spadł wywóz zboża z Gdańska
o spadłą wydajność przymusowej pracy pańszczyźnianej chłopów
o skończyła się dobra koniunktura dla eksportu płodów rolnych
Konsekwencje: rewolucje jak w Niderlandach i w Anglii, powstania we wschodnie Europie
MERKANTYLIZM
Kierunek ten rozwijał się przede wszystkim w XVII w.(Jean Bodin, Jean Colbert; Thomas
Mun, Thomas Gresham, Daniel Defoe, William Petty). Podstawowym założeniem
merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby
kruszców (srebra i złota)
Cechy:
o protekcjonalizm celny w celu ochrony własnych producentów
o popieranie
rozwoju
produkcji
krajowej,
szczególnie
przemysłów
nowopowstających o charakterze antyimportowym
o dążenie do samowystarczalności
o popieranie polityki kolonialnej
o popieranie wzrostu liczby ludności
o aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych
Polityka unifikacyjna - znoszenie wew. komór celnych , wprowadzenie jednolitych miar i
wag, ujednolicanie systemu podatkowego. Budowa systemu dróg lądowych i kanałów
żeglugowych, organizowano łączność i komunikację pocztową (Anglia, Francja, Holandia)
Akumulacja kapitałów. W okresie od XVI do połowy XVIII w. zjawisko szybkiego
nagromadzenia kapitałów.
Źródła akumulacji kapitałów:
o dochody z ziemi (renta gruntowa) uzyskiwane przez właścicieli i inwestowane potem
w handlu, produkcji czy kredycie
o procesy koncentracji ziemi w rękach właścicieli kosztem chłopów czy Kościoła
katolickiego
o eksploatacja kruszców szlachetnych w Ameryce i innych częściach świata
o handel kolonialny – to główne źródło nagromadzenia kapitału oparte na monopolu
poszczególnych spółek
o operacje o charakterze spekulacyjnym
o pożyczanie państwu pieniędzy na procent
o realizacja haseł ograniczania konsumpcji i oszczędności jako głównej cnoty burżuazji
Holandia potęgą gospodarczą XVII w.
Ekspansja kolonialna: wypierane Portugalczyków
z posiadłości azjatyckich, Jawa,
Indonezja, Japonia, wybrzeża Australii, Nowa Zelandia, wyspy Fidżi i Kurylia, Tasmania.
16
Handel: przodująca pozycja w handlu międzynarodowym, jej podstawa była flota
handlowa (3510 statków, była najliczniejsza na świecie), dobra organizacja przewozów i
bogactwo kupców holenderskich. Szczególne przywiązanie do kontaktów z Japonią,
Chinami i Persją. Przez 2 wieli Holendrzy byli jedynymi łącznikami Japonii ze światem. W
Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim;
porty: Hamburg i Gdańsk.
Postępy rolnictwa i przemysłu: nowoczesne metody uprawy ziemi, melioracje, nowe
uprawy: buraki, koniczyna, zapoczątkowanie płodozmianu – naprzemienności upraw,
wyższe plony i rozwój hodowli – nowe rasy bydła, rozwój sadownictwa i ogrodnictwa.
Materialną podstawę życia stanowiło rybołówstwo – śledzie, sukiennictwo, jedwabnictwo i
lniarstwo.
Amsterdam: centrum spekulacji, centrum finansów świata.
Schyłek potęgi Holandii: od połowy XVII w. pozycja Holandii została zagrożona przez
Anglię, której przemysł był oparty na węglu kamiennym i masowej produkcji żelaza
(Holandia pozostawała przy fakturze wełnianej).
Anglia na drodze do kapitalizmu
Rozwój kolonii: Jamajka, Barbados, Bahama, Trynidad, Pensylwania, Maine, Connecticut,
(12 kolonii angielskich); Kanada, Indie; faktorie: Surat, Madras, Bombaj.
Merkantylizm handlowy: aktywność handlowa Anglii przejawiała się w powoływaniu do
życia kompanii handlowych: Moskiewskiej, Wschodniej, Lewantyńskiej i Kanadyjskiej.
Szczególne znaczenie dla Anglii miał monopol na handel czarnymi niewolnikami (1713 r.)
W 1694 r. został założony Bank Angielski – S.A. z poważnym udziałem państwa. Pierwszy
bank przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami. Kwity
tego handlu (banknoty) stały się powszechnie uznawanym środkiem płatniczym.
