wkuwanko.pl
advertisement
Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron Notatki do zajęć z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński, dr P. Koryś) WYKŁAD 4: Gospodarka czasów Średniowiecza (X - XV w.) I. System lenny A. Stosunki lenne 1. System lenny powstał na bazie wcześniejszych instytucji wykształconych we wczesnym średniowieczu; przede wszystkim beneficjum, które z czasem przekształciło się w lenno, ale również prekarii, komendacji i immunitetów; szybkie rozprzestrzenianie się stosunków lennych nastąpiło w IX w. wraz z rozpadem państwa karolińskiego (m.in. poprzez wprowadzenie dziedziczności urzędów – hrabiego, margrabiego) 2. Władca będący nadawcą lenna (dóbr ziemskich) zwany odtąd seniorem przekazywał wasalowi w użytkowanie dobra ziemskie w zamian za zobowiązanie służby wojskowej oraz dochowanie wierności 3. W ślad królów poszli wielcy właściciele ziemscy (sami będąc wasalami monarchów) i na zasadzie lennej lub komendacji podporządkowywali sobie wasali spośród rycerstwa 4. Rozpowszechnienie się, znanych jeszcze z czasów karolińskich, immunitetów uniezależniało lokalnych feudałów politycznie i ekonomicznie 5. Zasadniczo lenna były dożywotnie (w chwili śmierci jednej ze stron układ musiał być odnowiony); w praktyce jednak lenna były dziedziczne przechodząc na synów, a z czasem i na córki wasali 6. System lenny stworzył tzw. drabinę feudalną na szczycie której stał monarcha, w praktyce prowadził do osłabienia centralnej władzy państwowej, czego najbardziej dobitnym przykładem były losy Francji w okresie IX – XIII w. 7. W konsekwencji rozdrobnienia lennego, szczególnie we Francji, ale również we Włoszech i w późniejszym okresie (od XIII w.) w Niemczech nastąpiło osłabienie władzy monarchy, a także rozpowszechnienie się „prywatnych” wojen pomiędzy rywalizującymi ze sobą feudałami – oba zjawiska stały się podstawą głębszych zmian społecznych (np. wzrostu niezależności miast i ich ludności) – zob. niżej B. Problem własności w systemie feudalnym więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 1 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron 1. W ramach monarchii patrymonialnej cała ziemia w ramach granic państwa należała do władcy, który według własnego uznania mógł ją nadawać zasłużonym dla niego osobom 2. W drodze ewolucji beneficjów doszło do przekształcenia praw własności, które w systemie lennym nabrały oryginalnego charakteru własności podzielonej pomiędzy różne elementy drabiny feudalnej (jest to zupełnie inny sposób rozumienia praw własności niż obecnie lub w prawie rzymskim; można powiedzieć z pewnym uproszczeniem, że różne uprawnienia właścicielskie są dzielone pomiędzy kilka osób) 3. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, chłop (stojący najniżej w hierarchii społecznej) dysponował własnością użytkową; podobnie można widzieć relacje własnościowe pomiędzy kolejnymi szczeblami drabiny feudalnej (choć rodzaj zobowiązań był inny niż u chłopów) 4. Szczególny charakter przybrały zobowiązania feudalne w przypadku chłopów (które z czasem zaczęto nazywać rentą feudalną); można wyróżnić trzy rodzaje tych świadczeń: a. naturalne – daniny w naturze (zboże, zwierzęta domowe itp.) b. odrobkowe – robocizna świadczona na rzecz pana (pańszczyzna) c. czynszowe – opłaty pieniężne C. Położenie chłopów 1. Do końca X w. nastąpiło niemal całkowite uzależnienie wolnych chłopów i przekształcenie ich w chłopów-poddanych w ramach systemu lennego; w ten sposób doszło do ostatecznego ujednolicenia sytuacji różnych grup ludności chłopskiej: wolnych, dawnych kolonów oraz niewolników 2. Uzależnienie chłopów-poddanych od pana feudalnego (tzw. poddaństwo) mogło być trojakiego rodzaju: a. gruntowe – dotyczyło ono wszystkich chłopów i wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu, jego wyrazem była renta feudalna b. osobiste – oznaczało ono prawo własności pana do osoby chłopa, wyrażające się przywiązaniem do ziemi (ograniczenie swobody opuszczania wsi) więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 2 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron c. sądowe – prawo pana do sądzenia swoich poddanych (tzw. jurysdykcja patrymonialna), które było konsekwencją nadawania przez władców immunitetów sądowych 3. Formuła poddaństwa chłopów miała charakter przymusowy i dziedziczny, nie miała (przynajmniej w swoim klasycznym wydaniu) charakteru formuła była umownego efektem (kontraktowego); długoletniej ewolucji taka instytucji powstałych jeszcze w okresie państwa frankijskiego – w początkowym okresie relacje pomiędzy panem a chłopem nie musiały być dziedziczne, miały charakter dobrowolny i przynajmniej w pewnym wymiarze kontraktowy; osłabienie władzy monarszej na korzyść wielkich właścicieli ziemskich a jednocześnie osłabienie pozycji wolnych chłopów doprowadziło ostatecznie do wykształcenia opisanej powyżej formuły poddaństwa. II. Gospodarka złotego wieku średniowiecza: Powrót gospodarki towarowo-pieniężnej A. Rolnictwo 1. Wzrost areału i zmiany techniczne a. wraz z ustaniem najazdów normańskich, węgierskich i muzułmańskich (początek XI w.) nastąpiła nowa fala kolonizacji opustoszałych w czasie najazdów wsi oraz zaludnianie nowych obszarów; główną rolę odgrywała w tym procesie wielka własność dążąca do powiększenia swoich dochodów; wzrost produkcji w rolnictwie miał charakter ekstensywny i opierał się przede wszystkim na zagospodarowaniu nowych gruntów; b. w znacznym stopniu rozwinęło się osadnictwo w krajach położonych na północ od Alp, w których występowały żyźniejsze gleby niż na terenach śródziemnomorskich; cięższe gleby wymagały jednak zastosowania mocniejszych narzędzi i siły pociągowej, co prowadziło do wykorzystywania nowych narzędzi (zob. niżej); ze względu na komplikacje organizacyjne więcej materiałów i notatek na prekursorem tego osadnictwa www.wkuwanko.pl była 3 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron własność kościelna (klasztory), najlepiej przygotowana do przeprowadzenia takich skomplikowanych operacji c. rozwój osadnictwa wymagał stworzenia korzystniejszych niż dotychczas warunków dla chłopów-osadników; chłopi uzyskiwali okres wolnizny (czasowe zwolnienie z renty feudalnej), większe swobody w porównaniu z dawnymi włościami (stosunek osobistej zależności przechodził w zależność rzeczową związaną z posiadaniem przez chłopa gruntu i związanych z nim uprawnień); d. rozpowszechnienie się powyższych uprawnień w nowych wsiach spowodowało z czasem przeniesienie ich do dawnych włości, a w efekcie ujednolicenie położenia stanu chłopskiego; e. poprawie uległo również prawo chłopów do gospodarstw, które stały się dziedziczne pod warunkiem wywiązywania się ze świadczeń; f. zmianom w położeniu chłopów towarzyszyły innowacje w rolnictwie i jego otoczeniu: upowszechniły się (spotykane już wcześniej) trójpolówka, pług żelazny, wynaleziono nowy typ zaprzęgu konia (z chomątem), wóz czterokołowy, koło wodne nadsiębierne, wiatrak, piec z kominem coraz częściej stosowano nawożenie, zwiększono zestaw uprawianych roślin (przede wszystkim warzyw) 2. Zmiany w strukturze wsi a. zmiany, które zaszły na wsi na początku XI w. (zwiększenie areału, postęp techniczny) spowodowały powstanie nadwyżek żywności i przyczyniły się do rozwoju handlu i miast (zob. niżej) b. rozwój handlu i miast (gospodarki towarowo-pieniężnej) przyczynił się z kolei do dalszych zmian strukturalnych na wsi, rozsadzając dotychczasowy związany jeszcze mocno z tradycją karolińską model organizacji produkcji rolnej c. w pierwszej nieefektywne kolejności panowie zobowiązania feudalni pańszczyźniane zaczęli na zamieniać świadczenia naturalne, a wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej na czynsz (komutacja - proces zamiany robocizn na czynsz); komutacja stała się powszechna w całej Europie Zachodniej w XIII w. