oligofrenopedagogika
advertisement
I. Oligofrenopedagogika jako nauka- czym jest oligofrenopedagogika Oligofrenopedagogika jest jednym ze szczegółowych działów wchodzących w skład pedagogiki specjalnej (rewalidacyjnej), która jest jednym z działów pedagogiki ogólnej. Wyraz oligofrenopedagogika składa się z dwóch części, a mianowicie, z wyrazów oligofren i pedagogika. Wyrazy te pochodzą z języka greckiego i oznaczają : oligos (mały), phren (umysł) i paidagogike (nauka o wychowaniu, której przedmiotem jest działalność wychowawcza). Oligofrenopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej, w obrębie którego prowadzi się szczegółowe rozważania na temat kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Jest nauką o wychowaniu, o celach, treściach i metodach pracy z dziećmi specyficznej kategorii, a mianowicie upośledzonymi umysłowo. Oligofrenopedagogika jest nauką o wychowaniu osób, które ze względu na upośledzenie umysłowe wymagają specyficznych zabiegów pedagogicznych po to, by zapewnić im: - optymalny rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny - specjalne kształcenie w placówkach oświatowo – wychowawczych i opiekuńczo wychowawczych 2 - przygotowanie do pracy i samodzielnego życia w środowisku społecznym Radziecki oligofrenopedagog Ch.S. Zamski twierdzi, ze oligofrenopedagogika jest nauką o kształceniu i wychowaniu oraz korekturze dzieci oligofrenicznych. Z określenia tego wynika, że oligofrenopedagogika ze względu na swój specyficzny przedmiot badań nie ogranicza się tylko do spraw kształcenia i wychowania jednostek upośledzonych umysłowo, ale obejmuje również ich korekturę. Kazimierz Kirejczyk reprezentuje podobne podejście do oligofrenopedagogiki. Według niego w skład oligofrenopedagogiki wchodzą trzy dyscypliny naukowe. Są to: - teoria specjalnego wychowania ukierunkowującego upośledzonych umysłowo - teoria specjalnego nauczania upośledzonych umysłowo - teoria oddziaływania interwencyjnego na ujemne i dodatnie odchylenia rozwojowe Oligofrenopedagogika, która zajmuje się procesem wychowania i kształcenia jednostek upośledzonych umysłowo, obejmuje działalność: - przedszkoli specjalnych - szkół podstawowych i zawodowych specjalnych - specjalnych instytucji opiekuńczo – wychowawczych - przygotowania do życia w społeczeństwie i w rodzinie oraz spędzania wolnego czasu. Przedmiot badań oligofrenopedagogiki Oligofrenopedagogika, jako nauka, która zajmuje się problematyką kształcenia i wychowania jednostek upośledzonych umysłowo przedmiotem swoich badań czyni: - jednostkę upośledzoną umysłowo - bada warunki i prawidłowości procesu wychowania i kształcenia dzieci i młodzieży, której rozwój przez dziedziczne lub wczesne upośledzenie umysłowe jest opóźniony - bada zamierzone, świadome i celowe oddziaływania: domu, szkoły, zajęć pozaszkolnych, związków i organizacji na wychowanków upośledzonych umysłowo, zmierzające do osiągnięcia dostępnego dla nich względnie trwałego, maksymalnego rozwoju fizycznego i psychicznego, możliwie prawidłowego ukształtowania osobowości oraz przygotowania do pracy i życia w społeczeństwie. ( wg. K. Kirejczyka s. 24) Cele oligofrenopedagogiki Oligofrenopedagogika ma swój specyficzny cel, którym jest: - wypracowanie modelu optymalnych warunków do wszechstronnego rozwoju upośledzonych umysłowo i maksymalnego ich przystosowania do życia - określenie możliwości rozwojowych, z czym ściśle wiąże się ustalenie celów i zadań wychowania w odniesieniu do poszczególnych grup upośledzonych umysłowo - wykrywanie praw rządzących wychowaniem oraz czynników wpływających na jego skuteczność - opracowanie i uformowanie tej wiedzy w pewien system oraz przekazanie jej wychowawcom. ( wg. K. Kirejczyka) Zadania oligofrenopedagogiki Z celów, które są bardzo szczegółowo sformułowane wynikają bardzo specyficzne zadania, których realizacji musi sprostać oligofrenopedagogika: - wyjaśnić możliwości rehabilitacji upośledzonych umysłowo 3 obmyśleć dla nich środki kompensacyjne przystosować formy organizacyjne szkolnictwa, programy i metody pracy rehabilitacyjnej do możliwości dziecka. Zadania te polegają na formułowaniu: metod i form pracy rehabilitacyjnej oraz zasad, które jednostce upośledzonej umysłowo zapewniałyby optymalny i wszechstronny rozwój oraz maksymalne przystosowanie się jej do warunków społecznych. Oligofrenopedagogika koncentruje się na swoich teoretycznych, jak i praktycznych staraniach, przede wszystkim na możliwościach rozwojowych jednostek upośledzonych umysłowo i stara się w odpowiadający tym możliwościom sposób spożytkować je. Oligofrenopedagogika podchodzi do upośledzenia umysłowego nie jak do sztywnej, niezmiennej wielkości i nie traktuje pedagogicznych starań nauczycieli jako beznadziejnych. - II. Upośledzenie umysłowe 1. Pojęcie i definicje upośledzenia umysłowego Pojęcie upośledzenia umysłowego jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak również ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania się, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje, jakie mu towarzyszą. Widać z tego, że upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą jego osobowość. W Polsce upośledzenie umysłowe często bywa określane jako: - niedorozwój umysłowy - opóźnienie w rozwoju umysłowym - obniżona sprawność umysłowa - oligofrenia Nie można jednak