Zaburzenia słuchu u dzieci
advertisement
Jakubowska Elżbieta Gliwice dnia 05.11.2003 r. II rok Oligo 2003/2004 PRACA „Zaburzenia percepcji wzrokowej i słuchowej” Prawidłowy rozwój psychiczny dziecka jest uwarunkowany przez wiele czynników, do których oprócz prawidłowo rozwijającego się układu nerwowego i dostarczania dziecku właściwych bodźców ze strony otoczenia (nauka, zabawa, środowisko, w którym dziecko się rozwija), potrzebny jest jeszcze sprawny układ receptorów odbierających te bodźce z otoczenia. Do najważniejszych narządów zmysłów, mających najistotniejszy wpływ na rozwój dziecka należą wzrok i słuch. Zaburzenia widzenia są zwykle stosunkowo wcześnie zauważane przez otoczenie, wady słuchu pozostają zwykle długo nie rozpoznane. Zaburzenia percepcji wzrokowej Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. Uczestniczy ona w niemal wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni poziom percepcji wzrokowej umożliwia dziecku naukę czytania, pisania, stosowania reguł ortografii, wykonywania zadań arytmetycznych oraz rozwinięcie wszystkich innych umiejętności wymaganych od niego w szkole. Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu rozwojowego spostrzegania jest pełnowartościowy pod względem anatomicznym i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. Zaburzenia percepcji wzrokowej często stanowią główną przyczyną poważnych trudności w nauce, a także zaburzeń zachowania. Mają one również niekorzystny wpływ na opanowanie innych umiejętności. Nawet tak proste zadanie, jak odrysowanie rysunku z tablicy, może się okazać bardzo trudne, jeśli dziecko nie potrafi "przełożyć" rysunku z pozycji pionowej (jak na tablicy) na pozycję poziomą (kartka papieru, na której rysuje) lub, jeśli nie potrafi spostrzegać rysunku gotowego (modelowego) i rysunku właśnie wykonywanego. Zaburzenia percepcji utrudniają również tworzenie pojęć. Dziecko odbiera ograniczoną ilość informacji ze środowiska, zasób jego wiadomości jest, więc ubogi, co z kolei wpływa na jego wyniki w nauce. Zaburzenia percepcji wzrokowej mają również silny wpływ na sferę emocjonalną dziecka. Trening korekcyjny, jak i zapobiegający zaburzeniom, będzie tym skuteczniejszy, im wcześniej zostanie zastosowany. M. Frostig (1989) wyróżnia pięć aspektów percepcji wzrokowej: koordynację wzrokowo - ruchową, spostrzeganie figury i tła, stałość spostrzegania; spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni, spostrzeganie stosunków przestrzennych. Koordynacja wzrokowo - ruchowa jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś jego części. Ruchami ciała kieruje wzrok. Dziecko z zaburzoną lub słabo rozwiniętą koordynacją wzrokowo ruchową może nie być w stanie samodzielnie ubierać się, najprostsze zadania wykonuje niezdarnie, a nawet pewnych zadań nie jest w stanie w ogóle wykonać. Nie jest w stanie dorównać swoim rówieśnikom w zabawach i grach sportowych. Bardzo trudne są dla niego takie czynności, jak wycinanie, naklejanie, rysowanie czy nauka pisania. Spostrzeganie figury i tła. Mózg człowieka jest tak zorganizowany, że spośród wszystkich bodźców działających na organizm może dokonywać wyboru ograniczonej ich liczby. Te wybrane bodźce (słuchowe, dotykowe, węchowe, smakowe i wzrokowe) znajdują się w centrum uwagi - tworzą figurę w naszym polu percepcyjnym, większość pozostałych bodźców tworzy mgliście spostrzegane tło. Przedmiot nie może być poprawnie spostrzeżony, dopóki nie zostanie ujęty w relacji do tła. Dla dziecka ze słabo rozwiniętą zdolnością odróżniania figury i tła charakterystyczne jest rozproszenie uwagi i dezorganizacja czynności. Dzieje się tak, dlatego, że jego uwaga przeskakuje z bodźca na bodziec w miarę jak działają one na organizm (dziecko zwraca uwagę na coś, co się porusza, błyszczy, ma jaskrawą barwę, bez względu na to, jaki ma to związek z czynnością, jaką ma wykonać). Brak wyeliminowania istotnych bodźców może uniemożliwić oderwanie się od jakiegoś bodźca, chociaż w danym momencie powinno ono skierować uwagę na coś innego. Dziecko przejawiające takie zaburzenia wydaje się niestaranne w swojej pracy, nie jest w stanie odnaleźć odpowiedniego