Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zacho- wania u osób
advertisement
ZESZYTY NAUKOWE WSSP TOM 16 – 2013 Małgorzata Orzeł Instytut Pedagogiki UMCS w Lublinie Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób upośledzonych umysłowo WSTĘP Na przestrzeni wieków obserwowało się różne podejścia w zakresie oceny, uznawania istotności oraz sposobu traktowania osób dotkniętych upośledzeniem umysłowym. Odpowiednio obserwowało się również odmienne podejścia w odniesieniu do wszelkich współwystępujących z tego typu niepełnosprawnością tak fizycznych, jak i psychicznych nieprawidłowości. Obecnie za fakt niepodważalny uznaje się, że u osoby upośledzonej umysłowo mogą pojawić się tego samego rodzaju zaburzenia funkcjonowania jak wśród osób będących w normie intelektualnej. Co więcej wiadomo również, że ryzyko pojawienia się owych nieprawidłowości w grupie osób upośledzonych jest 3-4 razy większe w stosunku do populacji ogólnej (Bobińska, Gałecki 2010). Nie ulega zatem wątpliwości, iż stanowi to problem wysoce istotny i wymagający dogłębnej analizy. W związku z tym, iż podstawowym celem w pracy z osobami o obniżonej sprawności intelektualnej jest niesienie szeroko zakrojonej pomocy, w leczeniu i terapii nie można pozwolić sobie na pominięcie tak ważnego zagadnienia jakim są zaburzenia towarzyszące. Do szczególnie istotnych zalicza się tu zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, które ze względu na złożoność swojego przebiegu, jak również trudności związane z procesem diagnostycznym (Mohr, Costello 2010) bardzo często (szczególnie w głębszych stopniach intelektualnej niepełnosprawności) ujmowane są jako objaw samego upośledzenia, a nie odrębna jednostka diagnostyczna. Tego typu niejasności tak klasyfikacyjne, jak i diagnostyczne wyraźnie wskazują więc, że przeprowadzenie prawidłowego rozpoznania wszelkich zachodzących u oso- 79 MAŁGORZATA ORZEŁ by upośledzonej mechanizmów psychologicznych ma znaczenie priorytetowe. Tylko trafna diagnoza, oparta na rzetelnej i trafnej klasyfikacji (Sturmey 2010) może bowiem umożliwić odpowiednie ukierunkowanie i prowadzenie terapii, co z kolei z pewnością pozytywnie przełoży się na jakość życia i sposób funkcjonowania. Ponadto uwzględniając fakt, iż problem intelektualnej niepełnosprawności dotyczy nie tylko jednostki bezpośrednio nią dotkniętej, ale również osób znajdujących się w jej najbliższym otoczeniu. Przypuszczać można, że fakt rozpoznania oraz ujęcia ewentualnych regularności, a przy tym skonstruowanie najbardziej prawdopodobnego modelu przebiegu wszelkich mogących pojawić się u niej zaburzeń ułatwi funkcjonowanie jej opiekunów. UJĘCIE TERMINOLOGICZNE, KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ORAZ KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Niepełnosprawność intelektualna ze względu na wyraźną złożoność etiologiczną i objawową ma bardzo szeroki zakres definicyjny. Zgodnie z klasyfikacją ICD - 10 przyjmuje się, że niepełnosprawność intelektualna (F70 – F79) to stan zahamowanego bądź też ograniczonego rozwoju umysłu, cechujący się przede wszystkim zaburzeniami w zakresie umiejętności pojawiających się w okresie rozwoju jednostki oraz ostatecznie składający się na jej ogólny poziom inteligencji i przekładający się tym samym na zakres zdolności poznawczych, komunikacyjnych, ruchowych i społecznych (Pużyński, Wciórka 2000). Dla pełnego obrazu upośledzenia umysłowego przedstawić należy także definicję Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM – IV), która opiera upośledzenie na trzech kryteriach diagnostycznych A, B i C. Na ich podstawie klasyfikacja ta ujmuje upośledzenie umysłowe jako „poważne ograniczenie obecnego funkcjonowania” cechujące się wyraźnie niższym niż przeciętny poziomem intelektualnym – IQ bliski 70 lub poniżej (Kryterium A), który współwystępuje z co najmniej dwiema trudnościami w zakresie umiejętności adaptacyjnych, tj. ograniczeniami w porozumiewaniu się, samodzielnym działaniu, realizowaniu obowiązków domowych, umiejętności interpersonalnych lub edukacyjnych, korzystania z zasobów społeczności, samodzielnego stanowienia o sobie, pracy, spędzania czasu wolnego, zdrowia i poczucia bezpieczeństwa (Kryterium B), które ponadto pojawiają się u jednostki przed ukończeniem przez nią 18 roku życia – Kryterium C (Sękowska 1998; Wciórka 2008). 80 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... W odniesieniu do takiego ujęcia upośledzenia umysłowego stosowane współcześnie w jego zakresie kliniczne kryteria diagnostyczne opierają się nie tylko na wskaźniku ilorazu inteligencji, tj. liczbie odchyleń standardowych od średniej wartości ilorazu inteligencji, ale uwzględniają również zakres ograniczeń umiejętności adaptacyjnych. Ponadto wspomniane już umiejętności adaptacyjne (definicja DSM-IV) odnoszą się zarówno do wieku danej jednostki, jak też do wymagań i oczekiwań stawianych przez środowisko społeczno – kulturalne, w którym ona przebywa (Hołyst 2009). Należy jednak podkreślić wyraźnie, iż pomimo dość precyzyjnie określonych kryteriów diagnostycznych, ostateczne stwierdzenie upośledzenia stanowi aspekt wysoce złożony i skomplikowany (Kishore, Nizamie, Nizamie, 2005). Biorąc pod uwagę poziom procesów poznawczych, klasyfikacje ICD10 oraz DSM IV wyróżniły następujące stopnie upośledzenia umysłowego: Tab. 1. Stopnie upośledzenia umysłowego w oparciu o klasyfikacje: ICD-10 i DSM-IV (Wciórka 2008; Hołyst 2009) Stopień upośledzenia umysłowego Kategoria ICD - 10 Kategoria DSM-IV Kategoria Zakres IQ KOD Zakres IQ Wiek umysłowy (w latach) Łagodne (lekkie) F70 50-69 317 50-55 do ok. 70 9 do poniżej 12 Umiarkowane F71 35-49 318.0 35-40 do 50-55 6 do poniżej 9 Znaczne F72 20-34 318.1 20-25 do 35-40 3 do poniżej 6 Głębokie F73 < 20 318.2 < 20 lub 25 poniżej 3 Warto zaznaczyć także, iż klasyfikacja ICD-10 podaje dodatkowo oznaczenie: F78 – inne upośledzenie umysłowe oraz F79 – upośledzenie umysłowe nieokreślone. Ponadto w oznaczeniu można używać czwartego znaku do określania zmian w zachowaniu, które towarzyszą upośledzeniu: F7x.0 – brak lub minimalny stopień zmian zachowania F7x.1 – znaczące zmiany w zachowaniu wymagające opieki lub leczenia F7x.8 – inne zmiany w zachowaniu F7x.9 – bez wymieniania zmian w zachowaniu (Bobińska, Gałecki 2010). 