wszystkich wyżej wymienionych terminów używać zamiennie, gdyż niektóre z nich określają inny rodzaj odchylenia od normy. Zamiennie można stosować jedynie trzy określenia: - upośledzenie umysłowe - niedorozwój umysłowy - oligofrenia. Ogólnie przyjmuje się, że jest to stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stany normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia w wyniku procesów patologicznych. Wg A.M. I A.D.B. Clarke ( 1969) niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej. Upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się. Encyklopedyczny słownik psychiatrii podaje, że niedorozwój umysłowy nie jest jednostką nozologiczną, ale niejednorodną grupą zaburzeń wywołanych przez różne czynniki przyczynowe o różnym mechanizmie patogennym, o niejednakowym obrazie morfologicznym, klinicznym oraz przebiegu. Nie jest więc sprawą prostą zdefiniowanie, opisanie, zakwalifikowanie poszczególnych zaburzeń objętych wspólną nazwą niedorozwoju umysłowego. Janusz Kostrzewski upośledzenie umysłowe określa jako istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. 4 Halina Spionek niedorozwojem umysłowym nazywa ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym. W 1915 roku E. Kraepelin podał jedną z pierwszych prób jej definicji. Wszystkim postaciom niedorozwoju umysłowego dał wspólną nazwę – oligofrenia, która określa grupę złożoną z różnych pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anatomii rozwojowych, mającą wspólną cechę: totalne opóźnienie rozwoju umysłowego. Wyróżniamy trzy podejścia do definicji upośledzenia umysłowego: - kliniczno – medyczne : ujmują niedorozwój umysłowy jako stan choroby, ze zwróceniem uwagi na etiologie i patogenezę. Wg L. Korzeniowskiego – oligorfenią nazywamy wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, uniemożliwiające lub opóźniające naukę szkolną. - praktyczne – definicje te mają charakter prawno – administracyjny, np. definicja z ustawy o zdrowiu psychicznym z 1959r., która niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych, wyróżniając jego dwie kategorie: znaczne obniżenie sprawności umysłowej i obniżenie sprawności umysłowej. (Clarke 1969) - psychologiczno – społeczne : różnią się liczbą oraz rodzajem kryteriów, wg których ocenia się ten stan. A.F. Tredgold w swojej definicji odwołuje się do trzech kryteriów: - oceny wyników w nauce szkolnej, - -inteligencji - przystosowania biologicznego i społecznego. Definiuje niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju. Edgar Doll znalazł 6 kryteriów istotnych dla definicji niedorozwoju umysłowego: - niedojrzałość społeczną, - niską sprawność umysłową, - opóźnienie rozwojowe, - zahamowanie, - pochodzenie konstytucjonalne - nieodwracalność upośledzenia. Doll podkreśla, że żadne z wymienionych kryteriów nie może przesądzać o upośledzeniu umysłowym. J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kategorie: psychologiczne – poziom uwagi i mowy, ewolucyjne - porównanie poziomu rozwoju niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym, społeczne – mierzące stopień przystosowania. umysłowego dziecka Ch. Skinner – również wymienia trzy kategorie: - nieadekwatne społeczne przystosowanie się; - zmniejszona zdolność uczenia się - powolne tempo dojrzewania 5 W 1994r. w przekładzie j. Kostrzewskiego ukazał się Podręcznik diagnostyki i statystyki, zawierający definicję podającą trzy kryteria rozpoznania upośledzenia umysłowego. Jest definiowane jako istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności jak: - komunikowanie się słowne, - porozumiewanie się, - samoobsługa (troska o siebie), - radzenie sobie w obowiązkach domowych, - sprawności interpersonalne, - korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, - kierowanie sobą, - zdolności szkolne, - praca, - sposoby spędzania wolnego czasu, - troska o zdrowie. Niższy poziom funkcjonowania intelektualnego i istotne ograniczenia w zachowaniu przystosowawczym musza wystąpić przed 18 rokiem życia. Intelekt oceniany jest za pomocą ilorazu inteligencji. Analiza treści różnych definicji wskazuje, że ulegają one zmianom i że zmiany te, szczególnie w ostatnich latach, są zasadnicze. Tworzone są różne definicje o różnym charakterze, zależnie od celu, jakiemu mają one służyć, który wyznacza zarazem określone kryteria. W literaturze można spotkać definicje: biologiczno - pateneurologiczno – medyczne – które oparte są przede wszystkim na etiologii i patogenezie zjawiska upośledzenia umysłowego, poprzez śledzenie obserwowalnych objawów takich czy innych konsekwencji, takich czy innych zadziałań nocyceptywnych. Klasyfikacje te wyodrębniają jednostki chorobowe, z uwydatnieniem planu terapii lekarskiej i prognozy, z którymi związane jest upośledzenie umysłowe. behawioralne – mają na celu scharakteryzowanie upośledzenia umysłowego z punktu widzenia procesów psychicznych i podatności na oddziaływania rewalidacyjne, które ma na celu możliwie efektywnie włączenie danej jednostki do społeczeństwa. Tego typu definicje w praktyce prawniczej ustalają kryteria świadczeń społecznych, określają odpowiedzialność prawną. Komitet Ekspertów Amerykańskich Towarzystwa do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym w wyniku porządkowania rozbieżności w definicjach upośledzenia umysłowego podał ujednoliconą definicję stwierdzając, że przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstaje w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie : dojrzewania uczenia się społecznego przystosowania. Rezygnując z dalszego przetaczania definicji upośledzenia umysłowego chciałabym podać definicję K. Kirejczyka, który po przeanalizowaniu różnych definicji stwierdził, że upośledzenie umysłowe to: istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku ( co najmniej o dwa odchylenia standardowe) globalny rozwój umysłowy jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we 6 wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu wywołujące trwałe ( względnie) zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. 