Cechy rozwoju psychospołecznego osób z upośledzeniem

CECHY ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO OSÓB Z
UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM
MARIA SZWEDA
SPIS TREŚCI
1. Przyczyny upośledzenia umysłowego, proces patologizacji rozwoju.
str. 2
2. Upośledzenie umysłowe.
str. 6
3. Potrzeby osób upośledzonych umysłowo.
str. 9
Podsumowanie
str. 12
Bibliografia
str. 13
1. Przyczyny upośledzenia umysłowego, proces patologizacji rozwoju.
1.1. Czynniki składające się na przyczyny upośledzenia.
Wśród czynników składających się na przyczyny upośledzenia możemy wyróżnić
biologiczne, społeczne i psychologiczne.
Czynniki biologiczne są pierwotnymi i bezpośrednimi, uszkadzając strukturę
mózgową prowadzą bezpośrednio do obniżenia poziomu funkcjonowania intelektualnego.
Mimo tak bezpośredniego działania stanowią tylko jedną z determinant rozwoju , wpływ
której może być modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne.
Przejawy zaburzeń w zakresie funkcjonowania biologicznego znajdują częściowo odbicie w
zakłóceniach czynności psychicznych. Dzieci, które doznały uszkodzeń biologicznych we
wczesnym okresie życia mają bardzo zróżnicowane losy – ich rozwój ostatecznie zależy od
stanu wyjściowego organizmu oraz od całego łańcucha zdarzeń i wielokierunkowych
zależności prowadzących do wykorzystania lub zmarnowania potencjału.
Czynniki społeczne, będące wtórnymi, pośrednimi wpływają na nieprawidłowości w
rozwoju emocjonalnym , społecznym i całej osobowości – w tym , wtórnie, stanowią blokadę
dla funkcjonowania intelektualnego. Czynniki społeczne są rozumiane jako „ wyzwalacz”
potencjału biologicznego .
Kontakty człowieka ze środowiskiem przebiegają głównie między ludźmi i nasycone są
emocjami. Bardzo dużą rolę przypisuje się jakości kontaktów dziecka z otoczeniem
społecznym, nadając specjalne znaczenie więzi między matką a dzieckiem i doświadczeniom
w zaspokajaniu potrzeb przez rodzinę. Psychologia prenatalna kładzie nacisk na kontakt
dziecka i matki w okresie przed urodzeniem. Po narodzeniu następuje okres symbiozy
między matką i dzieckiem. Następnie zachodzi proces wyodrębniania , czyli tworzenia z
pierwotnie otrzymanej od matki organizacji życia psychicznego – organizacji własnej,
wzbogaconej o nowe kontakty z otoczeniem i percypowanej przez Ja. Inaczej ten proces
nazywa się procesem indywidualizacji. U niektórych dzieci istnieje ryzyko niepowodzeń w
przebiegu tego procesu – np. dotyczy to osób po traumie biologicznej lub w wyniku
odrzucenia przez matkę niedojrzałą do macierzyństwa.
Czynniki psychologiczne to właściwości psychiki, które są siłą napędową jej rozwoju.
Należą tu dynamizmy wyznaczające podstawowe kierunki aktywności człowieka i mające
właściwe sobie zasady organizacji. Wymienić tu należy ciekawość lub inaczej popęd
poznawczy – podstawowy motor aktywności dzieci i młodzieży. Hamulcem dla ciekawości
jest lęk . W procesie rozwoju psychicznego istnieje – poza wzajemnymi zależnościami i
uwarunkowaniami – pewien zakres autonomii poszczególnych dynamizmów, struktur czy
funkcji. Występuje duża różnorodność modeli rozwoju dzieci.
Postawienie ścisłej granicy między czynnikami biologicznymi, społecznymi i
psychologicznymi jest niemożliwe, ponieważ jedne przenikają drugie. Wspomaganie rozwoju
dziecka biologicznie uszkodzonego i zagrożonego upośledzeniem graniczy ze sztuką jest
bowiem stałym szukaniem najlepszych rozwiązań w aktualnej sytuacji życiowej na każdym
etapie rozwoju.
1.2. Proces patologizacji rozwoju.
Patologizacja rozwoju przebiega w trzech etapach – wstępnym, przygotowującym i
stanu patologii.
Etap wstępny patologizacji rozwoju charakteryzuje występowanie predykatorów zaburzeń, to
jest zespołu warunków biologicznych, społecznych i psychologicznych związanych z
osobami przyszłych rodziców oraz uwarunkowań , w których zostanie poczęte i
wychowywane dziecko. Predykatorami tymi są : wyposażenie genetyczne i stan zdrowia
rodziców, stopień czystości powietrza, gleby i wody, dojrzałość rodziców do rodzicielstwa i
wiele innych.