81 MAŁGORZATA ORZEŁ Każdy z wyróżnionych stopni upośledzenia umysłowego niesie ze sobą specyficzne i zróżnicowane ograniczenia nie tylko w zakresie rozwoju, ale także w zakresie funkcjonowania jednostek we wszystkich sferach życia. Dokładna charakterystyka poszczególnych poziomów intelektualnej niepełnosprawności zaprezentowana została poniżej. Upośledzenie lekkie. Lekki stopień intelektualnej niepełnosprawności charakteryzuje się przede wszystkim szerokim zakresem obniżonych funkcji poznawczych. Umiejętności językowe i komunikacyjne (choć nabywane z opóźnieniem) w większości przypadków kształtują się na poziomie zdolności do nawiązywania i podtrzymywania rozmowy (Cierpiałkowska 2011). Największy zakres ograniczeń występuje w myśleniu. Zatrzymanie procesów myślowych na poziomie konkretno-obrazowym sprawia, iż u osób lekko upośledzonych brak jest myślenia abstrakcyjnego, w związku z czym odnosi się ono tylkoi wyłącznie do konkretnej, doświadczanej aktualnie sytuacji (Sękowska 1976, Całkiewicz 2009). Występują tu ponadto ograniczenia koncentracji, podzielności i przerzutności uwagi, nieumiejętność określania stosunków przestrzennych oraz niższe zdolności do analizy i syntezy wzrokowej (Misztal 1976). Co więcej częściej niż u osób w normie intelektualnej, w grupie osób lekko upośledzonych obserwuje się również deficyty w zakresie uczuciowości wyższej oraz obniżoną wrażliwość moralną i niższy krytycyzm. Pojawia się tu także labilność emocjonalna, impulsywność, stany niepokoju, zaburzenia w zakresie panowania nad sobą oraz agresywność (Wyczesany 2002, Hołyst 2009). Podkreślić należy przy tym wyraźnie, że większość osób lekko upośledzonych umysłowo, pomimo wielu ograniczeń i dysfunkcji, a przy tym spowolnionego tempa nabywania wielu umiejętności, osiąga niezależność w zakresie samoobsługi, czy też wykonywania prostych czynności domowych (Seligman i in. 2003). Upośledzenie znaczne. W znacznym stopniu intelektualnej niepełnosprawności umiejętności komunikacyjne są wysoce ograniczone. Osoby tworzą tu zdania proste, dwuwyrazowe, a pomimo to niepozbawione błędów. Ten stopień upośledzenia umysłowego wiąże się z występowaniem inteligencji sensoryczno-motorycznej (Olszak 1995). Obserwowane są tu ponadto duże ograniczenia w zakresie spostrzegania, a uwaga jest mimowolna i odnosi się tylko i wyłącznie do silnych bodźców. W opisywanej grupie osób bardzo wyraźnie zarysowują się także potrzeby psychiczne. Co więcej u jednostek 82 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... znacznie upośledzonych często występują zaburzenia zachowania, intuicyjne uczucia moralne oraz silne przywiązanie do osób i rzeczy (Lausch-Żuk 2002). Upośledzenie głębokie. W głębokim upośledzeniu umysłowym zaznacza się już bardzo i wyraźna duża rozpiętość ograniczeń: „od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania” (Lausch-Żuk 2002). W zakresie zdolności komunikacyjnych w opisywanej grupie osób poza nieartykułowanymi dźwiękami mowa nie występuje. Obserwowane są tu jedynie najprostsze emocje i gesty. Pojawia się również duża labilność emocjonalna. Wszystkie te aspekty sprawiają, że osoby głęboko upośledzone potrzebują stałej opieki. Poza tym potrafią wyuczyć się nieskomplikowanych nawyków, to jednak wykazują zupełny brak wszelkich czynności regulacyjnych (Olszak 1995). Funkcjonują na zasadzie tu i teraz. ETIOLOGIA ZABURZEŃ ROZWOJU I UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Celem wstępnego usystematyzowania szerokiego spektrum czynników, które prowadzą do uaktywnienia patomechanizmu rozwoju, a tym samym wpływają mniej lub bardziej bezpośrednio na pojawienie się upośledzenia umysłowego, wyodrębnić należy dwie podstawowe grupy. Jak uważa Sękowska (1985), są to czynniki endogenne (dziedziczne) oraz egzogenne (środowiskowe). Co więcej wg wspomnianej autorki czynniki egzogenne mogą być także wrodzone, tj. prowadzące do zaburzeń jeszcze w trakcie życia płodowego, jak również nabyte – działające na jednostkę w pierwszych latach jej życia. W zakresie bardziej szczegółowym we wszystkich wymienionych grupach wyróżnia się ponadto: 1. Uwarunkowania genetyczne 2. Embriopatie 3. Uszkodzenia i urazy mózgu w okresie perinatalnym i postnatalnym 4. Determinanty kulturowo – rodzinne Wyraźnie podkreślić należy, że pomimo istnienia tak wyraźnie zaznaczających się grup czynników, w diagnozie jednostki niepełnosprawnej intelektualnie nie należy ograniczać się tylko i wyłącznie do jednej z nich. Zdarzyć się bowiem może, że ta sama osoba poddana jest oddziaływaniu 83 MAŁGORZATA ORZEŁ wieloczynnikowemu, tj. w konsekwencji „można wykryć u niej splot kilku przyczyn powodujących upośledzenie umysłowe” (Lausch-Żuk 2002). Uwarunkowania genetyczne Do najbardziej charakterystycznych przyczyn upośledzenia umysłowego zalicza się uwarunkowania genetyczne. W ich obrębie wyróżnić można zarówno mutacje genowe (zazwyczaj przy dziedziczeniu autosomalnym recesywnym), jak i aberracje chromosomowe, wynikające z zaburzeń powstałych w obrębie chromosomów (Cierpiałkowska 2011). Do najbardziej powszechnych postaci stanowiących dziedziczną formę upośledzenia umysłowego zalicza się Zespół łamliwego chromosomu X, fenyloketonurię oraz Zespół Downa (Seligman, Walker, Rosenhan 2003). Z e