miejsca na stronie książki lub zeszytu, opuszcza fragmenty tekstu, nie potrafi rozwiązać znanego już wcześniej zadania, jeżeli zostało ono umieszczone na jednej stronie zeszytu z innymi zadaniami, ma trudności z wyłowieniem szczegółów koniecznych do rozwiązania. Stałość spostrzegania wyraża się w zdolności do spostrzegania przedmiotu, jako posiadającego stałe właściwości (określony kształt, położenie i wielkość, niezależnie od zmiennych wrażeń wywołanych przez ten przedmiot na siatkówce oka), rozpoznawania rzeczywistej wielkości przedmiotu, niezależnie od czynników, które pozornie mogą zmieniać jego wielkość (np. odległość). Piłka trzymana przez dziecko w rękach i piłka leżąca w dużej odległości powinna być spostrzegana jako przedmiot o tych samych wymiarach, (mimo, że obrazy na siatkówce są różne). Stałość spostrzegania jasności wyraża się zdolnością do spostrzegania jasności (bieli) przedmiotu, bez względu na ilość światła odbijanego przez przedmiot (kartka papieru spostrzegana jako biała przy każdym świetle). Stałość spostrzegania barwy wyraża się zdolnością do rozpoznawania barwy niezależnie od tła i warunków oświetlenia. Ćwiczenia dotyczące stałości spostrzegania pomagają dziecku nauczyć się rozpoznawania kształtów geometrycznych, liter, niezależnie od ich wielkości, barwy lub położenia, czy też kroju czcionki lub charakteru pisma. Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni jest to spostrzeganie relacji przestrzennej zachodzącej między przedmiotem i jego obserwatorem. Jednostka spostrzega przedmioty jako będące z tyłu, z przodu, ponad, poniżej lub po którejś stronie. Świat dziecka, przejawiającego zaburzenia w spostrzeganiu położenia przedmiotów w przestrzeni, jest zniekształcony. Od początku nauki ma ono trudności z różnicowaniem liter, cyfr, rysunków o podobnym kształcie, co uniemożliwia mu opanowanie czytania, pisania, ortografii i arytmetyki. Spostrzeganie stosunków przestrzennych to zdolność do spostrzegania położenia dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do samego siebie, a także relacji przestrzennych zachodzących między tymi przedmiotami. Podstawą do rozwijania tej zdolności jest wcześniej nabyta zdolność do spostrzegania przedmiotu w przestrzeni (np. dziecko nawlekając koraliki na sznurek musi spostrzegać położenie paciorków i sznurka w stosunku do własnego ciała i wzajemne położenie korali i sznurka). Objawy zaburzeń orientacji w przestrzeni: mylą litery i kształty różniące się ukierunkowaniem - dokonują inwersji statycznej - kształt litery dokonuje obrotu przez oś poziomą lub pionową (n = u, d = p oraz b = d, g = p, przy czym miejsce litery w wyrazie nie zmienia się) lub inwersji dynamicznej - litery zmieniają swoje miejsce (pismo lustrzane np. od = do). Innymi błędami są: mylenie kolejności liter, złe odczytywanie liczb, przestawianie sylab, mylenie kierunku zapisu, błędne wybieranie linii w zeszycie (w 3 linie), nieumiejętność rozplanowania przestrzeni. Dziecko z zaburzoną orientacją w przestrzeni ma kłopoty z nauką geografii, historią, geometrią, zajęciami plastycznymi. Popełniają też matematycznych. błędy w czytaniu, nie rozumieją treści zadań Trening w zakresie percepcji wzrokowej powinien być połączony z rozwijaniem umiejętności językowych dziecka. Język, bowiem utrwala doznania spostrzeżeniowe, te zaś wzbogacają zasób językowy i repertuar pojęć dziecka. Do stymulowania rozwoju percepcji wzrokowej służy PROGRAM ROZWIJAJĄCY PERCEPCJĘ WZROKOWĄ M. Frostig i D. Horne. Program ten opracowany był z myślą o dzieciach w wieku przedszkolnym. lecz autorzy zaznaczają, iż może być stosowany w pracy z dziećmi opóźnionymi umysłowo, zaniedbanymi środowisko oraz przejawiającymi parcjalne opóźnienia w zakresie rozwoju percepcji wzrokowej. Składa się on z trzech poziomów: podstawowego, średniego i wyższego. Do każdego z tych poziomów jest podręcznik, (do którego wskazówek należy się ściśle stosować) i zeszyt Wzory i obrazki. Podręcznik zawiera instrukcje do ćwiczeń zawartych w zeszycie oraz do ćwiczeń fizycznych i różnorodnych zabaw, które są istotnym składnikiem programu (nie wolno ich pomijać). Zeszyty ćwiczeń stanowią