Etap przygotowujący to moment powstania uszkodzenia – w chwili zadziałania czynnika
uszkadzającego typu biologicznego ( infekcja wirusowa uszkadzająca płód, stan
niedożywienia, aberracja chromosomowa) lub psychologicznego - stresy matki wywierające
ogromny wpływ na cechy psychofizyczne płodu. Przykładem mogą tu być niekorzystne
warunki połogu w szpitalach – silne światło, hałas, oderwanie od matki, skrępowanie
pieluchami i poddanie reżimowi sali noworodków.
Rozwój dziecka dokonuje się przez interakcje z otoczeniem zewnętrznym – zachowanie się
dziecka wyzwala w rodzicach reakcje emocjonalne i odwrotnie. W przypadkach
patologicznych tak się nie dzieje – występują trudności w kontaktach zwłaszcza wobec dzieci,
które rodzą się z wyraźną wadą rozwojową. Szok przeżywany przez matkę bardzo utrudnia
nawiązanie tego pierwszego kontaktu.
Prawdziwy proces patologizacji zaczyna się wtedy, gdy następuje ciąg interakcji o
charakterze negatywnego sprzężenia zwrotnego zarówno w obrębie wewnętrznej organizacji
ustroju dziecka i jego psychiki, jak i pomiędzy dzieckiem i otoczeniem zewnętrznym. W
rozwoju psychicznym małego dziecka jest sprawa podstawową utrzymanie jego gotowości do
wchodzenia w kontakty z otoczeniem , do eksplorowania świata i przejawiania aktywności
ukierunkowanej na zabezpieczenie swojego dobrego samopoczucia. Istnieje kilka
charakterystycznych typów wciągania się przez matkę i jej dziecko w proces patologizacji .
Typ pierwszy – charakteryzuje dominacja lękowo - ochronnego nastawienia matki
wobec dzieci z nieprawidłowościami w rozwoju ( dzieci przejawiają wówczas bierność w
działaniu).
Typ drugi cechuje dążenie do likwidacji dysfunkcji rozwojowej ( rehabilitacja,
farmakoterapia – wytwarzają wokół dziecka atmosferę napięcia i ostatecznie wrogość
dziecka wobec rodziców i odwrotnie).
Trzeci typ – to obojętność otoczenia na potrzeby dziecka i brak gotowości do
wchodzenia z nim w kontakty. Dzieci nie akceptowane przez otoczenie i nie doświadczające
przyjaznych uczuć skierowanych do siebie ujawniają bardzo wysoki poziom lęku
zamykający wiele dróg kontaktów ze światem.
Inne formy patologii zachowania wobec dzieci uszkodzonych biologicznie to :
maltretowanie ich, zamykanie w komórkach, bicie, niedostateczne odżywianie , a nawet –
poddawanie torturom i wykorzystywanie seksualne.
Odrębnym zagadnieniem jest tworzenie się upośledzenia umysłowego u dzieci z defektami
narządów słuchu , wzroku i mowy oraz uszkodzenie narządów ruchu – są to tzw. sprzężone
upośledzenia.
Wspólną cechą wszystkich procesów patologicznych w II etapie tworzenia upośledzenia jest
powstawanie ciągów zależności między skutkami traumy , a zblokowaniem możliwości
rozwoju umysłowego.
Etap trzeci polega na usztywnieniu procesów patologicznych – w tym stadium szansa na
powodzenie terapii jest znikoma, prawie też nie ma nadziei , aby poprawa nastąpiła w sposób
samoistny, bez impulsu z zewnątrz. Mówi się o nieodwracalności upośledzenia umysłowego.
Pomoc w rozwoju osobom z upośledzeniem umysłowym realizowana jest z
uwzględnieniem dwóch kierunków działania . Pierwszy nastawiony jest na pomoc w wyjściu
z upośledzenia i sprawieniu, by straciły cechy patologii. Istnieje taka możliwość w
pierwszych dwu fazach patologizacji poprzez redukcję skutków pierwotnego defektu,
zatrzymanie procesu patologizacji rozwoju i zmiany na bardziej korzystny.
Drugi kierunek działania polega na tym , by dziecko upośledzone przyjąć i zaakceptować w
upośledzeniu . ( Przedszkola i szkoły integracyjne.)
1.3. Zasady terapeutyczne.
Kanonem tradycyjnego myślenia o terapii dzieci upośledzonych w rozwoju jest
stymulacja i precyzyjne nauczanie oraz psychoterapia ukierunkowana.
Koncepcja tworzenia się upośledzenia ma wpływ na podejście do prowadzenia terapii.
Małgorzata Kościelska przedstawia tezy teorii tworzenia się upośledzenia :
1. Upośledzenie jest stanem funkcjonalnym w rezultacie patologii procesu rozwoju.
2. Istnieją różne drogi dojścia do tego stanu.
3. W procesie patologizacji istnieją fazy.
4. Cecha najbardziej charakterystyczna procesu patologizacji to sposób formowania się
osobowości , którego efektem jest deficyt funkcji poznawczych.