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 4 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron d. ziemie dworskie, które w wyniku przejścia na świadczenia rzeczowe straciły dotychczasową siłę roboczą, były dzielone na działki i dzierżawione e. gospodarka dworska, a za nią chłopska wraz z powstawaniem i krzepnięciem lokalnych rynków wchodziła w obieg gospodarki towarowo pieniężnej; feudałowie nie potrzebowali już produkować wszystkiego w swojej domenie, potrzebne produkty mogli nabyć na rynku w mieście f. drugim ważnym motywem sprzyjającym przejściu na oczynszowanie były wyprawy wojenne organizowane w XI-XIII w., przede wszystkim krucjaty, ale również liczne wyprawy na bogatsze regiony Europy (np. dla rycerstwa niemieckiego niezwykle kuszące były liczne kampanie wojenne cesarzy wyprawiających się do Włoch); rycerstwo chcące brać udział w wyprawach potrzebowało środków na wyposażenie i długą podróż. B. Miasta i ich prawa 1. Geneza odrodzenia miast za miasto będziemy tu rozumieć osadę odróżniającą się pod względem zajęć ludności i roli ekonomicznej (handel i rzemiosło) od otaczających wsi czynniki miastotwórcze, które można wyróżnić dla powstających w średniowieczu miejscowości są różnorodne; miasta powstawały wokół miejsc kultu, siedzib władców, wokół warownych grodów, na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach dogodnych dla powstania portu; najważniejszym czynnikiem miastotwórczym było istnienie rozwiniętego handlu, przypomnijmy że we wczesnym średniowieczu większość z dotychczasowych ośrodków miejskich zamarło wraz z upadkiem handlu i powrotem do gospodarki naturalnej pojawienie się nadwyżek żywności związane ze zmianami na wsi wywołało zapotrzebowanie na lokalne rynki wymiany i stało się, jednym z podstawowych czynników miastotwórczych 2. Emancypacja miast a. miasto średniowieczne początkowo nie różniło się pod względem prawnym od osad wiejskich: jego teren stanowił własność pana feudalnego, któremu mieszkańcy musieli oddawać daninę w formie pieniężnej lub w postaci produktów ewentualnie świadczyć usługi więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 5 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron b. w XI-XII w. ludność miast zaczęła tworzyć „komuny” mające na celu walkę o samorząd i wolność osobistą; pierwsze takie konflikty wybuchły w Lombardii i Flandrii, później we Francji i zachodnich Niemczech; „komuny” występujące przeciw lokalnym feudałom mogły bardzo często liczyć na poparcie monarchów, jednak we własnych domenach monarchowie z reguły przeciwstawiali się dążeniom „komun” (na tej zasadzie Paryż nie otrzymał własnego samorządu) c. najszybciej emancypowały się miasta włoskie (efekt konfliktu papiestwa z cesarstwem), uzyskując niekiedy nie tylko samorząd ale wręcz samodzielność (jedynie pod formalną tylko opieką cesarza lub papieża); podobną samodzielność zaczęły zdobywać miasta niderlandzkie i niemieckie w okresie osłabienia cesarstwa (od XIII w.) d. inną i częstszą drogą uzyskania samodzielności niż walka zbrojna było wykupienie przez mieszczan od swojego pana feudalnego przywileju, nadającego im „wolności miejskie”, tzn. samorząd i immunitet 3. Ustrój polityczny miast a. We Włoszech „komuny” przy ustanawianiu ustroju miast nawiązały do tradycji rzymskich, które przetrwały w miastach znajdujących się pod panowaniem bizantyjskim – powstał w ten sposób tzw. ustrój konsularny, w którym jednak liczba konsulów była zdecydowanie wyższa (do 21) niż w antycznym Rzymie (2); b. Ustrój konsularny stał się wzorem dla miast niemieckich (consul tłumaczono jako Ratsherr – polski rajca) i części francuskich; z Niemiec został przejęty przez miasta polskie, czeskie i węgierskie (zob. niżej) c. We Flandrii, Niderlandach oraz północno-zachodniej Francji (także w niektórych miastach północnych Niemiec) system polityczny miast wykształcił się z lokalnego organu sądowego – sądu ławniczego, działającego początkowo pod przewodnictwem feudalnego funkcjonariusza – wójta, a po uzyskaniu samorządu tworzącego organ władzy miejskiej; d. Podstawowe cechy samorządu miejskiego (jest to pewne uproszczenie ponieważ w różnych regionach w zależności od miejscowych tradycji wyglądało to trochę inaczej): - wybieralność własnych organów władzy – rady miejskiej z burmistrzem - własne sądownictwo zastępujące sąd pana feudalnego - własna siła zbrojna - prowadzenie własnej polityki gospodarczej i finansowej - mieszczanie (w przeciwieństwie do chłopów) posiadali wolność osobistą więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 6 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron e. Początkowo organy władzy miejskiej pochodziły (przynajmniej formalnie) z wyboru, dokonywanego przez ogół mieszczaństwa, z czasem jednak grupa rządząca zastępowała wybory kooptacją i likwidowała wpływ ogólnego zgromadzenia na politykę miasta f. W większości ośrodków miejskich wytworzyła się oligarchia miejska sprawująca władzę (patrycjat) składająca się z kilkudziesięciu najpotężniejszych rodzin, które stale dzierżyły stanowiska rajców. 4. Struktura społeczna w mieście średniowiecznym a. Ewolucja życia politycznego w miastach średniowiecznych spowodowała wyłonienie się podziałów społecznych na duże grupy b. Najwyżej w strukturze społecznej miasta stał patrycjat (zob. pkt. 3e); początkowo byli to bogaci kupcy i najwięksi właściciele gruntów i nieruchomości, z czasem dawne rodziny bogatych kupców przeobraziły się w posiadaczy nieruchomości i bankierów. c. Drugą, a zarazem największą i najbardziej zróżnicowaną grupą było pospólstwo; w jego skład wchodzili zarówno kupcy, często bardzo zamożni, jak i zwykli rzemieślnicy; grupa ta stanowiła naturalną opozycję wobec patrycjatu, a odsunięta od udziału we władzy była najbardziej skłonna do buntu przeciw rządzącej oligarchii; d. Trzecią warstwą stojąca na dole drabiny społecznej był plebs, do którego należały najuboższe grupy ludności (np. czeladnicy, służba itp.) 5. Korporacje rzemieślnicze (cechy) a. Odsunięci od władzy rzemieślnicy nie mieli wpływu na decyzje patrycjatu promującego często wolny handel towarami konkurencyjnymi wobec ich produkcji; w tych okolicznościach zaczęły powstawać korporacje rzemieślnicze zwane cechami mające na celu obronę interesów ich członków (z czasem cechy zostały uznane przez władze miast); b. Cechy obok funkcji religijnych oraz pomocy swym członkom i ich rodzinom (np. wdowom i sierotom po zmarłych majstrach) pełniły kilka istotnych funkcji ekonomicznych: - monopol produkcji: cechy określały rozmiary produkcji i kontrolowały jakość wyrobów, pozyskiwanie i rozdział surowców oraz zbyt towarów - monopol szkolenia: kontrolowano kształcenie uczniów, cechy miały monopol na organizowanie egzaminów mistrzowskich dla czeladników; uzyskanie tytułu mistrza wymagało 4-12 lat nauki, pracy jako czeladnik, odbycia tzw. wędrówki czeladniczej po innych miastach wreszcie wykonania pracy mistrzowskiej więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 7 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron - monopol sprzedaży: cechy kontrolowały zbyt towarów, w praktyce oznaczało to, że wyroby rzemieślnicze mogli sprzedawać jedynie majstrzy - funkcja sądownicza: ustalanie reguł życia cechowego oraz sądzenie i karanie za ich złamanie c. Ustrój