zintegrowany zbiór zadań, angażujących wszystkie sfery percepcji wzrokowej (na danym poziomie trudności). Ćwiczenia te są bardzo ważne, gdyż zdolność spostrzegania wzorów na płaszczyźnie jest istotna we wszystkich zadaniach typu "papier - ołówek", a także w nabywaniu umiejętności czytania i pisania. Równolegle z ćwiczeniami zamieszczonymi w zeszycie należy przeprowadzić trening przygotowujący do ćwiczeń zasadniczych. M. Frostig twierdzi, iż przekonanie, że ruchy precyzyjne rozwijają się na podłożu ruchów lokomocyjnych jest błędne. Według niej precyzyjne ruchy palców i dłoni dziecka rozwijają się niezależnie od lokomocji. Dlatego też należy równolegle uczyć obu rodzajów umiejętności lokomocyjnych i manipulacyjnych. Trening (ćwiczenia wstępne) dotyczy ruchów ciała, rozwijania świadomości własnego ciała, kształtowania orientacji w kierunkach ruchów ciała podczas rysowania, odgrywania przez dziecko różnorodnych scenek, a także manipulowania przedmiotami, konstruowania. Ćwiczenia manipulacyjne rozwijają funkcje czuciowo - ruchowe. W rezultacie tych ćwiczeń rozwija się zdolność rozpoznawania kształtów i wielkości. Intensywność i zakres treningu wstępnego powinny być uzależnione od dotychczasowych doświadczeń i poziomu rozwoju percepcji dziecka. W opracowanych materiałach przedstawiłam propozycje ćwiczeń dotyczących trzech poziomów i obejmujących wszystkie aspekty percepcji wzrokowej tzn.: koordynacji wzrokowo - ruchowej; spostrzegania figury i tła; stałości spostrzegania; spostrzegania położenia przedmiotów w przestrzeni; spostrzegania stosunków przestrzennych, które można wykorzystać w ćwiczeniach wstępnych, a które są proponowane przez autorkę programu M. Frostig (1989)oraz innych autorów zajmujących się rozwojem percepcji u dzieci m.in. W. i J. Pileckich (2000), dr C.Hannaford(1995). A oto one: I. Ćwiczenia rozwijające koordynację wzrokowo - ruchową 1. Zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne, sprzyjające rozwojowi sprawności palców 2. Zabawy lokomocyjne 3. Ćwiczenia rozwijające ruchy gałek ocznych (wybrane ćwiczenia z metody DENNISONA, które wprowadzam jako wspomagające rozwój percepcji wzrokowej): a) trening akomodacji oczu b) Ćwiczenia rozluźniające oczy, nerwy wzrokowe i ośrodki w mózgu c) Ćwiczenia pracy mózgu, których celem jest ujednolicenie widzenia prawym i lewym okiem II. Ćwiczenia rozwijające stałość spostrzegania III. Ćwiczenia rozwijające spostrzeganie figury i tła IV. Ćwiczenia rozwijające spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni V. Ćwiczenia rozwijające spostrzeganie stosunków przestrzennych Zaburzenia percepcji słuchowej Uszkodzenie słuchu uniemożliwia prawidłowy rozwój mowy i sprawności językowych, zaburza rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Wady słuchu dzieli się na wrodzone i nabyte. Te drugie, szczególnie powstające w późniejszym wieku, są zwykle wyraźnie zauważalne przez otoczenie i przez samo dziecko. Wady wrodzone, tym bardziej, że nie jest to najczęściej całkowita głuchota, a tylko bardziej lub mniej nasilony niedosłuch, potrafią być długo niezauważone, upośledzając prawidłowy rozwój i funkcjonowanie społeczne dziecka. Średni wiek dziecka, w którym wykrywany jest niedosłuch w Polsce to 3 lata! Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu ocenia częstość występowania zaburzeń słuchu u dzieci w wieku od 6 do 18 roku życia na 17,8 %. Do najczęstszych przyczyn zaburzeń słuchu u dzieci należą: 1) czynniki dziedziczne (30-50% wrodzonych przypadków zaburzeń słuchu) niedosłuch skojarzony z innymi wadami występujący rodzinnie odosobniona mutacja genetyczna 2) czynniki działające w okresie ciąży przebyte w czasie ciąży ostre infekcje i choroby zakaźne (szczególnie wirusowe) leki przewlekłe choroby matki zaburzenia hormonalne zatrucia i narażenie na substancje toksyczne (rtęć, ołów, arsen, związki fosforu, siarki, rozpuszczalniki organiczne itd.) przewlekły hałas i wibracje promieniowanie radioaktywne 3) czynniki okołoporodowe: wcześniactwo niska masa urodzeniowa niedotlenienie okołoporodowe i zamartwica choroby okresu okołoporodowego (zakażenia, nasilona żółtaczka) 4) czynniki