5. Otoczenie społeczne jest włączone w proces patologizacji rozwoju.
6. Rozwój Ja i zależnych od niego funkcji poznawczych dokonuje się poprzez interakcję z
otoczeniem społecznym – ważny tu jest typ stosunków pomiędzy różnymi członkami tej
interakcji.
7. Centralną strukturą w osobowości jest Ja, ograniczenie jego rozwoju skutkuje
zaburzeniami w sferze poznawczej.
Z tez powyższych wynikają trzy zasady terapeutyczne:
1. Oddziaływanie terapeutyczne musi uwzględniać fazę rozwoju dziecka i etap procesu
patologizacji.
2. Terapia musi uwzględniać stan Ja i być ukierunkowana na jego wspomaganie.
3. Do terapii musi być włączone otoczenie społeczne.
Zasada zależności oddziaływania terapeutycznego od fazy rozwoju dziecka i etapu
patologizacji polega na tym, że nie może być jednej metody terapeutycznej i jednego
programu oddziaływania wobec wszystkich zgłaszających się do terapii dzieci, gdyż każde z
nich jest w różnym stanie rozwoju, w różnym wieku i innej fazie patologizacji.
Najkorzystniej jest, gdy proces terapii dotyczy dzieci małych, choć może on nieodzowny
również w przypadku dzieci starszych lub ludzi dorosłych z upośledzeniem umysłowym.
Zgodnie z zasadą ukierunkowania terapii na rozwijanie Ja – wszelkie zaburzenia w rozwoju o
typie upośledzenia umysłowego maja swoje źródło w patologii Ja. Sposób funkcjonowania Ja
jest zawsze podstawowo ważny dla możliwości realizowania potencjału poznawczego, a także
potencjał ten tworzy.
Pewne możliwości terapii , czyli ulepszania rozwoju wiążą się z oddziaływaniem na Ja .
Charakterystyczne symptomy upośledzenia – bierność w zachowaniu, brak aktywności
eksploracyjnej, zależność emocjonalna od innych sugestywność w myśleniu są to zaburzenia
poczucia podmiotowości. Dziecko do prawidłowego rozwoju , a dorosły do dobrego
funkcjonowania, potrzebuje wolności i miłości dających poczucie godności. Proces terapii
jest ukierunkowany na to, aby budować wiedzę człowieka o świecie i sobie – służy temu
działanie w świecie zrozumiałym i przewidywalnym.
Zasada włączenia do terapii otoczenia społecznego akcentuje dwa aspekty funkcjonowania
społecznego tego otoczenia : może ono być czynnikiem patogennym lub też stać się ofiarą
patologicznego sposobu funkcjonowania dziecka. Istnieją dwie możliwości postępowania
terapeutycznego : zastępowanie do pewnego stopnia rodziny przez terapeutę lub
oddziaływanie na rodzinę. Im większe będzie zrozumienie społeczne potrzeb rodzin
wychowujących dzieci z problemami w rozwoju, tym mniej będzie rodzin wymagających
pomocy terapeutycznej i tym mniej będzie ludzi upośledzonych .
2. Upośledzenie umysłowe.
2.1. Epidemiologia i klasyfikacje stopni upośledzenia umysłowego.
Najliczniejszą z epidemiologicznego punktu widzenia przyczyną niepełnosprawności
dzieci i młodzieży jest upośledzenie umysłowe. Dotyczy ono 60-70% ogółu
niepełnosprawnych osób w Polsce. W upośledzeniu umysłowym dają się wyróżnić trzy
składniki : organiczny, psychologiczny i społeczny. Każdy z nich dotyczy nieco innego
aspektu upośledzenia:
- składnik organiczny – zaburzeń i uszkodzeń w budowie i fizjologii układu nerwowego,
- składnik psychologiczny – obniżenia sprawności intelektualnej i jego różnych
konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki,
- składnik społeczny – szczególnych uwarunkowań roli społecznej osoby upośledzonej.
R. Heber w podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego stwierdza :
„(...) przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność
intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej
zaburzeniem w zakresie : dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.(
Clarke,1969,s.69)
Klasyfikacja stopni rozwoju i niedorozwoju umysłowego ( od 1.01..1968 r. WHO)
Iloraz inteligencji (I.I.) w skalach
Psyche Catell
Stanford – Binet
84-100
Grace Arthur
84-100
Wechsler
Snigiers – Oomen
85-100
69-83
67-83
70-84
52-68
50-66
55-69
36-51
33-49
40-54
20-35
16-32
26-39
Nazwa stopnia
Rozwój prawidłowy
( przeciętny)
Rozwój niższy niż
przeciętny
Upośledzenie umysłowe w
stopniu lekkim
Upośledzenie w stopniu
umiarkowanym
Upośledzenie w stopniu
znacznym
0-19
0-15
0-24
Upośledzenie w stopniu
głębokim
Dzieci upośledzone umysłowo różnią się od swoich przeciętnie rozwijających się
rówieśników pod względem możliwości w zakresie rozwoju procesów poznawczych,
percepcyjnych i emocjonalnych. Znacznie częściej występują u nich różne wady wzroku i
słuchu, upośledzenie narządów ruchu, zaburzenia mowy oraz niektóre choroby , np. padaczka.
Ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym , obniżenie ciekawości, dociekliwości i zdolności
koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas utrudniają realizację
dłuższych czasowo zadań i osiąganie sukcesów. Myślenie dziecka upośledzonego umysłowo
zawsze związane jest z konkretnymi sytuacjami, dostępnymi we własnym doświadczeniu.
2.2. Charakterystyka cech rozwoju funkcji poznawczych, emocji i umiejętności
społecznych cechujących poszczególne stopnie upośledzenia umysłowego.
Wśród dzieci zaliczonych do grupy o niższym niż przeciętny poziomie rozwoju
umysłowego ( tzw. pogranicze upośledzenia umysłowego) , zaliczanych jeszcze do normy
rozwoju umysłowego wyróżnia się pięć kategorii zaburzeń wymagających oddzielnego
postępowania pedagogicznego.
Wyróżnia się tu dzieci zaniedbane pedagogicznie, dzieci z deficytami parcjalnymi, takie,
u których przebieg procesów intelektualnych jest powolny, lekko upośledzone umysłowo oraz
takie, których nie można zakwalifikować do żadnej z wymienionych kategorii.
Dzieci funkcjonujące na poziomie rozwoju niższym niż przeciętny z powodu zaniedbania
pedagogicznego mogą rozwijać się prawidłowo nie przysparzając trudności pod warunkiem
intensywnego nauczania i wczesnej stymulacji intelektualnej. Powinny one chodzić do szkół
masowych.
Osoby zaliczone do tej grupy z powodu deficytów parcjalnych to takie, u których ogólna
inteligencja jest w normie, a upośledzone są ( w stopniu lekkim lub umiarkowanym) niektóre
funkcje , np. percepcja wzrokowa, słuchowa, koordynacja wzrokowo – ruchowa, wzrokowo –
słuchowa etc. Powinny one chodzić do szkół masowych, choć niektóre z nich będą miały
trudności z ukończeniem szkoły i realizacją programu – jeśli uszkodzone są funkcje związane
z opanowaniem podstawowych umiejętności szkolnych.
Dzieci , które cechuje powolny przebieg procesów intelektualnych powoli spostrzegają,
wolniej tworzą pojęcia i zapamiętują, powoli rozwiązują problemy i uczą się. Ich rozwój
umysłowy jest prawidłowy i powinny one znaleźć miejsce w szkole masowej .
Dzieci z wymienionych powyżej trzech grup wymagają intensywnej stymulacji, pomocy
pedagogicznej w postaci zajęć korekcyjno - wyrównawczych , zindywidualizowanego
systemu nauczania.
Zaliczone do grupy dzieci o rozwoju niższym niż przeciętny osoby upośledzone umysłowo w
stopniu lekkim to takie, u których I.I. wskazuje na upośledzenie lecz wskutek dobrej
stymulacji środowiskowej i pedagogicznej mają stosunkowo duży poziom wiadomości
ogólnych i bogate słownictwo. Mają jednak wyraźne trudności z rozwiązywaniem problemów
i radzeniem sobie z sytuacjami zadaniowymi – powinny one być nauczane w szkołach
specjalnych.
Ostatnią kategorię zaliczonych do omawianej grupy dzieci stanowią uczniowie o trudnych do
określenia przyczynach i cechach diagnostycznych obniżenia poziomu funkcjonowania
intelektualnego . Postępowanie wobec nich powinno być określone na podstawie
indywidualnie prowadzonych obserwacji klinicznych.
Dzieci zaliczone do kolejnej z przyjętych przez ŚOZ kategorii stanu rozwoju
umysłowego to upośledzeni w stopniu lekkim.
Kolejność przekształcania się struktur operacyjnych jest taka sama u upośledzonych
umysłowo jak u przeciętnie rozwijających się. Różnice dotyczą szybkości rozwoju.
W grupie tych dzieci obserwuje się ogromne zróżnicowanie zarówno funkcjonowania
intelektualnego jak i pod względem występujących dysharmonii rozwoju – niektóre funkcje
psychiczne mogą być na poziomie normy , inne - obniżone w sposób głęboki i patologiczny.