Rewolucja rolnicza: system dzierżawy (dla rolników bogatych), do rolnictwa wkroczyły
zasady ekonomicznej kalkulacji, postęp i innowacje agronomiczne, poczęto stosować
płodozmian – likwidacja ugorów, zwiększenie produkcji pasz dla bydła, ziemniaki. Anglii a
jest krajem samowystarczalnym pod względem produkcji zboża, sprzedaje nawet
nadwyżki. Rolnictwo staje się dochodowe: kapitał zainwestowany w ziemię dawał wyższy
zysk niż lokaty bankowe. Uwolnienie dużej siły roboczej
MERKANTYLIZM FRANCUSKI – kolberyzm (Jean Colberg)
Skupiał uwagę przede wszystkim na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł
narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi, produkcja luksusowa: koronki, zwierciadła,
tkaniny ozdobne, wykradano tajemnice produkcyjne od rzemieślników-specjalistów
przyciąganych do Francji, zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału
państwowego, które inwestowały w rozwój manufaktur. Wiele uwagi poświęcano
rozwojowi gospodarki pozaprzemysłowej: w rolnictwie winnicom oraz hodowli koni
rasowych, i komunikacji – budowie szos i kanałów
ZMIANY GOSPODARCZE W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE
Wzrost roli Rosji. W drugiej połowie XVII w. umocniła się gospodarka folwarcznopańszczyźniana, przypisano chłopa do ziemi i do właściciela, zakazano chłopom
opuszczania wsi, pojawiają się transakcje handlowe tzw. duszami, dodatkowe robocizny
na rzecz panów wyraźnie wzrosły.
Reformy Piotra I. Rosja uzyskała dostęp do Bałtyku. zbudowano nowy port morski
(stolica -Petersburg), wyjście na M.Azowskie i Czarne. Rosja umocniła tez swoje wpływy
w Polsce i na Zakaukazie. Źródłem siły była realizowana polityka merkantylizmu,
rozbudowa przemysłu stoczniowego, hutnictwa (Ural) żelaza, budowa kanałów; porty:
17
Petersburg, Ryga, Narwa, Rewal połączyły Rosję z Zachodem: eksportowano zboże,
drewno, len, konopie – dodatki bilans handlowy. Ważnym ośrodkiem rynku wew. stała się
Moskwa.
Centralizacja życia państwowego, budowa nowej administracji podporządkowanej władcy,
ingerencja państwa w życie jednostek. Nowa silna armia oraz aparatu urzędniczego –
sprawny i bezwzględny system podatkowy
Polityka kameralizmu w Prusach. (Za panowania Fryderyka II Wielkiego) Skupiał się
jednak na sprawach fiskalnych (dot. skarbu państwa). Za główny cel uważano
powiększenie dochodów panującego – pomyślność władcy miała być równoznaczna z
pomyślnością kraju. Kameralizm podporządkowywał życie gospodarcze administracji
centralnej, popieranie handlu i rozwój manufaktur, kolonizacja kraju osadnikami z zewn.,
osuszano bagna, budowano kanały, ingerencja król w system podatkowy –
protekcjonalizm celny.
Kameralizm austriacki: tzw. reformy terezjańsko-józefińskie. Opierał się on na
wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola zaś oświeconego monarchy miała polegać
na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy, skrajny system protekcyjny,
zniesienie tzw. zaostrzonego poddaństwa osobistego, przyznanie dziedzicznej własności
ziemi chłopskiej, zniesienie sądownictwa patrymonialnego, redukcja niektórych
powinności chłopskich i ustalenie wymiaru pozostałych, akcja kolonizacyjna
Kryzys gospodarki polskiej. W drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII w. Polska
przezywała kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Przyczyny:
o wewnętrzne sprzeczności systemu oraz czynnikach zewn. (rujnujące wojny,
zmniejszenie popytu na zboże)
o chroniczna anarchia ustrojowa
Rezultatem tego były rozbiory Polski(1772, 1793, 1795)
ZWYCIĘSTWO I UGRUNTOWANIE KAPITALIZMU ( 1750-1870)
Rewolucja przemysł. w Anglii ( 1760-1830).