cechów charakteryzował się równością członków, natomiast bardzo ostro zwalczano konkurencję obcych i nie zrzeszonych tzw. partaczy; zasady funkcjonowania cechów były szczegółowo regulowane w statutach cechowych 6. Korporacje kupieckie (gildie) a. Podobnie jak rzemieślnicy również kupcy tworzyli swoje korporacje zawodowe zwane gildiami, mające podobnie jak cechy chronić przed obca konkurencją poprzez wprowadzanie odpowiednich przepisów regulujących handel na terenie miasta b. Jednym z takich przepisów było prawo składu – zmuszające kupca przybywającego do miasta do sprzedaży całości towaru lub pozostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa składu) bądź wystawienia towaru na pewien czas (w przypadku częściowego prawa składu) c. Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować można było jedynie na placu publicznym (zakazy te nie obowiązywały w okresie jarmarków odbywających się periodycznie z reguły przy okazji świąt kościelnych) d. Obcy kupcy mogli nawiązywać między sobą kontakty jedynie za pośrednictwem miejscowego maklera e. Ograniczeniem dla handlu (nie związanym tym razem z działalnością korporacji kupieckich) był przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych szlaków, co było związane z interesem lokalnych właścicieli feudalnych; utrudnieniem w obrocie handlowym były również liczne komory celne zarówno wewnętrzne, jak i na granicach państw 7. Pieniądz i kredyt a. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował „powrót” pieniądza jako powszechnego miernika wartości b. Cały czas, podobnie jak we wcześniejszym okresie, system pieniężny znajdował się w chaosie – niemal każdy z większych seniorów rościł sobie prawo do bicia monet, również miasta dążyły do uzyskania takich uprawnień; fałszerstwa dokonywane przez więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 8 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron władców przy okazji nowych emisji były jednym z najczęstszych sposobów pozyskiwania dodatkowych dochodów c. Problemem był również niedostatek kruszców (przede wszystkim srebra) wobec rosnącego popytu na nowy pieniądz d. Brak kruszców spowodował, że coraz większą rolę zaczęły odgrywać transakcje kredytowe (od XIII w.); we Włoszech do użycia weszły weksle (niezbędne przy rozliczeniach dużych sum w transakcjach odbywających się pomiędzy różnymi miastami) e. Dla uporządkowania i ułatwienia obrotów wielkie miasta włoskie wypuszczają własne monety złote (Florencja – floreny, Wenecja – dukaty) f. Ze względu na ograniczenia religijne początkowo kredyt na procent znalazł się w ręku finansistów żydowskich; wraz z osłabieniem zakazów udzielaniem drobnego kredytu pod zastaw zajęli się kupcy/lichwiarze z miast lombardzkich g. Większych kredytów (przede wszystkim władcom) udzielały klasztory i zakony rycerskie (wyspecjalizowali się w tym Templariusze), a później również wielkie domy bankowe z północnych Włoch (np. z Florencji); były to również kredyty pod zastaw – ziemi, renty feudalnej, regaliów; dochodem wierzyciela był zysk płynący z zastawu h. Rozwój działalności finansowej przez miasta włoskie w połączeniu z ich polityczną niezależnością doprowadził do powstania zaczątków nowoczesnych finansów państwowych i. Kredyt kupiecki (przeznaczony na działalność handlową) rozwinął się najpierw we Włoszech pod postacią spółek handlowych (kredytodawca wchodził do spółki z kapitałem w zamian za udział w zyskach z wyprawy) j. Z czasem spółki handlowe zaczęły przekształcać się w firmy zajmujące się wyłącznie działalnością finansową (pierwsze banki) 8. Rozwój bankowości i wszelkich usług finansowych, szukanie różnych form lokowania zgromadzonego kapitału, poszukiwanie nowych rynków, wprowadzanie nowych rozwiązań organizacyjnych w produkcji (nakład w