sp ó ł ł a mliw ego chromosomu X ( f r a x) Wynika on ze złamania (niezachowania ciągłości) długiego ramienia chromosomu X (Carson i in. 2003). Stanowi to efekt mutacji dynamicznej zachodzącej w obrębie genu FMR1, która spowodowana jest „powielaniem liczby powtórzeń trójnukleotydowych CGG w nieulegającym translacji odcinku 5’ chromosomu X” (Lisik i in. 2011), co w konsekwencji prowadzi do swoistej inaktywacji wspomnianego genu, która blokuje tym samym jego ekspresję (Pickard, Robertson 2010). Dokładniej rzecz ujmując gen FMR1 (związany z kodowaniem białka FMRP) pełni funkcję regulacyjną ekspresji szeregu innych genów odpowiedzialnych za kształtowanie i plastyczność synaps nerwowych. Ostatecznie przyjąć więc można, że „obniżony poziom lub brak białka FMRP prowadzi do dysregulacji różnych szlaków, co zaburza rozwój mózgu, prowadząc do opóźnienia rozwoju” (Lisik i in. 2011). Warto ponadto zaznaczyć, iż w zakresie Zespołu łamliwego chromosomu X odnotowuje się wyraźne zróżnicowanie stopnia upośledzenia umysłowego w aspekcie płci. Chociaż FRAX występuje zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, to jednak jego większa rozpiętość, jak również nasilenie objawów klinicznych obserwowane są u mężczyzn. W tej również grupie mamy najczęściej do czynienia z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego (Pickard, Robertson 2010), podczas gdy u kobiet jest to stopień lekki (Lisik i in. 2011). 84 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... F e n y l o ketonuria Stanowi ona zaburzenie metaboliczne będące wynikiem mutacji w genie PAH, która skutkuje niewystarczającą produkcją hydroksylazy fenyloalaninowej – enzymu, blokującego metabolizowanie fenyloalaniny (aminokwasu stanowiącego główny składnik protein). Skutkuje to tym, iż fenyloalanina i jej pochodna – kwas pirogronowy kumulują się w organizmie, prowadząc tym samym do zatrucia ośrodkowego układu nerwowego, które powoduje nieodwracalne uszkodzenie mózgu dziecka. Przy fenyloketonurii mamy najczęściej do czynienia z upośledzeniem umiarkowanym (Sękowska 1985, Seligman i in. 2003). Z e sp ó ł D ow na Zespół Downa uważany jest za najczęstszą genetyczną przyczynę upośledzenia umysłowego (Mantry i in., 2008). Charakteryzuje się on wystąpieniem dodatkowego chromosomu 21 (całego bądź też jego fragmentu), co z kolei prowadzi do pojawienia się nadmiaru materiału genetycznego. Ostatecznie przejawia się on istnieniem w komórkach ciała dziecka 47, a nie 46 chromosomów (Seligman i in. 2003). Istotnym jest tu fakt, że pomimo, iż w Zespole Downa mamy najczęściej do czynienia z umiarkowanym lub znacznym stopniem intelektualnej niepełnosprawności (Carson i in. 2003), to jednak nie wyklucza się tu również wystąpienia pozostałych stopni odchylenia od normy. Istotne jest ponadto, że u osób dotkniętych Zespołem Downa pojawić mogą się również wtórne deficyty poznawcze wynikające z wieku i / lub choroby Alzheimera (Pickard, Robertson 2010). Embriopatie Do embriopatii, czyli zaburzeń rozwojowych pojawiających się w okresie prenatalnym (szczególnie w trzech pierwszych miesiącach życia dziecka) dochodzi w wyniku działania szeregu zróżnicowanych czynników zewnętrznych. Zalicza się do nich, m.in.: zakażenia wirusowe, bakteryjne czy też pasożytnicze, nieprawidłowości hormonalne, jak również działanie czynników toksycznych lub substancji psychoaktywnych spożywanych przez matkę (Całkiewicz 2009, Cierpiałkowska 2011). Dodatkowym czynnikiem ryzyka są tu ponadto niektóre choroby przewlekłe matki, takie jak nadciśnienie lub cukrzyca, które także mogą prowadzić do uruchomienia omawianego 85 MAŁGORZATA ORZEŁ tu patomechanizmu rozwoju (Seligman i in. 2003). Wśród najbardziej powszechnych embriopatii wyróżnia się: – uwarunkowaną toksoplazmozą (zarażeniem odzwierzęcym pasożytem – pierwotniakiem Toxoplasma gonidii) (Całkiewicz 2009), – cytomegalię (wynikająca z zarażenia cytomegalowirusem atakującym ślinianki) (źródło Internet), – kiłę wrodzoną (uwarunkowaną zakażeniem krętkiem Treponema pallidum) (Lipska, Konarska 1999), – różyczkową (spowodowaną wirusem różyczki u matki) (Sękowska 1985) – hemolityczną (wywołaną konfliktem serologicznym – immunologiczną niezgodnością matki i płodu) (Cierpiałkowska 2011), – uwarunkowaną alkoholowym zespołem płodowym – fetal alkohol syndrome /FAS/ oraz alkoholowym uszkodzeniem płodu – fetal alkohol effect /FAE/, które wynikają z nadmiernego używania alkoholu przez matkę (ibidem), – endokrynopatie (uwarunkowane niedoczynnością tarczycy u matki) (ibidem). Analizując przebieg ciąży, jak również wszelkich czynników mogących zakłócić je prawidłowy przebieg, poza wyżej opisanymi na szczególną uwagę zasługują również czynniki fizyczne. Całkiewicz (2009) jako determinanty mające tu szczególnie negatywny wpływ, wymienia: „wstrząsy, urazy mechaniczne, zbyt częste lub niewłaściwe naświetlanie promieniami RTG”. Uszkodzenia i urazy mózgu w okresie perinatalnym i postnatalnym Wszelkie uszkodzenia oraz urazy mózgu, które w konsekwencji prowadzą do upośledzenia rozwoju dzieci, mają niezwykle zróżnicowane i szerokie spektrum. Ich zakres przewiduje rozpiętość począwszy od zaburzeń wywołanych niewłaściwą dietą, poprzez zmiany będące rezultatem zakażeń wirusowych, bakteryjnych i grzybiczych (w tym infekcji opon mózgowo-rdzeniowych), aż po zaburzenia wynikające z urazów mechanicznych (Cierpiałkowska 2011). Podkreślić należy jednocześnie, iż szczególne znaczenie przypisywane jest tu przebiegowi samego procesu porodu. Chociaż uszkodzenia okołoporodowe nie należą obecnie do najczęściej występujących to jednak wciąż jeszcze się zdarzają. Do głównych czynników uszkadzających, mogących prowadzić do wystąpienia niepełnosprawności umysłowej zalicza 86 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... się: niewłaściwe ułożenie płodu – mogące skutkować przedwczesnym porodem, a tym samym niską wagą urodzeniową, krwawienie wewnątrzczaszkowe (Carson i in. 2003) czy chociażby tzw. zamartwicę, czyli stan wynikający z niedotlenienia noworodka (Całkiewicz 2009). Determinanty społeczno – rodzinne Niezaprzeczalnym jest fakt, że najbliższe otoczenie i uwarunkowania rodzinne odgrywają ogromną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu dziecka. Nie zawsze kreują one jednak środowisko dla dziecka pozytywne, co oczywiście odpowiednio przekłada się na jego rozwój, poważnie go zaburzając. Szczególne znaczenie uwarunkowań społeczno-rodzinnych zauważa się w odniesieniu do lekkiego stopnia intelektualnej niepełnosprawności. Co więcej uwzględniając kryterium społecznego podłoża, wyróżnić można dwa rodzaje upośledzenia. Pierwsze z nich stanowi wynik zupełnego pozbawienia dziecka bodźców sensorycznych oraz społecznych, co dzieje się na skutek stosunkowo długiej izolacji w trakcie trwania okresu rozwojowego (Carson i in. 2003). Podkreślić należy, że sytuacja taka dzieje się najczęściej za sprawą rodziców bądź też opiekunów dziecka, którzy w wyniku zatrzymania w domu, pozbawiają je doświadczania doznań zmysłowych i społecznych. Drugim rodzajem w omawianym tu zakresie jest z kolei upośledzenie uwarunkowane bezpośrednio nie tyle zupełnym ograniczeniem dopływających do dziecka bodźców, ile jego niewłaściwymi interakcjami z najbliższym społecznym i kulturowym otoczeniem (Cierpiałkowska 2011). PSYCHOPATOLOGIA OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO Jak już wspomniano we wstępie niniejszego artykułu, upośledzenie umysłowe niezależnie od stopnia odchylenia od normy, istnieć może samodzielnie bądź też współwystępować z wieloma zróżnicowanymi zaburzeniami (Pużyński, Wciórka 2000; Kishore i in. 2005). Co więcej osoby niepełnosprawne umysłowo mogą przejawiać nie tylko takie same nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania jak osoby w normie intelektualnej, ale mogą one wykazywać również objawy wielu zaburzeń jednocześnie (Bobińska, Gałecki 2010). Na szczególną uwagę zasługują tutaj zaburzenia psychiczne i zachowania, których obraz psychopatologiczny często niesie ze sobą wyraźne, niekiedy niezwykle rzadkie różnice w zakresie przebiegu u osób upośledzo- 87 MAŁGORZATA ORZEŁ nych umysłowo i w populacji ogólnej (Cooper, Holland 2010). Wspomniane typy zaburzeń poza wyżej wymienionymi aspektami mają także wyjątkowe znaczenie, ponieważ niosą ze sobą szerokie spektrum różnorodnych konsekwencji, które rzutują nie tylko na psychofizyczne i społeczne funkcjonowanie dotkniętej nimi jednostki, ale odciskają także swoje piętno na wszystkich osobach znajdujących się w jej najbliższym otoczeniu (King 2010). Szczególną rolę w zakresie niesienia pomocy osobie upośledzonej doświadczającej zaburzeń towarzyszących odgrywa prawidłowa diagnostyka. W analizowanej grupie osób jest ona jednak procesem wysoce skomplikowanym. Wyraźnie podkreślić należy, iż zbliżony na ogół zakres przejawianych zarówno przez populację osób upośledzonych, jak i będących w normie intelektualnej nieprawidłowości natury psychicznej sprawił, iż w ich ocenie stosuje się te same systemy diagnostyczne (Bobińska, Gałecki 2010). Nie w każdym przypadku jest to jednak rozwiązanie w pełni słuszne. Podstawowy problem, jaki pojawia się w tym zakresie, zdaniem Sturmey’a (2010) polega na tym, iż w przeważającej części kryteriów diagnostycznych, które stosowane są wobec psychicznych zaburzeń osób z obniżoną sprawnością intelektualną priorytetowe miejsce zajmują: komunikacja oraz pamięć. W związku z tym, że osoby upośledzone doświadczają szeroko pojmowanych deficytów poznawczych, często utrudnia to lub też w ogóle uniemożliwia dokonanie właściwej oceny ich stanu (Kishore i in. 2005). Etiologia i Symptomatologia zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania u osób upośledzonych umysłowo Występowanie zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania bez względu na poziom rozwoju intelektualnego tłumaczy się nie tylko podłożem biologicznym (uszkodzeniami w zakresie ośrodkowego układu nerwowego), ale także oddziaływaniem na jednostkę szerokiego spektrum czynników społecznych i środowiskowych. Wyraźnie podkreślić należy, że pomimo występowania tego samego zakresu zaburzeń psychicznych u osób w normie i o obniżonej sprawności intelektualnej, to jednak ich objawy manifestowane są inaczej. Bezpośrednia forma przejawiania symptomów zaburzeń psychicznych u osób upośledzonych umysłowo zależy bowiem przede wszystkim od stopnia samego upośledzenia – im jednostka jest bardziej odchylona od normy, tym objawy zaburzeń przebiegają inaczej (Bobińska, Gałecki 2010). Co istotne podyktowane jest to przede wszystkim bardzo dużym ograniczeniem funkcji poznawczych i językowych. To właśnie w ich wyniku zaburzenia psy88 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... chiczne i zaburzenia zachowania często błędnie ujmowane są jako wynik samej niepełnosprawności. Rodzaje zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania współwystępujących z niepełnosprawnością intelektualną Z a b u r z enia afektyw ne Nie ulega wątpliwości, że jednostki niepełnosprawnie intelektualnie są szczególnie narażone i podatne na pojawianie się szeroko pojmowanych nieprawidłowości sfery emocjonalnej. Do zaburzeń stosunkowo często występujących w owej grupie osób należą: depresja i zaburzenia lękowe. D e p r e sj a Depresja u osób z obniżoną sprawnością intelektualną pojawia się zdecydowanie częściej niż wśród osób w intelektualnej normie, jej diagnozowanie jest jednak wysoce kłopotliwe. Podstawowym problemem wydaje się tu być niejednokrotnie już wspomniane bardzo duże zróżnicowanie w zakresie