Pojecie rewol. przemysł. może oznaczać:
o przełom techniczny produkcji przemysł.: przejście od pracy ręcznej do pracy za
pomocą maszyn
o przełom ekonomiczny: zmiana w org. produkcji i zasadach kalkulacji ekonom.
o zmiany w strukturze społ.: przejście od społ. wiejskiego do społ. przemysł –
procesy urbanizacji, umacnianie się nowych klas społ. (kapitaliści i proletariat)
Epoka tych innowacji przypada na lata 1760-1830 i Anglia rzeczywiście dokonuje w tym
okresie wielkiego skoku w rozwoju przemysłowym, zdecydowanie wyprzedzając inne
kraje kontynentu i USA .
Przesłanki rewol. przemysł.
18
1. tradycje prod. rzemiosła, nakładu i manufaktury liczące kilka wieków
2. istnienie znacznych kapitałów zgromadzonych w wyniku pierwotnej kumulacji
kapitału
3. postępy rewolucji agrarnej – chłonny rynek zbytu na art. przemysł.; wzrost
produkcji rolnej
4. wytworzenie się rynku zbytu na towary przemysł.
5. rozwój nauki i techniki (fizyka, mechanika, chemia) dokonywanie eksperymentów
naukowych, ochrona wynalazczości (biura patentowe)
6. korzystna sytuacja surowcowa: zasoby miejscowe (węgiel kamienny, ruda żelaza,
wełna) oraz kolonii (bawełna)
7. stabilny ustrój polityczny, dobrze wykształcone systemy: bankowy i
ubezpieczeniowy, spokój wew.
8. korzystna sieć dróg lądowych i kanałów, rozwinięta flota handlowa, brak barier
celnych w handlu wew.
ETAPY PRZEWROTU PRZEMYSŁOWEGO
Kierunki przemian.
1. mechanizacja przemysłu włókienniczego
2. wydatne zwiększenie prod. żelaza i zmiany w jego obróbce
3. wykorzystanie nowych źródeł energii
Ad. 1
Wprowadzenie do produkcji bawełny, tzw. czółenko latające
J. Kaya 1733 r.,
usprawnienia przędzenia, wszystkie procesy prod. włókienniczej były zmechanizowane –
innowacje techn.
Ad. 2
XV do XVIII w. – wzrost wydajności hutnictwa żelaza – zastosowanie wielkich pieców,
użycie w procesie wytopu koksu (A. Darby – 1735 r); dalsze prace szły w kierunku
uzyskania dobrych gatunków żelaza – stal – oraz obróbki – walce mech. (H. Cort –
1784).; opatentowanie pierwszych obrabiarek (H. Maudslay -1798r) produkcja detali
maszyn przez maszyny
Ad. 3
Od drugiej połowy XVII w prowadzone były badania nad przemianą energii cieplnej –
pierwsze konstrukcje (D. Papin , T. Savery 1698 r, udoskonalenie T. Newcomen –1712
r) zastosowanie w kopalniach węgla kamiennego; opatentowanie ulepszonej maszyny
parowej przez J. Watty’ego 1769 r.; lokomotywa (G. Stephenson 1814 r); powstanie
kolei żelaznej.
W USA zastosowano maszynę parową do poruszania statków rzecznych (R. Fulton 1807
r); wynalazek śruby okrętowej 1838 r.
SKUTKI
Skutki
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
REWOLUCJI
PRZEMYSŁOWEJ
ekonomiczne
znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego z 2,5 do 40 mln ton.
wzrost produkcji surówki żelaza – 10 krotny
wzrost prod. wyrobów bawełnianych – w ciągu 130 lat import bawełny wzrósł
wartościowo 10.150 razy
przejście do masowej produkcji
wzrost wydajności pracy
wypieranie nakładów i manufaktur przez system fabryczny
Anglia „ fabryką świata”
wzrost eksportu bawełny 600 %
zaludnienie Anglii wzrosło z 6 do 22 ,7 mln. mieszkańców
dynamiczny wzrost nowych miast przemysłowych: Liverpool, Manchester
przemysł przesuwał się na płn. kraju, lokował się bliżej źródeł surowców (węgla
kamiennego)
19
o
powstały nowe ośrodki przemysł.
Skutki społeczne
o powstanie nowej klasy społ. – proletariat fabryczny (ludzie nie posiadający
majątku, sprzedający swoją siłę roboczą – pracownicy manufaktur)
o plaga bezrobocia i nędzne warunku bytowania robotników
o gniew przeciwko maszynom i fabrykom- ruch „ burzycieli maszyn „ ( luddyzm),
który przyjął tak wielkie rozmiary, że 1812 r. ustanowiono karę śmierci za
rozmyślne niszczenie maszyn.