2. Etiologia upośledzenia umysłowego. Problem przyczyn, które powodują powstawanie upośledzenia umysłowego badany był już w ubiegłym stuleciu. Dzisiaj w wyniku przeprowadzonych badań uważa się, że istotą u[pośledzenia umysłowego są różnego rodzaju uszkodzenia i niedorozwoje centralnego układu nerwowego, a kory mózgowej przede wszystkim. Głównym zadaniem kory mózgowej jest wytwarzanie związków czasowych: - odruchów warunkowych i składających się z nich stereotypów dynamicznych warunkujących życie psychiczne człowieka. Wszelkie uszkodzenia i niedorozwoje kory mózgowej utrudniają proces tworzenia się związków czasowych i tym samym ograniczają lub wypaczają rozwój psychiczny osobników, dając w konsekwencji zjawisko oligofrenii, czyli upośledzenia umysłowego. W sferze upośledzenia umysłowego wyodrębnić można dwie grupy czynników etiologicznych: Dziedziczne (genetyczne, endogenne), działające w okresie przed zapłodnieniem Środowiskowe (egzogenne) działające na zarodek, płód oraz w pierwszych latach życia dziecka. Wyróżnia się więc w etiologii: 1) Czynniki dziedziczne – której czynniki warunkują dziedziczne upośledzenie umysłowe zalicza się zaburzenia uwarunkowane genetycznie tzn., determinowane przez nieprawidłowe geny przekazywane przez jednego lub oboje rodziców. Można tu rozróżnić zaburzenia dominujące i recesywne. Zaburzenie dominujące występuje wówczas, gdy do jego wywołania wystarczy otrzymać gen tylko od jednego r rodziców. O zaburzeniach recesywnych mówi się wówczas, gdy gen chorobotwórczy zostaje przekazany przez oboje rodziców. czynniki wrodzone dziedziczne – zaburzenia uwarunkowane genetycznie tzn. determinowane przez nieprawidłowe geny przekazywane przez jedno lub oboje rodziców. Rozróżniamy tu zaburzenia dominujące (występują wtedy, gdy do jego wywołania wystarczy otrzymać gen tylko od jednego z rodziców, np. stwardnienie guzowate, arachnodaktylia) i recesywne (gdy gen chorobowy zostaje przekazany przez oboje rodziców). defekty przemiany materii, np. fenyloketonuria – do uszkodzenia mózgu dochodzi dopiero w życiu pozapłodowym wskutek zatrucia normalnym składnikiem mleka, choroba Gauchera, gargoilizm, galaktozemia czynniki działające na komórki rozrodcze, a w szczególności na komórki jajowe matki; mogą one wywoływać nieprawidłowości chromosomalne , np. Zespół Downa, zespół „miauczącego kota”, zespół Turnera, zespół Klinefertera (występuje u mężczyzn – brak mutacji głosu) 2. Czynniki środowiskowe czynniki wrodzone (patogenne - prenatalne), działające w życiu płodowym osobnika - tutaj można zaliczyć: wiek matki: niedostateczna dojrzałość biologiczna bardzo młodych matek lub wyczerpanie generatywnych sił matek starszych 7 choroby układu krążenia u matki, spowodowane organiczną wadą serca, nadciśnieniem lub podciśnieniem, a czasem także choroby nerek czy wątroby choroby infekcyjne matki i płodu – lekkie infekcje, jak np., różyczka czy grypa mogą powodować ciężkie wady rozwojowe, jeżeli zdarzają się w pierwszych trzech miesiącach ciąży. Możemy tu zaliczyć takie choroby jak: toksoplazmoza ( pasożyt w płynie mózgowo-rdzeniowym), które powodują ciężkie uszkodzenia rozwojowe płodu) zaburzenia hormonalne u matki w czasie ciąży, wskutek czego np. matki cierpiące na cukrzycę mogą rodzić dzieci z różnymi odchyleniami w rozwoju psychicznym reakcje wywołane przez niektóre leki przyjmowane przez matkę w czasie ciąży, np., antybiotyki, środki przerywające ciążę i niektóre środki nasenne, które mogą również powodować ciężkie wady rozwojowe płodu zaburzenia wywołane konfliktem serologicznym, szczególnie w przypadku niezgodności grupy RH czynniki nabyte działające podczas aktu porodu (perinatalne) mechaniczny uraz porodowy ( suma czynników szkodliwych, działających w czasie porodu) zamartwica, która doprowadza do zaburzenia w krwioobiegu noworodka, wylew krwi do opon mózgowych i mózgu dziecka. urazy psychiczne urazy fizyczne ( upadek uderzenie) czynniki działające po urodzeniu (postnatalne) różne choroby zakaźne, które przebiegają z reakcjami ze strony układu nerwowego zapalenie mózgu i opon mózgowych urazy czaszki różnego rodzaju zatrucia Z podanego podziału czynników wynika wyodrębnienie trzech ogólnych grup oligofrenii: Oligofrenia pierwotna uwarunkowana czynnikami dziedzicznymi. Oligofrenia wtórna: a) spowodowana przez czynniki wrodzone b) spowodowana przez czynniki nabyte Oligofrenia uwarunkowana czynnikami endogennymi i egzogennymi. 3. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego. Istnieje wiele sposobów klasyfikowania upośledzonych umysłowo przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Mogą to być klasyfikacje z punktu widzenia: - wychowawczego - psychologicznego - medycznego - socjologicznego. Niedorozwój umysłowy może mieć różne stopnie nasilenia. Ustalenie tych stopni, jak również wyznaczenie granic między normą intelektualną a upośledzeniem umysłowym nie jest sprawą łatwą. Zgromadzenie Ogólne światowej Organizacji Zdrowia w celu wniesienia ładu do chaosu terminologicznego i pojęciowego ustaliło, klasyfikacje upośledzenia umysłowego. Podstawą klasyfikacji jest skala inteligencji o średniej 100 i odchyleniu standardowym 15 lub 16. Wyróżniono cztery stopnie upośledzenia umysłowego: 8 lekki niedorozwój o ilorazie inteligencji 52 – 67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi; umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36 – 51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi, znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20 – 35, mieszczący się miedzy czterema a pięcioma odchyleniami standardowymi, głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0 – 19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych. Stopień niedorozwoju umysłowego określa się na podstawie badań psychologicznych przeprowadzonych przy pomocy testów inteligencji. Stanowią one ściśle określone zadania o wzrastającym stopniu trudności, mające na celu zbadanie i poznanie przebiegu procesów umysłowych u osób badanych. Są one dostosowane dla różnych przedziałów wiekowych. Ustopniowane według trudności i wieku testy stanowią skalę inteligencji. W ten sposób uzyskany wynik, o ile stanowi różnicę między wiekiem umysłowym, a faktycznym wiekiem kalendarzowym, wskazuje stopień niedorozwoju lub upośledzenia umysłowego. Osoby z umysłowym upośledzeniem stanowią bardzo zróżnicowaną grupę, a ich niedorozwój umysłowy może być różnego stopnia- od lekkiego do bardzo głębokiego. Należałoby wspomnieć o stosunkowo dużej grupie osób znajdujących się na pograniczu normy umysłowej i upośledzenia umysłowego z I.I.= od 68 do 83. Najliczniejszą grupę stanowią osoby umysłowo upośledzone w stopniu lekkim (75%). Następnie osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym i znacznym (20%) oraz głębokim (5%). Klasyfikacja tradycyjna – która utrzymuje się nadal w wielu krajach, wyróżnia: 1) idiotyzm (iloraz inteligencji 0 – 19) 2) imbecylizm (iloraz inteligencji 20 – 49) 3) debilizm (iloraz inteligencji 50 – 69). Porównując klasyfikację czterostopniową z klasyfikacją tradycyjną (trzystopniową) stwierdzić można, że główna różnica między nimi tkwi w tym, iż dawną grupę imbecylizmu podzielono obecnie na dwie grupy. W tej nowej klasyfikacji : - lekki stopień niedorozwoju umysłowego odpowiada w przybliżeniu debilizmowi, - umiarkowany – górnemu imbecylizmowi, - znaczny- dolnemu imbecylizmowi - głęboki- idiotyzmowi. Nie jest to jedyny podział z preferencją kryterium psychologicznego (I.I.) Można tu wyróżnić klasyfikację opartą na: - etiologii, która obejmuje upośledzenia pierwotne i wtórne - stopniu wyuczalności i zdolności do uczenia się - postaciach upośledzenia w aspekcie psychiatrycznym. Warto również w tym miejscu wspomnieć także o dużej grupie osób znajdujących się na pograniczu normy umysłowej i upośledzenia umysłowego o IQ 68 – 83. Wg J. Kostrzewskiego w grupie tej można wyróżnić: dzieci zaniedbane pedagogicznie dzieci z deficytami parcjalnymi dzieci ociężałe umysłowo dzieci z obniżonym poziomem intelektualnym dzieci z pogranicza upośledzenia. 9 Klasyfikacja pedagogiczna wprowadza podział ze względu na stopień wyuczalności dziecka upośledzonego umysłowego: - dzieci małowyuczalne - dzieci wyuczalne - dzieci szkolne. Klasyfikacja psychiatryczna wyodrębnia szczegółowe objawy upośledzenia umysłowego: - małogłowie - wodogłowie - matołectwo - zespół Downa i inne. III. Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo 1. Ogólna symptomatologia upośledzenia umysłowego W miarę odkrywania nowych czynników powodujących upośledzenie umysłowe, powstają opisy nowych postaci klinicznych oligofrenii. We wszystkich obserwuje się pewne wspólne cechy charakterystyczne dla opisu wszystkich postaci niedorozwoju umysłowego, bowiem w każdej z nich podstawowym objawem jest niedorozwój wyższych czynności poznawczych, a mianowicie uogólniania i abstrakcyjnego myślenia. W wyodrębnianiu cech wspólnych wszystkim postaciom niedorozwoju umysłowego wymienia się następujące podstawowe cechy: Rozlany, totalny charakter niedorozwoju. W upośledzeniu umysłowym obok niedorozwoju czynności poznawczych, występuje również niedorozwój całej osobowości. Rozlany charakter niedorozwoju procesów psychicznych dotyczy również niedorozwoju spostrzegania, pamięci i uwagi. Przewaga niedorozwoju najwyżej zróżnicowanych formacji i stosunkowo prawidłowo zachowany rozwój bardziej elementarnych czynności. Najbardziej upośledzony jest rozwój myślenia abstrakcyjnego – wyższe formy tego myślenia są niedostępne dla upośledzonych umysłowo. Jest im bardzo trudno oderwać się od konkretu i wyjść poza ramy stałych wyobrażeń. Globalność deficytu. Oligofreników cechuje ogólna niewystarczalność systemu poznawczego, wyrażająca się różnymi dewiacjami. Według J.Doroszewskiej wśród tych dewiacji najbardziej istotne jest „zatrzymanie procesu myślenia konkretno sytuacyjnego, tzn. na etapie, który w normie stanowi podstawę przejścia do myślenia pojęciowego”. Powoduje to ubóstwo intelektualne, które utrudnia funkcjonowanie procesów poznawczych. Przewaga pierwszego układu sygnałowego nad drugim. Związek pomiędzy dwoma układami zostaje zaburzony, co ma odzwierciedlenie nie tylko w wypowiedziach dzieci, ale również w całym przebiegu wytwarzania odruchów warunkowych. Przewaga pierwszego układu sygnałowego nad drugim powoduje, że skojarzenia upośledzonych umysłowo mają charakter pierwszosygnałowy i myślenie ich jest nieprawidłowe. Podstawą fizjologiczną prawidłowego myślenia jest dominowanie związków drugiego układu sygnałowego, a na skutek słabo rozwiniętego drugiego układu sygnałowego system słowny jest u osób upośledzonych umysłowo zaburzony. 