stopnia osiągniętych umiejętności poznawczych i społecznych (Stavrakaki, Lunsky 2010). Analizując więc problem depresji u osób upośledzonych umysłowo, podkreślić należy, że objawy zależne są tu bezpośrednio od stopnia sprawności intelektualnych. Tym samym u jednostek lekko upośledzonych symptomy depresji nie będą na ogół wyraźnie odbiegać od jej przejawów w grupie osób z populacji ogólnej. Im jednak większe odchylenie od normy, tym bardziej depresja przejawia się pod postacią objawów nieswoistych. Odpowiednio depresja może więc obejmować również i takie symptomy, które w ogóle nie są przewidziane dla tego typu zaburzenia w odniesieniu do osób w normie intelektualnej (Bobińska, Gałecki 2010). Do powszechnie występujących objawów depresji, tj. takich, które mogą pojawić się niezależnie od stopnia upośledzenia zalicza się, m.in.: wyraźnie obniżony nastrój (Bobińska, Gałecki 2010), afekt depresyjny oraz problemy ze snem. Biorąc jednak pod uwagę objawy specyficzne, wyróżnić tu można kilka bezpośrednio zależnych od poziomu upośledzenia umysłowego grup. Uwzględniając więc symptomatyczną specyfikę depresji w upośledzeniu głębokim i znacznym, wyróżnić można takie atypowe objawy, jak: nadmierna drażliwość, pobudzenie psychoruchowe, nasilone zaburzenia zachowania oraz utrata zdolności adaptacyjnych (Stavrakaki, Lunsky 2010). Często pojawiają się tu również: zachowania agresywne, samouszkodzenia 89 MAŁGORZATA ORZEŁ i krzyk. Kolejny stopień upośledzenia, tj. upośledzenie umiarkowane związane jest z kolei z działaniami autoagresywnymi oraz unikaniem kontaktu z innymi (Bobińska, Gałecki 2010), podczas gdy w upośledzeniu lekkim do specyficznych symptomów depresji zalicza się: „płaczliwość, zmiany nastroju podczas dnia, utratę energii, brak zainteresowań, niską samoocenę” (Stavrakaki, Lunsky, 2010). Ostatecznie stwierdzić więc można, że wraz z większym stopniem upośledzenia umysłowego u jednostki doświadczającej depresji przeważają symptomy atypowe tj. autoagresja i nadaktywność. Zgodnie z tą zależnością wzrastają również skłonności jednostek do uzewnętrzniania stanów emocjonalnych i podwyższonego napięcia, kierując negatywne emocje na otoczenie (Bobińska, Gałecki 2010). Z a b u r z e n ia lękow e Zaburzenia lękowe wśród osób upośledzonych umysłowo występują bardzo często, jednak ze względu na szerokie spektrum ich symptomów często mogą pozostawać niezdiagnozowane. Do bardzo charakterystycznych objawów zaburzeń lękowych w omawianej grupie osób zalicza się zachowania o charakterze agresywnym, autoagresywnym, agitacyjnym i kompulsywnym. Przejawem może być tu także powtarzający się krzyk lub płacz, bezsenność (King 2010), podwyższona aktywność, czy też labilność emocjonalna. Istotne jest, że w zakresie zaburzeń lękowych osoby niepełnosprawne intelektualnie bardzo często doświadczają także ataków paniki, zespołu stresu pourazowego – posttraumatic stress disorder (PTSD), zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz prostych fobii np. lęku przed ciemnością (Stavrakaki, Lunsky 2010). Wśród wymienionych do szczególnie trudnych w zakresie postawienia trafnej diagnozy zalicza się przejawiające się natrętnymi myślami i działaniami – zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń ich źródło i przebieg zależą od stopnia odchylenia od intelektualnej normy, jak również podłoża samego upośledzenia. U jednostek głęboko upośledzonych wysoce kłopotliwe jest tym samym określenie czy występujące symptomy są sensu stricto kompulsjami czy też wchodzą one w zakres czynności stereotypowych. Sytuacja wydaje się łatwiejsza w przypadku lżejszych stopni upośledzenia. Szczególnym i jednocześnie bardzo charakterystycznym objawem kompulsji jest tu bowiem pojawianie się negatywnych emocji, takich jak: złość czy agresja, w momencie, gdy inna osoba próbuje powstrzymać przed ich wykonaniem (Bobińska, Gałecki 2010). 90 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... Wyraźnie podkreślić należy również, że u osób niepełnosprawnych intelektualnie nasilenia wszelkiego typu zaburzeń lękowych wyjątkowo często uwarunkowane są determinantami środowiskowymi. Jak podkreśla Cierpiałkowska (2011), osoby upośledzone umysłowo niejednokrotnie zmierzyć się muszą z przerastającymi je oczekiwaniami oraz negatywną oceną społeczną. Aspekty te w połączeniu z wyraźnie ograniczonymi umiejętnościami prawidłowego spostrzegania i dokonywania właściwej oceny wielu zjawisk świata zewnętrznego w konsekwencji prowadzą do uruchamiania nieadekwatnych reakcji. Z a b u r z e nia kontroli im pulsów i z a bur z e nia z a c howa nia Nie ulega wątpliwości, iż intelektualna niepełnosprawność obok wielu szeroko pojmowanych konsekwencji niesie ze sobą również większą podatność na zaburzenia zachowania. Bartkowicz (1995) niejako na potwierdzenie tej tezy podkreśla, że wśród osób lekko upośledzonych umysłowo często zaobserwować można takie charakterystyczne zachowania, jak: konflikty z innymi osobami, reagowanie negatywnymi emocjami w sytuacjach trudnych, czy też wybuchy gniewu. Oprócz niekontrolowanych przejawów złości, u osób niepełnosprawnych umysłowo pojawiają się ponadto zaburzenia w zakresie jedzenia i picia, niewłaściwe zachowania seksualne oraz destrukcyjne, w tym szczególnie powszechne zachowania agresywne i autoagresywne (Bobińska, Gałecki 2010). Dążąc do swoistego usystematyzowania opisywanych tu zaburzeń, zaznaczyć należy, że zakres afektywny osób niepełnosprawnych intelektualnie jest wyjątkowo różnorodny. Jak zwraca uwagę Hołyst (2009), wśród osób dotkniętych tego typu niepełnosprawnością wyróżnić można dwie zasadnicze grupy. Pierwszą z nich stanowią jednostki przejawiające zbyt duże pobudzenie (tzw. eretyczne), z kolei drugą osoby w zbyt dużym stopniu zahamowane – apatyczne. Ponadto do zasadniczych cech, jakimi można scharakteryzować osoby upośledzone (szczególnie w stopniu lekkim) mających wpływ na przejawiany przez nie zakres afektywny należą, m.in.: ograniczenia uczuciowości wyższej, egocentryczne i egoistyczne nastawienie, niższy krytycyzm, podatność na manipulację oraz skłonność do obserwacyjnego naśladowania innych osób. Jak podkreśla wspomniany autor, to właśnie tego typu cechy stanowią podłoże wszelkich działań i zachowań, a bezpośrednio wyrażane reakcje emocjonalne mają tu znaczenie kluczowe. 