PRZEMIANY SPOL-POLITYCZNE W EUROPIE I
AMERYCE (1750-1870)
Myśliciele Oświecenia żywili przekonanie, że cywilizacyjne i moralne postęp ludności
uzależniony jest od oświecenie jednostek. Podstawą tego przekonania było przyjęcie
istnienia: ”porządku naturalnego „ wg którego człowiek postępuje zgodnie z prawami
rozumu (racjonalizm), oraz nauki (empiryzm). Podst. prawem człowieka jest wolność –
liberalizm (J. Locke). Wg niego ludziom od początku przysługiwało naturalne prawo do
życia, wolności i własności, państwo sprawuje władzę z przyzwolenia rządzonych.
1762 - J.J. Rousseau: „Umowa społeczna” – podkreślenie, że naród jest suwerenem,
który przelewa władzę na jednostki.
1748 – Monteskiusz: ”O duchu praw„ - trójczłonowy podział władzy – wykonawcza,
ustawodawcza i sądownicza, podważenie zasad absolutyzmu monarszego.
175 - D. Diderot i J.d’Alembert “Wielka encyklopedia francuska” – poglądy
racjonalistyczne laickie i liberalne.
REWOLUCJA
AMERYKAŃSKA
( 1776-1783)
4-07-1776 r - Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych – była odmową
posłuszeństwa królowi angielskiemu i wypowiedzenie wojny metropolii.
Przyczyny: angielska polityka gospodarcza wobec 13-tu kolonii tłumiła aktywność
kolonistów, zakazywała kolonizowania nowych terenów, nakazywała płacenie wysokich
ceł.
Nowe państwo powstało w wyniku rewolucji, którą można porównać do zrzucenia
panowania hiszpańskiego w Niderlandach. Uchwalona w 1787 r. Konstytucja Stanów
Zjednoczonych Ameryki utrwalała
federacyjny i republikański charakter państwa
(szeroka autonomia, władza wykonawcza w rękach rządu i prezydenta, podział władzy na
ustawodawczą, wykonawczą i niezależne sądownictwo). Utrzymano niewolnictwo
murzynów, nie przyznano praw politycznych Indianom. Możliwości szybszego rozwoju
gospod. Utrwalenie rolnictwa farmerskiego o charakterze kapitalistycznym (najemna siła
robocza i produkcja towarowa).
WIELKA REWOLUCJA WE FRANCJI ( 1789-1799)
Przyczyny:
o ideologia wieku oświecenia
o kryzys finansowy państwa
o frustracja po przegranej wojnie z Anglią
o zwycięski bunt angielskich kolonii w Ameryce
Rewolucja Francuska stworzyła przesłanki do uprzemysłowienia praktycznie w całej
Europie.
20
26-08-1789 r. – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela: wolność, równość wobec prawa,
swoboda wyznania, myśli słowa i druku, nienaruszalna własność, podział władzy, cenzus
wyborczy.
14-08-1792 r. - obalono monarchię i ogłoszono Francję republiką.
Jakobini wprowadzili powszechne i bezpośrednie prawa wyborcze, skonfiskowali na rzecz
państwa dobra kościelne i wystawili je na sprzedaż właścicielom prywatnym, odebrali
posiadłości ziemski rojalistom, oraz zdrajcom, ustanowili zasadę rozdzielenia kościoła od
państwa, wprowadzili powszechne szkolnictwo elementarne, znieśli powinności feudalne,
wprowadzili wolność uprawiania zawodu i działalności przemysłowej. Po upadku ich
dyktatury w 1794 reformy utrzymały się .
OKRES NAPOLEOŃSKI ( 1799-1815)
W 1799 roku władzę we Francji obejmuje gen. Napoleon Bonaparte. W 1804 tytuł
cesarza Napoleona I. Dąży do stworzenia podporządkowanego Francji systemu państw
europejskich tzw. Wielkie Cesarstwo.
W 1804 r. Kodeks Napoleona: wolność, równość, prawo własności, regulowanie praw
spadkowych i zobowiązań majątkowych, sankcjonuje swobodę działalności gospod.
Kodeks dawał moce podstawy do rozwoju stosunków kapitalistycznych.