działające w okresie wczesnodziecięcym: ciężkie zakażenia (posocznica, zapalenie opon mózgowordzeniowych) częste zapalenia uszu uraz głowy uraz akustyczny choroby neurologiczne leki i toksyny uszkadzające słuch (ototoksyczne) W około 30 % przypadków niedosłuchu u dzieci nie udaje się znaleźć istotnej przyczyny. Wszystkie noworodki z grup ryzyka, co jest określane na oddziałach noworodkowych na podstawie "Kwestionariusza wysokiego ryzyka pod kątem ubytku słuchu", przygotowanego przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, kierowane są do wyspecjalizowanych ośrodków audiologicznych na terenie całej Polski. Jednak w pozostałych przypadkach, gdzie przyczyn niedosłuchu należy szukać poza okresem okołoporodowym, znaczącą rolę w wykryciu tych wad ma wnikliwa obserwacja rodziców i czujność lekarza pediatry. Wyróżnić możemy następujące rodzaje prewencji: Pierwszy stopień prewencji dotyczy przedsięwzięć przed wystąpieniem zaburzenia słuchu lub głuchoty. Do tego typu przedsięwzięć zaliczyć należy: szczepienia ochronne przeciwko różyczce, zapaleniu opon mózgowordzeniowych, śwince oraz nawet szczepienia ochronne przeciwko niektórym typom bakterii wywołujących ostre zapalenie ucha środkowego; poradnictwo genetyczne pozwalające zapobiegać kojarzeniu małżeństw, w których mogą wystąpić zaburzenia słuchu genetycznie uwarunkowane, wg niektórych statystyk obejmujące nawet 50% zaburzeń słuchu u dzieci; zapobieganie wypadkom prowadzącym do urazów czaszkowomózgowych przebiegających z uszkodzeniem narządu słuchu; ochrona słuchu przede wszystkim przed hałasem, lekami uszkadzającymi słuch (leki ototoksyczne); hałaśliwe środowisko uszkadzające słuch to nie tylko miejsce pracy, ale także hałas socjalny, do którego należy zaliczyć uczestniczenie tak w hałaśliwych koncertach muzyki rockowej, jak i słuchanie takiej muzyki poprzez "walkmany". rodzice dziecka z zaburzeniem słuchu winni informować lekarza leczącego, że nie powinno ono otrzymywać leków ototoksycznych, ponieważ mogą one pogłębiać już istniejący niedosłuch. Drugi stopień, zwany wtórną prewencją, ma miejsce wtedy, kiedy u dziecka powstało już uszkodzenie słuchu, sprowadza się ono do następującego postępowania: leczenie choroby poprzedzające zaburzenia słuchu, np. ostre ropne zapalenie ucha środkowego, wysiękowe zapalenie ucha środkowego; poprzez zapobieganie tym stanom, zakładanie rurek wentylacyjnych, operacje migdałka gardłowego, którego przerost i stany zapalne mogą prowadzić do niedrożności trąbki uszno-gardłowej; wczesne wykrywanie zaburzeń słuchu oraz ustalenie sposobu leczenia i rehabilitacji; badania przesiewowe, skryningowe słuchu, które można wykonywać u wszystkich noworodków lub u tych z ryzyka uszkodzenia słuchu; kompensacja ubytków słuchu poprzez stosowanie aparatów słuchowych, leczenie farmakologiczne, leczenie chirurgiczne. Trzeci stopień prewencji obejmuje możliwie wczesną rehabilitację poprzez stosowanie odpowiednich aparatów słuchowych i przeprowadzanie treningu słuchowego. Bibliografia 1. Bućko E.M.: Cel wczesnej diagnostyki zaburzeń słuchu u dzieci. Instytut "Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka". Warszawa 1996. 2. Jaroch T.:, Gryczyńska D., Andrzejewski J.: Niedosłuch u dzieci w wieku przedszkolnym. Przegląd Pediatryczny, Nr 3, vol. 30, 2000. 3. Mueller-Malesińska M., Szuchnik J.: Testy słuchowe. Twoje Dziecko, kwiecień 1999. 4. Przeprowadzanie badań profilaktycznych narządu słuchu u noworodków, niemowląt i dzieci do 2 lat w Polsce. Zalecenia Zespołu Ekspertów powołanego przez Przewodniczącego Krajowego Zespołu Konsultanta Medycznego w Dziedzinie Pediatrii oraz w Dziedzinie Medycyny Szkolnej. Warszawa 1996. 5. Gruszczyk- Kolczyńska E.: Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki, WsiP, Warszawa, 1994. 6. Hannaford C.: Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Podstawy kinezjologii edukacyjnej, Medyk Sp. Zo.o., Warszawa, 1995. 7. Pileccy W.i J.(red.): Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, WNAP, Kraków,2000. 8. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło- Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WsiP, Warszawa, 1985.