91 MAŁGORZATA ORZEŁ Warto również wspomnieć, że szeroki zakres zaburzeń zachowania u osób upośledzonych umysłowo może być także rezultatem uwarunkowań społecznych bądź też wynikać bezpośrednio z doświadczanych przez nie chorób, w tym psychicznych. Mogą one ponadto przebiegać w bardzo zróżnicowany sposób (Bobińska, Gałecki 2010). Krótki opis najbardziej powszechnych dla charakteryzowanego tu kryterium zaburzeń znajduje się poniżej. A g r e sj a i autoagresja Zachowania o charakterze destrukcyjnym u osób upośledzonych umysłowo w dużej mierze przejawiają się agresją oraz działaniami skierowanymi na samego siebie (autoagresja, samouszkodzenia). Jak stwierdzili Tsiouris i in. (2011), problem agresywnego zachowania przejawia 30 – 60 % osób niepełnosprawnych intelektualnie. Uwzględniając ową powszechność, stwierdzić należy, iż agresja w opisywanej grupie stanowi problem wysoce istotny. Staje się on tym bardziej poważny im szersze spektrum związanych z nim konsekwencji uwzględnimy. Wg Benson i Havercamp (2010) u osób upośledzonych umysłowo wszelkie działania o charakterze agresywnym poza bezpośrednimi szkodami fizycznymi, wyraźnie wpływają również na możliwości jednostki w zakresie funkcji poznawczych i społecznych, tj. koncentracji uwagi, uczenia się czy chociażby społecznego radzenia sobie (szczególnie w przypadku lekkiego stopnia upośledzenia). Odbiegając jednak nieco od samych konsekwencji, szczególną uwagę zwrócić należy na zasadnicze podłoże zachowań agresywnych w omawianej grupie osób. Agresja u niepełnosprawnych intelektualnie nie zawsze ma bowiem uwarunkowania sensu stricte biologiczne. Powszechne jest przekonanie, iż zachowania agresywne w opisywanej grupie osób mogą być także zachowaniem wyuczonym (Benson, Havercamp 2010). Jak uważa Hołyst (2009), znaczącą rolę w podejmowaniu przez osobę upośledzoną umysłowo działań o charakterze agresywnym odgrywa jej otoczenie i zachodzące w nim interakcje społeczne. Dokładniej rzecz ujmując, wg wspomnianego autora specyficzne postawy, które przejawiane są względem osób niepełnosprawnych intelektualnie, w tym często postawy charakteryzujące się nadmierną ochroną, wyręczaniem bądź też niejednokrotnie opierające się (nie zawsze świadomie) na współczuciu i litości wyzwalają w jednostce negatywne emocje, których efektem jest właśnie agresja. Oczywiście podłoże frustracji zależy głównie od stopnia upośledzenia oraz zakresu ograniczeń i potrzeb z nim związanych. Tak więc w lżejszych stopniach intelektualnej niepełnosprawności przyczyną doświadczania 92 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... stanów frustracyjnych może być zaniżona samoocena lub brak doświadczania poczucia niezależności, podczas gdy u osób głębiej upośledzonych taki stan może być rezultatem chociażby niezaspokojonych podstawowych potrzeb. Nie należy także zapominać, że agresja u osób upośledzonych niezależnie od stopnia, może wynikać ponadto z doświadczanego bólu fizycznego, niewłaściwej temperatury, hałasu czy chociażby zbyt dużego zatłoczenia w swoim otoczeniu (Bobińska, Gałecki 2010). Dodatkowo nie bez znaczenia pozostają tu również niewłaściwe traktowanie oraz stosowanie szeroko pojętej przemocy. W zakresie zachowań agresywnych stosowanych przez osoby niepełnosprawne intelektualnie szczególną rolę odgrywa wspomniana już autoagresja. Jak podają Benson i Havercamp (2010), wszelkiego typu zachowania agresywne skierowane na własną osobę (w tym stosowane najczęściej przez osoby upośledzone umysłowo – samouszkodzenia) stanowią wyuczoną reakcję instrumentalną, która utrwalana jest pozytywnymi wzmocnieniami społecznymi bądź też zakończeniem działania bodźców negatywnych. Co więcej przy doszukiwaniu się uwarunkowań zachowań autoagresywnych u osób niepełnosprawnych umysłowo uwzględnić należy także fakt, iż mogą one stanowić swoisty sposób dostarczenia stymulacji zmysłowej, dotykowej, słuchowej, czy też wzrokowej. Podkreślić należy więc wyraźnie, że zachowania agresywne i autoagresywne, w tym działania polegające na samouszkodzeniach mogą mieć nie tylko podłoże organiczne, ale mogą być również uwarunkowane społecznie i środowiskowo (Babiker, Arnold, 2003). Z a c h o w ania suicydalne Jak już wspomniano, autoagresja obejmuje swoim zasięgiem nie tylko samouszkodzenia, ale także próby samobójcze i samobójstwa. Oczywiście u osób upośledzonych umysłowo tego typu zachowania nie występują tak często, jak wśród osób w normie intelektualnej, są one jednak również obserwowalne. Podkreślenia wymaga tutaj fakt, że niższe funkcje intelektualne oraz ograniczone funkcje poznawcze na ogół wysoce utrudniają nie tylko przeprowadzenie próby samobójczej, ale uniemożliwiają także jej zaplanowanie i przede wszystkim samo rozpoznanie u siebie potrzeby targnięcia się na własne życie. Nie ulega jednak wątpliwości, że im lżejszy stopień intelektualnej niepełnosprawności, a tym samym wyższy poziom funkcji poznawczych, tym ryzyko podjęcia zachowania suicydalnego wzrasta. Co istotne do czynników, które potęgują wystąpienie zachowania suicydalnego zalicza się, m.in.: 93 MAŁGORZATA ORZEŁ różne formy doświadczanej przemocy (w tym również na tle seksualnym), niedostateczne wsparcie zarówno ze strony osób najbliższych, jak i