W 1800 roku założono bank emisyjny – Bank Francuski, uzdrowiono walutę i kredyty.
Od 1806 roku polityka wojny gospod. z Anglią tzw. blokada kontynentalna.
Kongres Wiedeński
Przywrócił do władzy dawne dynastie (legitymizm), odtworzył granice państw sprzed
rewolucji (restauracja), powołał do życia Święte Przymierze strzegące nienaruszalności
ustaleń kongresu. W Europie zapanowały rządy reakcji, prześladowano wszelkie przejawy
ruchów liberalnych i demokratycznych.
Oparciem dla ruchów demokratycznych w Europie był ROMANTYZM: patriotyzm, wspólnota
tradycji, wartość historii narodu jego języka, kultywował idee walki o niepodległość i
suwerenność narodową, sprzyja powstawaniu NACJONALIZMU.
Walka o niepodległość Ameryki Łacińskiej
Wiosna Ludów ( 1849-1849)
Przez Europę przeszła fala ruchów rewolucyjnych o podłożu zarówno demokratycznym
jak i
narodowym.
Walki polityczne o konstytucje, powszechne prawo wyborcze,
rozszerzenie praw obywatelskich – Francja, Austria, państwa niemieckie i włoskie: hasła
narodowo-wyzwoleńcze- ziemie polskie (zabór pruski i austriacki) na Węgrzech, w
Czechach płn. Włoszech.
Zjednoczenie Włoch i Niemiec
Włochy – ośrodkiem zjednoczenia był Piemont
1861 – powstanie Królestwa Italii
1870 – zakończenie zjednoczenia.
Niemcy:
1871 – powstanie II Rzeszy w efekcie pokonania Austrii i Francji przez Otta von Bismarca
.
LIBERALIZM GOSPODARCZY (LESEFERYZM).
Źródła:
1. poglądy fizjokratów francuski z połowy XVIII wieku
21
2. angielska klasyczna ekonomia polityczna ( ten sam okres)
Ad. 1
fizjokratyzm: zniesienie reglamentacji produkcji, cechów, ceł wew. monopoli
produkcyjnych, wprowadzenie wolności handlu zwłaszcza zbożowego. Krytykowana
merkantylistyczną teorię gromadzenia pieniądza kruszcowego
Ad. 2
automatyzm życia gospod., państwo nie może ingerować w gospodarkę, wolność działań
gospodarczych, jednostki dążą do osiągnięcia jak największych korzyści z działalności,
wolny rynek, źródłem bogactwa społecznego jest praca.
ZAŁOŻENIA LIBERALNEJ POLITYKI GOSPODARCZEJ
1. wolność jednostki
2. wolność działalności gospod.
3. wolność handlowa
ZWYCIĘSTWO LIBERALIZMU GOSPODARCZEGO ANGLII
Zasada wolnego handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849 r. kiedy zniesiono zasadę aktu
nawigacyjnego z 1651 r. i Anglia stała się pierwszym w świecie krajem stosującym
liberalną politykę gospod.
Hegemonia gospodarcza Anglii ( 1815-1870)
Anglia najbardziej gospodarczo rozwiniętym krajem świata (32% światowej produkcji
przemysłowej)
Kolonie: Australia, Nowa Zelandia Przylądek Dobrej Nadziei, Hong Kong, Singapur, Indie,
Chiny, Iran, Afganistan, Turcja, Kanada.
INDUSTRIALIZACJA W EUROPIE I USA
1. Dalszy postęp techniczny: wynalazki i udoskonalenia techniczne stale
ulepszane, postęp odnotowano w hutnictwie żelaza, rosła produkcja stali (1856
zastosowano gruszkę Bessemera – ruchomy konwertor), następował stały postęp
w wydobyciu węgla kamiennego (drążenie coraz głębszych kopalni, stosowanie
mechanicznej wentylacji, użycie lampy górniczej Davy’ego ), upowszechniały się
maszyny parowe wysokoprężne. Postęp dotyczył też przemysłu włókienniczego i
innych gałęzi wytwórczych.
2. Rewolucja transportowa (1840-1914) sieć kolejowa uległa zwielokrotnieniu:
Niemcy z 6.000 do 63.000 km, Belgia – z 800 do 8.800 km, USA z 14,500 do
424.000 km.; konstruowano coraz silniejsze i szybsze lokomotywy 1848 >100
km/h.; rozwój transportu morskiego, rozbudowa kanałów śródlądowych, 1869Kanał Sueski; 1866 – kabel połączył Europę i Amerykę przez Atlantyk.