Osoby z tej grupy cechują : niedokładność spostrzegania, upośledzona percepcja kształtów
geometrycznych, stosunków przestrzennych oraz zdolność do analizy i syntezy wzrokowej
elementów tworzących figury geometryczne .Uwaga dowolna jest mniej trwała, podzielność
uwagi minimalna. Upośledzone są procesy pamięci – gorsza niż u przeciętnie rozwijających
się rówieśników pamięć logiczna, skojarzeniowa i mechaniczna (świeża i trwała), pojawiają
się zmyślenia i konfabulacje. Zaburzony jest proces rozwoju mowy : opóźnienia, zaburzenia
artykulacji, ubogi zasób słownictwa ( przy bogatszym zasobie słownictwa biernego w
stosunku do czynnego). Zaburzony jest rozwój emocjonalny – na który ma wpływ również
opóźniony rozwój umiejętności komunikacyjnych.
Najbardziej znacząca dla pozostałych procesów psychicznych ma upośledzenie procesów
myślenia . Osoby te nie osiągają okresu operacji formalnych pozostając na etapie operacji
konkretnych i myślenia konkretno – obrazowego . Za tym idą trudności z uogólnianiem ,
wnioskowaniem i abstrahowaniem oraz zmniejszony krytycyzm.
Osoby upośledzone w stopniu lekkim cechuje niestałość emocjonalna, impulsywność,
agresywność, niedomoga mechanizmów kontroli, nieadekwatna i niestabilna samoocena ,
obniżona zdolność do samokontroli i trudności w toku socjalizacji.
W tych warunkach zaburzony jest również proces rozwoju uczuciowości wyższej i
przyswajania norm moralnych .
Upośledzeniu umysłowemu towarzyszy również obniżenie ogólnej sprawności motorycznej ,
sprawności manualnej i koordynacji ruchowej.
Ludzie upośledzeniem w takim stopniu potrafią jednak troszczyć się o innych i siebie, dbać o
swój ubiór i wygląd, czytać, pisać, operować pieniędzmi, wykonywać pracę zawodową o
niedużym poziomie komplikacji technologicznej.
Osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym cechują częstsze niż w omawianej
poprzednio grupie zaburzenia w zakresie receptorów oraz ich reprezentacji korowej .
Prowadzi to do zaburzeń w spostrzeganiu rzeczywistości, zwolnieniu tempa i zakresu
spostrzegania, trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk.
W powiązaniu za upośledzeniem procesów spostrzegania występują również trudności z
koncentracją na przedmiocie i czynności , przewaga uwagi mimowolnej, choć istnieje
możliwość rozwinięcia uwagi dowolnej . Występują trudności w zapamiętywaniu,
rozpoznawaniu i odtwarzaniu informacji, zwłaszcza upośledzona jest pamięć logiczna .
Często pojawiają się konfabulacje i zmyślenia. Rozwój mowy odbywa się w wolnym tempie ,
występują liczne zaburzenia artykulacji oraz trudności z poszerzaniem słownictwa i
przyswajaniu pojęć. Myślenie ma charakter konkretno – obrazowy , przedoperacyjny –
zaczyna zauważać różne aspekty rzeczywistości – barwę, długość , wzajemne stosunki
między cechami przedmiotów.
Osoby te ujawniają potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości, kontaktów
społecznych, szacunku oraz uczucia moralne.
W pracy z nimi można spodziewać się wzmożonej lub obniżonej pobudliwości, zaburzeń w
zachowaniu m.in. gwałtowności, zachowań destruktywnych i aspołecznych, zamykania się w
sobie, stereotypii ruchowych , zachowań dziwacznych, buntowniczych i przekornych oraz
zaburzeń psychicznych.
Zachowania trudne występują w różnych formach i w różnym nasileniu w zależności od
rodzaju uszkodzenia OUN oraz treningu zachowań społecznych.
Dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym potrafią ubiera się i rozbierać, samodzielnie
dbać o higienę i porządek wokół siebie, mogą nauczyć się przygotowywania prostych
posiłków i wykonywania czynności domowych oraz związanych z mało skomplikowaną
pracą zarobkową wykonywana pod kontrolą.
W pracy z dziećmi i młodzieżą o takim stopniu upośledzenia umysłowego bardzo ważna jest
stymulacja umiejętności komunikacyjnych.
Wśród osób o znacznym stopniu upośledzenia umysłowego często występują wady
wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i różne choroby somatyczne.
Ich spostrzeganie jest bardzo niedokładne, nieadekwatne do rzeczywistości , wybiórcze i
powolne. Zdolność do koncentracji uwagi niewielka , uwaga ma charakter mimowolnej .
Umiejętności komunikacyjne ograniczają się do kilkuwyrazowych zdań, pojedynczych
wyrazów i fonogestów lub wyłącznie gestykulacji.
Częste trudności artykulacyjne, bardzo ubogi zasób słów.
Dzieci te potrafią porównywać przedmioty wielkościowo , dostrzegają podobieństwa i
różnice, potrafią opanować elementarne pojęcia liczbowe ( w zakresie liczb 4 –5), rozróżniają
proste kształty geometryczne , a nawet rozpoznają i piszą proste wyrazy. Potrafią zdefiniować
znane pojęcia „ użytkowo”. Mogą wyuczyć się czynności z zakresu samoobsługi i rozwinąć
umiejętności manualne w stopniu umożliwiającym wykonywanie prostych pożytecznych
czynności.