społeczne, zaburzenia emocjonalne w tym obniżony nastrój, jak również narażenie na sytuacje stresujące i wywołujące lęk. Warto także zaznaczyć, że w grupie osób upośledzonych umysłowo to mężczyźni częściej podejmują próby samobójcze, a sposób ich przeprowadzenia jest mniej dynamiczny niż wśród jednostek z populacji będącej w normie intelektualnej (Bobińska, Gałecki, 2010). Z a b u r z e n ia adaptacyjne Zaburzenia adaptacyjne u osób niepełnosprawnych intelektualnie są wysoce specyficzne, szczególnie z powodu przejawiania elementów charakterystycznych zarówno dla zaburzeń lękowych, jak i depresji. Przyjmuje się, że zaburzenia adaptacyjne stanowią emocjonalne lub zachowaniowe objawy, które powstają w efekcie oddziaływania konkretnego czynnika psychospołecznego. Do najważniejszych przyczyn zalicza się tu sytuacje oraz wydarzenia trudne, które stanowią dla jednostki upośledzonej zbyt duże obciążenie psychiczne. Co istotne nie musi być to sytuacja doświadczana przewlekle, czasami wystarczy tu wyłącznie jednostkowe, przerastające możliwości psychiczne danej osoby wydarzenie. Ważne jest również, że zaburzenia adaptacyjne mogą współwystępować z niższym nastrojem, lękiem, zaburzeniami emocji i zachowania, jak też przybierać formy niespecyficzne. Najważniejsze jest jednak, iż w zakres symptomatologii zaburzeń adaptacyjnych u osób upośledzonych umysłowo wchodzą: zachowania agresywne, autoagresywne, niepokój, zaburzeniami snu i jedzenia, jak też skargi somatyczne (Stavrakaki, Lunsky 2010). Poza wyżej opisanymi grupami zaburzeń, warto zaznaczyć, że u osób upośledzonych umysłowo mogą pojawić się również psychozy (King 2010) oraz dewiacje seksualne (Cierpiałkowska 2011). 94 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... ZNACZENIE REWALIDACJI I TERAPII W FUNKCJONOWANIU OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO Punktem wyjścia w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, które dodatkowo cierpią na współwystępujące zaburzenia towarzyszące musi stać się szeroko zakrojona, wielospecjalistyczna diagnostyka. Szczególnie istotne jest to ponadto, żeby oddziaływania diagnostyczne nie ograniczały się tylko i wyłącznie do współpracy psychiatrów, psychologów, pedagogów czy terapeutów, ale poszerzone zostały również o opinie i refleksje członków rodziny oraz wszelkich opiekunów zajmujących się na co dzień osobą upośledzoną (Cooper, Holland 2010). Ze względu na szerokie spektrum deficytów poznawczych i komunikacyjnych jednostek niepełnosprawnych intelektualnie opinia osób trzecich, a przy tym ujęcie szerokiego kontekstu najbliższego otoczenia wydaje się mieć tu znaczenie niepodważalne. Ponadto równie istotnym aspektem, odgrywającym szczególną rolę dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wobec wszelkich kierowanych względem jednostki upośledzonej oddziaływań jest rozpoznanie i uwzględnienie przejawianych przez nią potrzeb, jak również możliwości i sposobów ich zaspokajania. Jak uważa Cierpiałkowska (2011), są one nierozerwalnie związane z podatnością na kierowane wobec niej oddziaływania. Jak podkreśla Całkiewicz (2009), w pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo dążyć należy przede wszystkim do: – Zapobiegania pogłębianiu się istniejących ograniczeń. – Leczenia, usprawniania i stymulowania uszkodzonych funkcji. – Kompensacji uszkodzonych narządów. – Korekcji zaburzeń sfery intelektualnej i motorycznej. – Wzmacniania adaptacji społecznej. Powyższe sposoby oddziaływań nie ujmują jednak pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie w sposób wyczerpujący. Biorąc bowiem pod uwagę szereg zaburzeń dodatkowych, z którymi osoby upośledzone muszą zmierzyć się w swoim codziennym funkcjonowaniu pojawia się tu również potrzeba uwzględnienia leczenia farmakologicznego, jak również terapii całego systemu rodzinnego (Cierpiałkowska 2011). Niepełnosprawność intelektualna niesie ze sobą szereg ograniczeń w każdej sferze życia. Mogą to być ograniczenia wynikające z samego upośledzenia i jego uwarunkowań, jak również pojawiające się w wyniku 95 MAŁGORZATA ORZEŁ nieprawidłowych oddziaływań społecznych i kulturowych. Niezależnie jednak od podłoża, najistotniejszy jest tu fakt, iż wiele jednostek upośledzonych umysłowo, poza wpisanymi w ich niepełnosprawność ograniczeniami, w codziennym życiu dodatkowo musi zmierzyć się także z szerokim spektrum zróżnicowanych problemów natury psychicznej, które mają negatywny wpływ nie tylko na samą jej osobę, lecz także na całe otoczenie społeczne, w którym przyszło jej funkcjonować. Właściwe rozpoznanie mechanizmów psychologicznych osób upośledzonych, jak również poznanie powstających w ich zakresie zaburzeń powinno więc stać się punktem wyjścia dla prowadzenia odpowiedniego leczenia, terapii i niesienia wszelkiej pomocy zarówno w środowisku rodzinnym, jak i placówkach opieki specjalistycznej. Bibliografia: Babiker G., Arnold L., 2003 – Autoagresja mowa zranionego ciała. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 83 – 85. Benson B. A., Havercamp S. M., 2010 – Podejście behawioralne w leczeniu: zasady i praktyka. W: N. Bouras, G. Holt, (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 326 – 332. Bobińska K., Gałecki P., 2010 – Zaburzenia psychiczne u osób upośledzonych umysłowo. Continuo, Wrocław, s. 5 – 28. Całkiewicz M., 2009 – Kryminalistyczne badania patologicznego pisma ręcznego. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, s. 168 – 176. Carson C. R., Butcher J. N., Mineka S., 2003 – Psychologia zaburzeń. vol.2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 770 – 779. Cierpiałkowska L., 2011 – Psychopatologia. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, s. 174 – 194. Cooper S-A., Holland A. J., 2010 – Otępienie i zły stan zdrowia psychicznego u starszych osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 177 – 181. Hołyst B., 2009 – Psychologia kryminalistyczna. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa, s. 648 – 663. King B., 2010 – Psychofarmakologia u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 346 – 358. Kishore M. T., Nizamie S. H., Nizamie A., 2005 – The behavioural profile of psychiatric disorders in persons with intellectual disability. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 49, part 11, p. 852 – 857. 96 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... Lausch – Żuk J., 2002 – Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik, Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 149 – 151. Lisik M. Z., Janas-Kozik M., Krupka – Matuszczyk I., Sieroń A. L., 2011 – Zespół łamliwego chromosomu X – problem dziecka i rodziców. W: Psychiatria Polska. Tom XLV, nr 3. Mantry D., Cooper S.-A., Smiley E., Morrison J., Allan L., Williamson A., Finlayson J., Jackson A., 2008 – The prevalence and incidence of mental ill – health in adults with Down syndrome. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 52, part 2, p. 141 – 155. Misztal H., 1976 – Badanie analizy i syntezy wzrokowej u uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. W: Z. Sękowska (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki upośledzonych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 52 – 53. Mohr C., Costello H., 2010 – Narzędzia badania stanu psychicznego i oceny jego zmian. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 26 – 30. Olszak A., 1995 – Rola rodziny w życiu dziecka głębiej upośledzonego umysłowo. W: M. Chodkowska, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwo Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin, s. 71 – 74. Pickard M., Robertson D. 2010 – Neuroobrazowanie a niepełnosprawność intelektualna. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 282 – 284. Pużyński S., Wciórka J., 1998 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków – Warszawa, s. 128. Pużyński S., Wciórka J., 2000 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków – Warszawa, s. 189 – 192. Seligman M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L., 2003 – Psychopatologia. Wydawnictwo Zysk i Z-ska, Poznań, s. 354 – 360. Sękowska Z., 1976 – Dziecko upośledzone umysłowo. W: Z. Sękowska (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki upośledzonych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 16 – 18. Sękowska Z., 1985 – Pedagogika specjalna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 154 – 158. Sękowska Z., 1998 – Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo WSPS, Warszawa, s. 214 – 218. 97 MAŁGORZATA ORZEŁ Stavrakaki Ch., Lunsky Y., 2010 – Depresja, lęk i zaburzenia adaptacyjne u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 123 – 138. Sturmey P., 2010 – Diagnoza zaburzeń psychicznych u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 13 – 15. Tsiouris J. A., Kim S. Y., Brown W. T., Cohen I. L., 2011 – Association of aggressive behaviours with psychiatric disorders, age, sex and degree of intellectual disability: a large – scale survey. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 55, part 7, p. 636 – 649. Wciórka J., 2008 – Kryteria diagnostyczne według DSM – IV – TR. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 40 - 41. Wyczesany J., 2002 – Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.): Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 137 – 140. http://www.cytomegalia.com/ - zaczerpnięto dnia 14.06.2012r. http://www.nowapediatria.pl/ - zaczerpnięto dnia 14.06.2012r. SUMMARY Mental and behavioral disorders in people with a mental retardation Over the centuries, watched a different approach to the assessment, recognition of the significance and the treatment of people with intellectual disabilities. Accordingly also watched different approaches with respect to any co-occurring with this type of disability both the physical and mental abnormalities. Currently, there is no doubt that at the mentally handicapped person may appear the same disorders, including mental health and behavior as among those people who are in intellectual norm. Moreover, it is also known that the risk of this type of disorders in the described group is 3-4 times higher in comparison to the general population. This is so the problem very common and important. In view of the fact that the primary goal in working with people with intellectual disabilities is to provide them broad-based support for the treatment and therapy, we can’t miss no problems as those which are associated with their functioning like comorbid conditions. It should be noted that to the most 98 ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA... common mental disorders and behavioral disorders which have an particular importance in this regard, include: mood disorders, including very often occurs in people with intellectual disabilities- depression, anxiety disorders, impulse control and behavior disorders, which also include aggression, selfinjury as well as suicidal behavior. Important are adaptive disorders also. In terms of this type of problems, it seems necessary not only the accurate knowledge of their sources or the characteristics. These issues need to be extended to knowledge of the course of psychological mechanisms which seems to be necessary to identification of functioning people with disabilities and to help of better understanding of their disorder. This kind of information should be a starting point for conducting appropriate treatment, care and assistance to people with intellectual disabilities, both in the family and specialized care facilities. 99