10 Osoby upośledzone umysłowo mają duże trudności w uogólnianiu oraz w abstrahowaniu jakiejś cechy. Cechy którymi przedmioty różnią się od siebie narzucają się upośledzonym umysłowo z większą siłą niż cechy wspólne. W zespole czynników, które spowodowały upośledzenie umysłowe są takie, które mogą wpływać na powstawanie różnych zniekształceń fizycznych. Występują one u jednostek umysłowo upośledzonych częściej niż u jednostek będących w normie intelektualnej. J. Doroszewska ujmuje zniekształcenia fizyczne w trzy grupy: - pierwsza grupa, to zniekształcenia fizyczne, które są zawsze związane z upośledzeniem umysłowym i zwykle występują tylko u jednostek upośledzonych umysłowo. Tę grupę zniekształceń określa się jako tzw. „zwiastuny degeneracji”, np. mikro- i makrocefalia. - druga grupa, to zniekształcenia fizyczne, które często towarzyszą upośledzeniu umysłowemu, ale nie zawsze są tego oznaką. Mogą występować u jednostek, które są w normie intelektualnej. Określa się je jako „zmiany towarzyszące” np. nieharmonijna budowa ciała. - trzecia grupa, to różne zespoły zmian cielesnych, które występują razem i charakteryzują określone postacie upośledzenia umysłowego np., zespół Downa. Upośledzeniu umysłowemu towarzyszą również inne dodatkowe upośledzenia, jak np. zaburzenia mowy oraz działalności analizatorów: słuchowych i wzrokowych. Wszystkich oligofreników cechuje brak inicjatywy i samodzielności. Z trudem przestawiają się na nową działalność. Zaburzenia działalności u tych osób zależne są od stopnia niedorozwoju intelektualnego. W upośledzeniu umysłowym wyróżniono trzy typy osobowości ( im głębsze zaburzenie, tym bardziej uwidaczniają się cechy typologiczne): apatyczny – przewaga mechanizmów hamowania nad mechanizmami pobudzania, zwolnione tempo reakcji, bierność, nieśmiałość i płaczliwość. erektyczny – przewaga mechanizmów pobudzania nad mechanizmami hamowania, niestabilność, niezrównoważenie, agresywność, nadmierna rychliwość, skłonność do afektywnych wybuchów z równoczesnymi trudnościami w koncentracji uwagi, oznaki nadmiernego zmęczenia. zmienny- nadmierna pobudliwość występuje na przemian ze stanami apatii i bierności. A. Osoby upośledzone w stopniu lekkim: Osoby upośledzone w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich przede wszystkim czynności poznawcze : spostrzeganie, wyobraźnia, pamięć, uwaga, myślenie i orientacja społeczna: spostrzeganie: - najczęściej w normie - mała szybkość i precyzyjność spostrzegania, spostrzegają wolniej i mniej dokładnie, w węższym zakresie - mają trudności z odróżnieniem istotnych szczegółów - spostrzegają w tym samym czasie znacznie mniejszą liczbę przedmiotów niż normalni uwaga: - skoncentrowana na materiale konkretnym 11 - - obok uwagi mimowolnej, występuje również uwaga dowolna, chociaż jej zakres jest zmniejszony uwaga dowolna jest nietrwała i łatwo odwracalna, charakteryzuje się słabą podzielnością ( trudności dzieci w wykonywaniu zadań wymagających zwracania uwagi na kilka czynności jednocześnie.) pamięć: bardo słaba pamięć logiczna, stosunkowo dobra pamięć mechaniczna słaba wierność pamięci – nawet po upływie krótkiego czasu wspomnienia ich wyraźnie się zamazują występują przypadki uzdolnień muzycznych i plastycznych wolne tempo uczenia się myślenie: brak samodzielności i inicjatywy – powtarzanie przez upośledzonych tego, co już znają, unikają mówienia o tym, co nowe i nieznane brak pomysłowości – nie są zdolni do zorganizowania sobie pracy prace ich cechuje zwolnione tempo, słaby poziom samodzielności, pomysłowości i przemyślanego działania podczas pracy wymagają nadzoru, przerywają pracę w momencie pojawienia się trudności obniżenie funkcji abstrahowania, uogólniania, rozumowania przyczynowoskutkowego szczególnie upośledzoną mają funkcje myślenia abstrakcyjnego, procesy analizy, syntezy i uogólniania często występuje u nich tzw. dyfuzyjny, totalny charakter niedorozwoju, który obejmuje wszystkie funkcje osobowości: zachowanie, myślenie, mowę i motorykę dodatkowo mogą u nich wystąpić anomalie w budowie głowy, twarzy, dysproporcje ciała oraz zaburzenia wzroku, słuchu i innych zmysłów są znacznie upośledzone w dziedzinie przeżywania uczuć wyższych (społecznych, moralnych, estetycznych i patriotycznych) B. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym – charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi, myślenia. spostrzeganie - niedokładne, wolne - ogromne trudności w zapamiętywaniu oraz odtwarzaniu tego, co zapamiętali - obniżona sprawność spostrzegania cech konkretnych - nie odróżnianie istotnych cech uwaga - dominuje uwaga dowolna - słaba koncentracja uwagi - wąski zakres uwagi - dobra koncentracja na interesujących przedmiotach i przy wykonywaniu prostych, mechanicznych czynności pamięć - ograniczony zakres pamięci 12 - nietrwała, głównie mechaniczna bardzo wolne tempo uczenia się myślenie dominuje konkretno - obrazowe brak zdolności dokonywania operacji logicznych trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych sztywność i niesamodzielność myślenia brak krytycyzmu definiowanie pojęć przez opis, znaczenie użytkowe, funkcjonalne mowa mowa z częstymi wadami i niewyraźna ubogie słownictwo znacznie opóźniony rozwój mowy trudności z wypowiadaniem myśli i przytaczaniu argumentów Procesy emocjonalno-motywacyjne: - widoczne potrzeby psychiczne, - intuicyjne uczucia moralne, - słaba kontrola nad popędami. Rozwój społeczny: - widoczne potrzeby kontaktów społecznych - osoby te są na ogół samodzielne w samoobsłudze - mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe - rozumieją proste sytuacje społeczne - na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby - potrafią porozumiewać się i współpracować z innymi Zachowanie osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym odbiega od ogólnie przyjętych norm. Wyróżnia się wśród nich dwa typy: - typ apatyczny: flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity. - typ pobudliwy: niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego co się wokół znajduje. C. Osoby upośledzone w stopniu znacznym – charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. spostrzeganie - niedokładne, bardzo wolne - trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębniania z całości uwaga - mimowolna, skupiona jedynie na silnych bodźcach - słaba trwałość uwagi - koncentracja na przedmiotach służących do zaspakajania potrzeb i wyróżniających się np. barwa pamięć - krótkotrwała, bardzo ograniczona - zapamiętywanie najprostszych układów ruchowych na rytmice myślenie - dominuje sensoryczno- motoryczne - definiowanie pojęć poprzez znaczenie użytkowe 13 głębokie upośledzenie myślenia pojęciowo- słownego mowa - zdania proste dwuwyrazowe - częste wady - wymowa bełkotliwa - wypowiedzi monosylabami lub jednym słowem Procesy emocjonalno- motywacyjne: - widoczne potrzeby psychiczne - częste zaburzenia zachowania - intuicyjne uczucia moralne - oznaki przywiązania do osób i rzeczy. Rozwój społeczny: - osoby często samodzielne w załatwianiu potrzeb fizjologicznych i poruszaniu się w bliskiej okolicy - rozumieją proste sytuacje, wykonują proste prace domowe i zarobkowe - potrafią porozumieć się w prostych sprawach Osoby upośledzone w stopniu znacznym nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki drugiej osoby. - D. Osoby upośledzone w stopniu głębokim – zdolne są tylko do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych, ale wyniki są na ogół znikome. Czynności orientacyjno poznawcze: duże zróżnicowanie: od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania mowa: - nieartykułowane dźwięki ( osoby te na ogół nie mówią i nie rozumieją mowy ) - czasem pojedyncze, proste wyrazy - rozumienie prostych słów i poleceń Procesy emocjonalno-motywacyjne : - proste emocje zadowolenia i niezadowolenia - czasem wyrażanie emocji gestami- uśmiech, przywiązywanie się do osób - częste wahania nastroju Rozwój społeczny: - prawie całkowity brak czynności regulacyjnych ( życie chwilą bieżącą) - osoby te nie potrafią samodzielnie dbać o bezpieczeństwo - mogą nauczyć się prostych nawyków - wymagają stałej opieki IV. Rewalidacja i profilaktyka w zakresie upośledzenia umysłowego . W procesie rewalidacji trzeba zapewnić kompleksowe i jednolite działanie, które jako cel zakłada powrót jednostki upośledzonej w możliwie maksymalnym stopniu do normalnego życia i maksymalną jej integrację w normalne społeczeństwo. Celem rewalidacji osób upośledzonych umysłowo jest ogólny ich rozwój oraz rozwój działania niezbędnego w pracy zawodowej i codziennym życiu przeciętnie uzdolnionych. Proces rewalidacji upośledzonych umysłowo terapeutyczno - pedagogiczną, której zadaniem jest: jest długotrwałą działalnością 14 Zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń Leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych Stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystywaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych Wychowanie i nauczanie specjalne, ogólne i zawodowe, dostosowane do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego Kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób. Ogólne założenia (zasady) rewalidacji wg O. Lipkowskiego to: 1. zasada akceptacji – kształtowanie stosunków społeczeństwa do jednostek upośledzonych umysłowo, aby uznając trudności rozwojowe tych osób nie zaniedbywano wszelkich form opieki i pomocy dla nich 2. zasada pomocy – dbałość o aktywizację sił biologicznych wychowanka, aby go usamodzielnić 3. zasada indywidualizacji – dostosowanie nauczania do indywidualnych właściwości dziecka oraz uwzględnienie jego własnego celu kształcenia 4. zasada terapii pedagogicznej – najpierw poznanie dziecka i opracowanie diagnozy w sprawie pokonywania jego trudności wychowawczych, a potem wspólna praca ze środowiskiem, aby polepszyć sytuację dziecka, a na koniec stosowanie środków terapeutycznych tj. leczenie, psychoterapia