Potrafią okazać przywiązanie, sympatię, antypatię i elementarne uczucia moralne.
Często wśród nich spotyka się osoby nadpobudliwe lub apatyczne, wykazujące zachowania
trudne . Część zachowań trudnych wynika ze złych metod wychowawczych.
Osoby upośledzone w stopniu głębokim nie są w stanie przekroczyć okresu
inteligencji zmysłowo- ruchowej. Upośledzeniu umysłowemu często towarzyszą wady
wzroku, słuchu, niedowłady, porażenia kończyn i zwiększona podatność na infekcje oraz
wady narządów.
W grupie tej ujawnia się ogromna różnorodność po względem możliwości osiągania
sprawności poszczególnych funkcji.
Można zaobserwować wśród nich całkowity brak percepcji lub pewną zdolność do
spostrzegania czynności i sytuacji.
Zdolność do koncentracji uwagi – od zupełnego jej braku do koncentracji na dość długi czas.
W zakresie umiejętności komunikacyjnych wystąpić mogą różnice indywidualne : od barku
zdolności rozumienia melodii słów i wydawania artykułowanych dźwięków do rozumienia
poleceń , a nawet porozumiewania się za pomocą 2-3 wyrazowych zdań.
Podobnie z pamięcią – różnice występujące pod tym względem rozciągają się od zupełnej
niezdolności do zapamiętania jakiejkolwiek treści do utrzymania tych treści przez dłuższy
czas.
Można też wyróżnić osoby, które nie opanowały czynności fizjologicznych poza prostymi
odruchami oraz takie, które jedzą żując, sygnalizują potrzeby fizjologiczne niektóre nawet
mogą wykonywać proste czynności porządkowe.
Pod względem zdolności do wyrażania potrzeb psychicznych również występuje wyraźne
zróżnicowanie – od braku zdolności do wyrażania przeżyć w tej dziedzinie do wyraźnego
ujawniania potrzeb psychicznych – w tym przynależności, miłości i uznania.
Zdolności motoryczne mogą być upośledzone całkowicie lub też pozwalają na wykonywanie
różnych czynności.
U osób z tej grupy obserwuje się głębokie upośledzenie procesów orientacyjno –
poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych , motywacyjnych i wykonawczych.
W lżejszych stanach upośledzenia głębokiego ( I.I. 14-19) istnieje możliwość wyuczenia
zachowań pozwalających na znaczną samoobsługę oraz unikanie niebezpieczeństw.
W stosunku do omawianej grupy osób upośledzonych bardzo ważna jest wczesna
rehabilitacja. Pamiętać należy, że rozwijają się u nich szybciej sprawności zależne od
dojrzewania , a wolniej te, które zależne są od uczenia się.
3. Potrzeby osób upośledzonych umysłowo.
Zaspokojenie potrzeb psychicznych i fizycznych każdej jednostki, w szczególności
jednostki umysłowo upośledzonej jest podstawowym warunkiem właściwego jej rozwoju.
Potrzeby człowiek pozostają w działaniu i są zarazem pobudkami do działania. Każdy żywy
organizm reaguje na bodźce dlatego, że ma określone potrzeby. Klasyfikacji potrzeb w
dotychczasowej literaturze naukowej jest wiele. Potrzeby człowieka możemy podzielić na
materialne ( potrzeba odżywiania się, ubioru, mieszkania), fizjologiczne ( sen, wypoczynek) i
psychospołeczne ( potrzeba akceptacji, potrzeba bezpieczeństwa i inne).
J.W. Thomas wymienia główne potrzeby psychiczne dziecka umysłowo upośledzonego.
Zalicza do nich : potrzebę bezpieczeństwa, przeżyć i zmiany, uznania i zachowania szacunku
do samego siebie.
Według niego u osób umysłowo upośledzonych w stopniu głębszym potrzeba poczucia
bezpieczeństwa jest nadrzędną wobec innych potrzeb. Osoby te potrzebują stabilności
kontaktów uczuciowych i bezpieczeństwa uczuciowego. Warunkiem zaspokojenia tej
potrzeby jest przekonanie , że jest się lubianym. Istotnymi elementami , z których wywodzi
się poczucie bezpieczeństwa są miłość i stałość. Jednostka upośledzona czuje się bezpiecznie
wówczas, gdy jest ona kochana przez rodziców taką, jaka jest. Z uczucia rodziców czerpie
ona poczucie pewności siebie i nabiera wiary we własne siły. Uczucie wyzwala też – zarówno
u dziecka normalnego, jak i upośledzonego – inicjatywę, rozwija indywidualność , pozwala
patrzeć optymistycznie na otaczający świat. Poczucie bezpieczeństwa daje dziecku rodzina,
w której panuje ciepła atmosfera uczuciowa, akceptacja i stabilizacja uczuciowa. U osób
upośledzonych lęk odtrąceniem uczuciowym jest bardzo silny , gdyż krytycyzm i zdolność
obiektywnej oceny sytuacji są u nich ograniczone. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi
bardzo ważny czynnik wpływający zrównoważenie emocjonalne i zdrowie psychiczne
dziecka..