ROZWÓJ GOSPODARCZY FRANCJI ( 1815-1870)
GOSPODARKA NIEMIECKA OD 1870
1.
o
o
o
Przyczyny opóźnienia rozwoju ekonomicznego.
utrzymujący się ustrój feudalny na wsi
przetrwanie ustroju cechowego
rozdrobnienie polityczne i związany z nim system ceł wew., różnorodność miar,
wag i waluty
22
o
o
o
brak zewn. źródeł akumulacji pierwotnej kapitału
emigracja zewn. osłabiająca Niemcy ekonomiczne
przewaga polityczna właścicieli ziemskich
2. Niemiecki Związek Celny (1833): Prusy, Saksonia, Turyngia, Witenbergia,
Hesja. Państwa należące do Związku znosiły cła wew. i na granicach, ujednolicały
miary i wagi oraz walutę. Powstawał w ten sposób jednolity rynek wewnętrzny.
3. Czynniki rozwoju przemysłu:
o
budowa kolei: pierwsza linia kolejowa Norymbergia-Furth- 12 km 1835r.;
w 1848 r. istniało już 2,5 tys. km sieci kolejowej; koleje miały znaczenie militarne
o
wzrost liczby ludności: 1850-1870 z 35,4 mln do 40,8 mln; objęcie
ludności przymusem szkolnym
o
wynalazczość: barwniki anilinowe (1856), dynamomaszyna – prądnica
elektryczna – Siemiensa (1867), upowszechnienie nowych metod w hutnictwie
żelaza
o
upowszechnienie się banków i towarzystw akcyjnych
o
likwidacja stosunków feudalnych w wyniku rewolucji 1848 r.
W latach 50-tych i 60-tych XIX w. dynamiczny rozwój objął górnictwo (węgiel
kamienny) i przemysł ciężki (hutnictwo żelaza) – wyrwanie się Niemiec z zastoju
gospodarczego i szybki awans cywilizacyjnym.
4. Okręgi przemysłowe: Górny Śląsk ( Gliwice, Bytom, Rybnik Katowice, Zabrze)
Nadrenia ( Zagłębie Rury i Zagłębie Sary) , Oberhausen, Sollingen, Essen,
Dusburg, Dusserdolf, Saksoania, Wittembergia.
5. Początki przemysłu w krajach środk-wsch. Europy
o Monarchia Austriacka- charakter rolniczy; przemysł ciężki i włókienniczy
oraz rolno-spożywczy; wydobycie ropy naftowej
o Rosja – działania kameralistyczne
6. Rozwój gospod. Stanów Zjednoczonych ( 1783-1865) –
Ekspansja terytorialna
Rozwój, zaludnienie i kolonizacja
1776 – 3,5 mln mieszkańców
1860-32 mln
Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego [wynalazki: telegraf 1832; młot parowy
1842; maszyna do szycia 1841; turbina parowa 1849; zapałki 1836]
Różnice poglądów między północą a południem: niewolnictwo , polityka celna i
podział budżetu
Wojna secesyjna ( 1861-1865) tzw.
II Rewolucja Amerykańska
- likwidując
niewolnictwo podcięła korzenie tradycyjnej gospodarki południa oraz pozycję
konserwatywnej arystokracji ziemskiej. Kapitalizm amerykański uzyskał nowy impuls do
rozwoju.
PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE W XIX W . REWOLUCJA DEMOGRAFICZNA
Wg
Malthusa
(1798
Prawo Ludności)
ludność rośnie zgodnie z postępem
geometrycznym
(mnożnikowo) natomiast produkcja art. żywnościowych z postępem
arytmetycznym
(addytywnie), nadmiar ludności pochłaniać muszą zarazy,
głód i wojny jako naturalne wentyle bezpieczeństwa demograficznego.
Istota i przyczyny rewolucji demograficznej
23
W latach 1750-1900 zaludnienie
o Europy zwiększyło się z 140 do 401 mln osób ( 300 %)
o Ameryki Płn. z 6 do 81 mln.
o Wielka Brytania z 15 do 42,5 mln
o Francja z 27,3 do 39,6 mln
o Niemcy z 22 do 65 mln
o Rosja z 30 do 92 mln
o Włochy z 18 do 27 mln
o Hiszpania z 10 do 18 mln.