czy terapia pedagogiczna 5. zasada współpracy z rodziną – wspólne, uzgodnione działanie szkoły i domu, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka na drodze ku usprawnieniu i rozwojowi. Natomiast M. Grzegorzewska wymienia następujące zasady pracy rewalidacyjnej: Kompensacja: zastąpienie zamkniętych, uszkodzonych dróg kontaktów ze światem, aby poznanie udostępniać w różny sposób, na innych, pośrednich drogach; Korektura niesprawnie działających narządów upośledzonych, wykorzystując leczenie, uczynnianie, uaktywnianie; Usprawnienie możliwie wszystkich nietkniętych przez upośledzenie czynności danego osobnika, a więc zasobu najsprawniej działających funkcji, bez uszkodzeń, bez braków jakie mają stanowić główną podstawę dla przebiegu działalności rewalidacyjnej. Poznanie etiologii oligofrenii służy do celów profilaktycznych i terapeutycznych. Znając przyczynę schorzenia można zapobiec jego powstawaniu, a w przypadku zachorowania – stosować skuteczne metody leczenia. Profilaktyka obejmuje próby poradnictwa genetycznego które mają istotne znaczenie dla wykrywania heterozygotycznych (zdrowych) nosicieli genów chorobowych, będących przyczyną groźnych zaburzeń organizmu dziecka. Skuteczna profilaktyka oligofrenii dała zwalczanie chorób wenerycznych. Wcześniactwo i uszkodzenia okołoporodowe powodują coraz częściej oligofrenię. Leczenie oligofrenii może mieć charakter przyczynowy i objawowy. 15 Przyczynowe leczenie obejmuje przypadki, w których etiologia jest dokładnie znana, a przebieg choroby nie prowadził jeszcze do dużych uszkodzeń organizmu. Leczenie może przebiegać poprzez: - dietę, hormonami – transfuzja wymienna w przypadku konfliktu Rh. Objawowe leczenie środkami farmakologicznymi, polegające na zmniejszeniu i łagodzeniu występowania symptomów choroby. Przy podnieceniu psychoruchowym podaje się środki uspokajające, leki pobudzające wskazane są dla chorych apatycznych, słabych somatycznie, astenicznych. Przy epilepsji – leki przeciwpadaczkowe. V. Opieka wychowawcza nad dziećmi upośledzonymi umysłowo Próby nauczania i wychowania upośledzonych umysłowo, przebywających w szpitalach i przytułkach jako pierwsi podjęli pod koniec XVIIIw. J. Itard, J. Guggenbuhl i E. Seguin, którzy dowiedli, że dzieci upośledzone nawet w stopniu głębokim można nie tylko wychować, ale i nauczyć. Maria Montessori rozpoczęła prace wychowawczą nad dziećmi upośledzonymi umysłowo metodą Seguina, który w nauczaniu rozróżniał trzy etapy: 1) kojarzenie percepcji zmysłowej z mową (np. to jest kolor niebieski) 2) poznawanie przedmiotu podług nazwy (np. daj mi kolor niebieski) 3) wywoływanie nazwy przedmiotu (np. co to jest) O. Decroly w „ośrodkach zainteresowań” uwzględnił trzy główne momenty: 1) rozwój zmysłu obserwacyjnego poprzez wycieczki – obserwacja 2) kojarzenie – jeżeli obserwacja jest niemożliwa, to trzeba ją zastąpić kojarzeniem, porównywaniem z rzeczami znanymi – ćwiczenia te mają na celu kształcenie logicznego myślenia i wnioskowania, 3) ekspresja – materiał, który dzieci poznają, powinien być wyrażony za pomocą modelowania, rysowania, lepienia i wycinania. Obie powyższe metody znalazły szerokie zastosowanie w szkolnictwie specjalnym dla dzieci upośledzonych umysłowo. W Polsce najstarszą szkołą specjalną była Szkoła Specjalna Nr 1 w Poznaniu, powstała w 1897r. pod zaborem pruskim. Po pierwszej wojnie światowej dzięki M. Grzegorzewskiej następuje rozwój szkolnictwa specjalnego. W 1921r. powstaje Państwowe Seminarium, przekształcone następnie w Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej. Nauka trwała 1 rok, celem było przygotowanie nauczycieli dla różnych kategorii szkół specjalnych. 16 VI. Realizacja zadań szkoły specjalnej Głównym celem rehabilitacji upośledzonych umysłowo jest dążenie do zdobycia przez nich: - zaradności życiowej - zdolności do porozumiewania się z otoczeniem - zdolności do wykonywania pracy - możliwości włączenia się w życie grupy społecznej. Wychowanie dzieci upośledzonych w stopniu lekkim ma na celu jak najlepsze przystosowanie ich do życia w społeczeństwie, maksymalną ich rehabilitacje. J. Różycka pisze, że szkoła specjalna ma na celu zrehabilitowanie debili, uczynienie z nich pożytecznych ludzi, przywrócenie ich społeczeństwu jako jednostek mniej lub więcej produkcyjnych. Ogromna rolę w rehabilitacji odgrywa środowisko społeczne, współpraca z rodziną oraz jak najwcześniejsze wykrycie upośledzenia. Praktyka wykazała, że dzieci głębiej upośledzone nie są w stanie opanować programu szkoły specjalnej. Pewnym wyjściem są „szkoły życia”. Innym projektem jest tworzenie przedszkoli oraz dwóch typów szkół specjalnych podstawowych: 1) dla uczniów o lekkim stopniu upośledzenia umysłowego, gdzie byłby realizowany program nauczania pełnej szkoły specjalnej, 2) dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym tzw. szkoły życia. Oprócz szkół podstawowych należałoby stworzyć dwie formy przystosowania do pracy zawodowej: 1) zasadnicze szkoły zawodowe dla uczniów ze szkoły specjalnej upośledzonych z stopniu lekkim i dla najlepszych uczniów o umiarkowanym stopniu upośledzenia, 2) kształcenie w 2 –letnich szkołach przysposobienia zawodowego dla dzieci o umiarkowanym stopniu upośledzenia umysłowego oraz dla najlepszych absolwentów ze „szkoły życia”. VII. Z badań nad osobowością dzieci