Poczucie bezpieczeństwa realizuje się również w toku zdobywania przez dziecko
niezależności. Niezależność osiągają one dzięki zdobytym umiejętnościom w zakresie
samoobsługi, włączanie do życia rodzinnego i społecznego. Jest to poczucie bezpieczeństwa
wynikające z wiary własne siły. Zaspokajanie potrzeb przeżyć i ich zmiany zapewnia się
osobie upośledzonej wówczas, gdy w zależności od wieku i stopnia upośledzenia dostarcza
się jej takich przeżyć, które pozwalają na należyte wyładowanie energii, rozbudzają umysł i
dają różnorodne doświadczenia. Należy podkreślić, że u dzieci upośledzonych umysłowo
bardzo ważna jest potrzeba ruchu. Ruch jest bowiem ważnym elementem stymulacji
wszelkich funkcji psychicznych człowieka.
Bardzo istotną potrzebą osób umysłowo upośledzonych jest też potrzeba znaczenia i uznania
przez innych. Osoby te chcą być uznawane w rodzinie, we własnej grupie i w najbliższym
otoczeniu. Istotne jest nie tylko doznawanie poczucia własnej wartości przez osobę
upośledzoną, ale i jej poczucie pełnienia określonej roli społecznej.
Potrzeba znaczenia i uznania wiąże się ściśle z potrzebą kontaktu z osobami spoza rodziny.
Brak tych kontaktów utrudnia jednostkom upośledzonym przystosowanie się do życia w
społeczeństwie . Szacunku dla samego siebie i wiary we własne siły osoby te nabierają
wówczas, gdy czują, iż ocena innych jest pozytywna.
Ogólnie można stwierdzić, że osoby upośledzone posiadają takie same potrzeby jak osoby
normalne.
3.1. Rozwój emocjonalny i społeczny . Znaczenie obrazu Ja dla rozwoju dzieci z
upośledzeniem.
Ruch wspólnoty zainicjowany przez Jaena Vanier ( 1985) wydobył nieprzewidywalne
dawniej bogactwo przeżyć uczuciowych osób upośledzonych , ujawnił normalność ich
potrzeb w zakresie życia emocjonalnego i kontaktów społecznych.
Pracę badawczą dotyczącą różnych aspektów rozwoju dzieci upośledzonych prowadziła pani
Małgorzata Kościelska. Autorka ta wychodząc z paradygmatu, że rozwój psychiczny
dokonuje się poprzez kontakt z psychika innych ludzi próbowała wykazać zależności między
funkcjonowaniem psychicznym w jego różnych aspektach u dzieci upośledzonych , a
charakterem ich kontaktów z ludźmi.
Badania Iwony Olechowskiej wskazują na umiejętność dzieci z upośledzeniem umysłowym
przyjmowania tzw. pozaosobistej perspektywy w spostrzeganiu społecznym. Okazało się,że
podobnie jak dzieci normalnie rozwijające się , dzieci z obniżonym I.I. potrafią uwzględniać
sytuacje partnera interakcji, liczyć się z jego właściwościami i dostosować do niego swoje
zachowanie. Interpretacja zachowania w kategoriach przejawów inteligencji nie wyczerpuje
sprawy; ważne jest bowiem to, że stwarzane sytuacje miały charakter społeczny. Badane
dzieci posiadały również dużą wrażliwość interpersonalną , mająca znaczenie zarówno dla
współżycia społecznego , jak i psychicznego rozwoju jednostki.
Kolejne studia, wykonane przez Hannę Szczepańską dotyczyły kompetencji językowych.
Przy zastosowaniu tradycyjnych wskaźników w rozwoju mowy ( zasób leksykalny,
gramatyczność wypowiedzi, poprawność artykulacji) poziom rozwoju badanych dzieci był
obniżony. Przeprowadzony eksperyment testował zmienność funkcjonowania językowego w
zależności od spostrzeganych cech dorosłego partnera interakcji. Okazało się, że z wyjątkiem
dzieci najsłabiej mówiących – wszystkie inne dostosowały swój sposób porozumiewania się
do partnera. Wrażliwość interpersonalna stwarza szansę uczenia się od ludzi wszystkiego, co
w życiu potrzebne. Jeżeli tych umiejętności dzieciom brakuje, można domniemywać, że ich
kontakty z ludźmi były mało wartościowe lub wręcz szkodliwe dla rozwoju.