Przyczyny :
o zmniejszenie umieralności: - ogólny postęp cywilizacyjny: lepsze odżywianie,
upowszechnienie higieny osobistej; rozwój nauk medycznych „Rewolucja
mikrobowa”(E.Pasteur,
R.Koch,
E
Behring);
rezultaty
procesów
industrializacyjnych i urbanizacyjnych (np. Kasy Chorych)
o wzrost przyrostu naturalnego
o przedłużenie życia ludzkiego
Konsekwencje eksplozji demograficznej
o
o
spadek liczby zgonów i urodzeń
procesy migracyjne
 Europa 60 mln emigrantów
 Anglia 17 mln
 Niemcy 10 mln
 Włochy 9,5 mln
 państwa słowiańskie i naddunajskie 4,50 mln
 Hiszpania 4,4 mln
 Skandynawia 2 mln
Krajem docelowym najczęściej była USA 32 mln,
Argentyna 6 mln,
Brazylia 4,60mln,
Kanada 4,50mln
Postępy urbanizacji
1. wzrost większości miast i powiększenie się ich zaludnienia
2. wzrost odsetka ludności mieszkającej w miastach w stosunku do odsetka ludności
wiejskiej
PRZEMIANY W ROLNICTWIE W XIX W – REWOLUCJA AGRARNA
Przesłanki i istota
Całość przekształceń rolnictwa tradycyjnego w nowoczesne i towarowe w XIX w oparte na
zdobyczach nauki i techniki nazywamy rewolucją agrarną.
Wyróżnia się 2 aspekty rewolucji agrarnej:
1. techniczne – Zach. Europa
2. społeczne - stworzenie modelu rolnictwa kapitalistycznego
Europa
- środkowo-wsch.
Przeobrażenia techniczne rolnictwa obejmowały:
o
zwiększeni
powierzchni
uprawnej
(o
1/3)
przez
zastosowanie
płodozmianów – wieloletnie zmianowanie roślin na polu uprawnym bez
ugoru
24
o
o
o
o
mechanizacja prac rolniczych – sieczkarnia , młockarnia, żniwiarka,
kombajn, pługi parowe, snopowiązałki
upowszechnienie intensywnego nawożenia i melioracji – szlam ze stawów,
torf, nawozy sztuczne (fosforowe, azotowe)
zmiana struktury upraw – rośliny motylkowe (wyka, łubin, seradela,
koniczyna) burak cukrowy, wzrost znaczenia ziemniaków
intensyfikacja hodowli – chów nowych gatunków bydła, nierogacizna i
drób, zwiększenie
wielkości zwierząt i mleczności krów, zwiększenie
produkcji art. mlecznych i mięsa [odkrycie szczepionki przecie wściekliźnie]
Do przeobrażeń społ. zaliczyć trzeba:
o powiązanie rolnictwa z wieloma działaniami życia społecznego – agrochemia,
agrobiologia, weterynaria, czasopiśmiennictwo fachowe,
o likwidacja stosunków feudalnych – rozwój kapitalizmu w rolnictwie
o emancypacja ludności wiejskiej – uwłaszczenie chłopów w środk-wsch. Europie
(Prusy, Austria, Rosja, Polska od 1811-1864)
Konsekwencje Rewolucji Agrarnej:
o
o
o
o
powstanie rolnictwa kapitalistycznego
własność indywidualna ( obszarnica i chłopska)
wzrost produkcji rolnej
poprawiło się położenie prawne i materialne ludności chłopskiej
CHARAKTERYSTYKA KAPITALIZMU WOLNOKONKURENCYJNEGO ( DO 1870)
Podstawy organizacyjne
o
o
o
o
o
o
o
o
prywatna własność środków produkcji
zniesienie podziału stanowego społeczeństwa
wolność osobista i równość ludzi wobec prawa
utworzył się proletariat fabryczny, pojawili się robotnicy rolni
nierówność majątkowa
wykorzystanie posiadanych środków produkcji do pomnożenia zysków
zasada wolnej konkurencji
przedsięb. w formie S.A.
Kryzysy nadprodukcji
o
o
o
o
o
o
spadek zapotrzebowania na silę roboczą
zmniejszenie zatrudnienia produkcję w fabrykach
spadek obrotów handlowych
bankructwo kupców
niewypłacalność kapitalistów
upadek banków
25
26