upośledzonych umysłowo. Pierwszy który zwrócił uwagę na potrzebę Badań nad osobowością dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo był S. Vermeylen. W 1929 na podstawie badań testowych i obserwacji wyróżnił on dwie grupy i kilka typów dzieci debilnych: 17 I grupa – to debile harmonijni, wśród których są następujące typy: bierny, zrównoważony, aktywny i infantylny II grupa – to debile dysharmonijni, wśród których wyróżnia typ esmotyczny, niestały i głuptaków. Taka typologia stała się bodźcem do nowych badań. J. Tizard dzieli osoby upośledzone umysłowo na dwa tradycyjne typy: typ aktywny i pobudliwy oraz typ apatyczny i zamknięty w sobie. J. Wallin uważa, że wiele jednostek można ująć w grupę mieszaną. Raz bowiem reagują jako ospałe, apatyczne, kiedy indziej zaś jako pobudliwe, aktywne. Eygg-Bones szwajcarska lekarka, założycielka szkoły terapii wychowawczej w Zurychu, oprócz dwóch typów apatyczny – pobudliwy, wyróżnia typ dziecka harmonijnie upośledzonego, u którego wszystkie elementy psychiki są równomiernie opóźnione w rozwoju, oraz typ dziecka dysharmonijnie upośledzonego, u którego poszczególne funkcje psychiczne są zaburzone nierównomiernie. Podkreśla ona, że dziecko upośledzone umysłowo nie ma „nienormalnej struktury psychicznej”, lecz strukturę swoistą, działającą na zasadzie własnych praw. W literaturze polskiej diagnostyka dzieci upośledzonych umysłowo istnieje tylko jedna praca badawcza z lat 30-tych S.M. Studenckiego „Psychodiagnostyka dzieci upośledzonych umysłowo metodą Roschacha” K. Kirejczyk w swoich pracach omawia tradycyjne typy: 1. apatyczny – dzieci ciche i spokojne, lękliwe i niezależne 2. eretyczny – dzieci niespokojne, podniecone, z nadpobudliwością ruchową, o dużej pewności siebie i gadulstwie, popełniające kradzieże, wchodzące w konflikt z prawem. J. Różycka w pracy „Dziecko o obniżonej sprawności umysłowej” charakteryzując dzieci debilne, dzieli je na dwa typy: typ dobroduszny, łagodny, przywiązujący się do otoczenia oraz typ wybuchowy, drażliwy i złośliwy. Wśród tych dzieci znaleźć można charakteropatów wykazujących się aspołecznymi formami zachowań, które nie zawsze wynikają z niewłaściwego oddziaływania środowiska. K. Pospieszyl przeprowadził badania nad jedną z podstawowych cech zachowania się dzieci upośledzonych umysłowo – agresją. Wykazują one większą skłonność do zachowań agresywnych niż normalni rówieśnicy. Cechuje je większa skłonność charakterologiczna, nie potrafią one zastosować mechanizmu obronnego racjonalizacji i ocenić obiektywnie danej sytuacji. Dziecko debilne zarażone jest na częste stany frustracyjne, a te zawsze prowadzą – twierdzi Z. Skorny – do wystąpienia jednej z form agresji. Pedagogika specjalna w ścisłej współpracy z psychologia kliniczną zmierza z jednej strony do podwyższenia pułapu rozwoju upośledzonych umysłowo dzięki stosowaniu odpowiednich zabiegów terapeutycznych i wychowawczych, a z drugiej do zapobiegania zjawiskom pozornego niedorozwoju, opóźnienia rozwoju, wybiórczych dysfunkcji intelektualnych. 18 Współczesna pedagogika specjalna twierdzi, że nie ma jednostek niewychowalnych. Nawet głęboki stopień upośledzenia może być poddany procesowi rehabilitacji. Rehabilitacja w tym przypadku obejmuje: a) nawiązanie kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, b) znalezienie dróg i form komunikowania się z dzieckiem oraz dziecka z otoczeniem, c) doprowadzenie do bezpośredniego udziału dziecka w życiu najbliższego otoczenia, d) naukę form samoobsługi, e) naukę czynności społecznie użytecznych, f) wdrożenie w technikę społecznego bytowania. Rehabilitacja dzieci opiera się na założeniu, że ich potrzeby są takie same jak innych dzieci, specyficzny jest natomiast ich rozwój, który wymaga zastosowania specjalnych metod oddziaływania. Podstawę pracy rahabilitacyjnej stanowi metoda „ośrodków pracy” którą stworzyła Maria Grzegorzewska. Metoda ta uaktywnia dziecko, pobudza jego zainteresowanie, uczy współżycia i współdziałania. Wygląd zewnętrzny nie może przesądzać o stopniu niedorozwoju umysłowego, to na ogół dzieci te różnią się od swoich normalnych rówieśników długością, wagą oraz budową ciała. J. Różycka dzieli anomalie w budowie ciała u osób upośledzonych umysłowo na dwie grupy: typowe – tzn. takie, przy których jest zawsze upośledzenie umysłowe i których nie spotyka się u osób normalnych (kretynizm, mikrocefalię, mongolizm i czaszkę wieżowatą), takie, które często towarzyszą oligofrenii, jednak nie są dla niej typowe, mogą bowiem także występować u osób normalnych. Najpoważniejsze odchylenia od normy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim występują w zakresie spostrzegania, myślenia, pamięci, uwagi, orientacji, uczenia się. Literatura: Borzyszkowska H. - ” Oligofrenopedagogika” PWN Warszawa 1985r. Sękowska Z. – „Pedagogika specjalna (zarys) PWN Warszawa 1982r. Dykcik Wł. – „ Pedagogika specjalna „ Poznań 2001r. Doroszewska J. – „ Pedagogika specjalna” Kirejczyk K. ( praca zbiorowa) – „ Z zagadnień oligofrenii dziecięcej” Nasza Księgarnia, Warszawa 1967r. 6. Lipkowski O. – „ Pedagogika specjalna. Zarys PWN 1979r. 7. Sowa J. – „ Pedagogika specjalna w zarysie” Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997r. 1. 2. 3. 4. 5. 19 8. Pomykało W. (red.) Encyklopedia pedagogiczna Fundacja Innowacja W-wa 1993 20