Diagnozie elementów sytuacji społecznej poświęcone były badania Małgorzaty Randoszki,
która analizowała sposób zachowania się osoby dorosłej w zabawie z dziećmi. Stwierdziła
ona istotny wpływ tego zachowania na przebieg interakcji społecznych między dzieckiem i
dorosłym, a także na przebieg interakcji społecznych między dziećmi, poziom
zainteresowania zabawami oraz stopień twórczości w zabawie.
Badania potwierdziły dużą wrażliwość interpersonalną dzieci z upośledzeniem umysłowym:
wykazały, jak zmienia się ich zachowanie w zależności od stylu funkcjonowania osoby
dorosłej. Ujawniły również, że typ zachowania dorosłego może wpływać na poprawę
funkcjonowania dzieci w toku zabawy i wyzwalać twórczość oraz gotowość komunikacyjną.
Zdaniem autorki duże znaczenie dla rozwoju dziecka ma charakter wczesnych stosunków
dziecka z dorosłymi, co ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju Ja; stan funkcjonalny Ja
odgrywa ważną rolę w sterowaniu procesami poznawczymi.
Monika Dybowska prowadziła studia nad reprezentacją Ja u dzieci. Badani ujawniły u
wszystkich dzieci objawy bardzo znacznego niedorozwoju funkcji Ja, zatarcie granic, brak
poczucia tożsamości indywidualnej, poczucia autonomii i kontroli oraz brak wiedzy o Ja.
Ponadto - dezakceptację siebie i dążenie do samounicestwienia. Wyraźnie rysował się
związek między typem patologii Ja i okresem, w którym ona powstała, a rozwojem przeżytej
przez dziecko traumy: porzuceniem, izolowaniem od kontaktu, doświadczaniem braku
akceptacji , wrogości, brakiem trwałej więzi z osobą dorosłą.
Im większa była akceptacja ciała dziecka przez matkę, tym większa była i u niego wiedza na
temat własnego ciała i większa gotowość do posługiwania się nim. Stopień upośledzenia
psychomotorycznego nie zależał wprost od czynników neurologicznych, ale był upośredniany
przez funkcje Ja cielesnego. Badania wykazały również, że trzeba najpierw być w dobrej
relacji z otoczeniem społecznym, aby zaistnieć jako indywidualność poszerzając następnie
swoje Ja o wybrane elementy otoczenia materialnego.
Na podstawie całości zgromadzonego materiału badawczego M. Kościelska wysunęła tezę,
że upośledzenie umysłowe stanowi funkcję nieprawidłowego kształtowania się osobowości.
Można wskazać, zdaniem autorki, szczególne związki między typem patologii osobowości, a
typem negatywnych doświadczeń społecznych w ontogenezie dzieci z upośledzeniem
umysłowym. Szczególna rolę w tym procesie odegrały: duża wrażliwość na bodźce
społeczne, szczególna adaptabilność do złych warunków życia, wykształcenie mechanizmów
obronnych blokujących aktywność eksploracyjną oraz przyswajanie i przetwarzanie w
większości negatywnych informacji o świecie i o Ja.
Podsumowanie
Sytuacja życiowa ludzi niepełnosprawnych jest wypadkową wielu czynników. Poza
parametrem zdrowotnym, funkcjonalnym i psychicznym decyduje o niej wiele cech mikro- i
makrospołecznych. Są to zarówno cechy położenia społecznego i sytuacja rodzinna osoby
niepełnosprawnej, jak i sytuacja ekonomiczna kraju, obowiązujące regulacje prawne, kierunki
polityki społecznej.
Nie mniej czułym wyznacznikiem miejsca, jakie przyznaje się osobom niepełnosprawnym są
dominujące postawy społeczne w stosunku do tych osób.
Każda osoba ludzka jest na swój sposób utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to
samo człowieczeństwo. Dopóki nie zmieni się nastawienie wobec niepełnosprawności,
wszystkie określenia – inwalida, upośledzony, ograniczony – będą w końcu uwłaczające,
ponieważ będą symbolem sposobu postrzegania przez społeczeństwo ludzi
niepełnosprawnych.
Bibliografia
1. Pedagogika specjalna (red.;) Władysław Dykcik, Poznań WN UAM 1998
2. Upośledzenie umysłowe – peagogika. ( red.:) K. Kirejczyk , Warszawa 1981, PWN
3. Krystyna Boczar: Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy.
Warszawa 1982.
4. Małgorzata Kościelska; Oblicza upośledzenia. Warszawa 1998, PWN
5. Małgorzata Kościelska : Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny . Warszawa 1984,
PWN.
6. Upośledzenie w społecznym zwierciadle ( red..) Anders Gustavsson , Warszawa 1997.
7. Jadwiga Bogucka, Małgorzata Kościelska : Wychowanie i nauczanie integracyjne.
Warszawa 1998.
8. Clarke A.M. Clarke A.D ( red.) Upośledzenie umysłowe. Nowe poglądy. Warszawa 1969,
PWN