Niderlandach), wprowadzenie ceł pokazuje na kluczowa rolę miast i mieszczaństwa (szczególnie z północnych Włoch i Niderlandów) jako prekursorów kapitalizmu i powstawania struktur nowoczesnego państwa. C. Wielkie ośrodki handlu 1. Rozwój miast w Europie więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 9 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron a. Pomiędzy XI a XIII w. większość Europy Zachodniej pokryła się siecią większych i mniejszych miast, oczywiście nie wszędzie w tym samym czasie i w tym samym stopniu; b. Procesy urbanizacyjne najszybciej i najsilniej przebiegały we Włoszech (szczególnie północnych), a następnie we Flandrii i sąsiednich hrabstwach i księstwach na pograniczu Francji i Niemiec (późniejsze Niderlandy); w północnych Włoszech znajdowało się w tym okresie najwięcej wielkich miast (kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, np. Wenecja, Genua, Florencja); c. Charakterystyczną cechą obu tych obszarów jest słabość władzy centralnej, w tym również lokalnych feudałów, którzy muszą zabiegać o przychylność miejscowej ludności; w efekcie mieszczaństwo (w Niderlandach również chłopstwo) miało o wiele silniejszą pozycję polityczną niż w innych krajach europejskich d. Z najbardziej rozwiniętych terenów handel i rzemiosło promieniowały na dalsze – powodując rozwój handlu i sieci miejskiej – w efekcie od XIII w. możemy mówić pojawianiu się coraz silniejszych rynków ponad regionalnych e. W XI-XIII w. powstała sieć ośrodków miejskich w Zachodniej Europie, wokół dużych miast mających charakter centrów handlu regionalnego lub ponadregionalnego (np. Brugia czy Genua) powstawały mniejsze – ośrodki handlu lokalnego (obszar „wpływu” małego miasta obejmował okrąg o promieniu ok. 20-30 km, tak żeby w ciągu jednego dnia można było się dostać do miasta i z niego wrócić) 2. Północne Włochy – świat niezależnych republik miejskich a. Przyczyny szybszego rozwoju miast włoskich można widzieć w kilku czynnikach - w północnych Włoszech nie zanikł handel oraz przetrwało wiele dawnych ośrodków miejskich (przede wszystkim miasta pozostające pod kontrolą Bizancjum) - ożywione kontakty z Cesarstwem Wschodnim stworzyły możliwości dla portów włoskich odgrywania roli centrów handlowych - słabość i rozbicie władzy politycznej na terenie Italii pozwoliła miastom regionu osiągnąć najszybciej względną autonomię, bądź wręcz niezależność polityczną (np. Wenecja) - Północne Włochy były w efekcie najsilniej zurbanizowanym (a właściwie jedynym naprawdę zurbanizowanym) regionem w Europie b. Wenecja więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 10 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron - w Wenecji jako jednym z pierwszych miast wykształcił się ustrój republiki arystokratycznej z radą miejską; na czele republiki stał doża, który był wybierany z grona miejscowej arystokracji - Wenecja stała się głównym ośrodkiem handlu europejskiego z Bizancjum - wzrost obrotów miasta datuje się od X w. wraz z uruchomieniem kanałów transportowych z południowymi Niemcami przez przełęcze alpejskie - potęga Wenecji wzrosła jeszcze podczas krucjat, w których miasto brało czynny udział m.in. jako organizator transportu morskiego; szczególne korzyści wyciągnęli Wenecjanie z czwartej krucjaty (początek XIII w.) biorąc udział w grabieży Konstantynopola (dotychczasowego protektora miasta) - w XIII w. kupcy weneccy zaczęli organizować wyprawy w głąb Azji (m.in. do Indii); najsłynniejszą była podróż Marco Polo do Chin (1271-1295) c. Genua - najpoważniejszym konkurentem Wenecji w handlu wschodnim była w średniowieczu Genua - Genueńczycy opanowali w XIII w. handel z krajami islamskimi; - Genua posiadała swoje placówki handlowe m.in. w Palestynie i Syrii oraz na Cyprze, skąd podejmowano wyprawy w głąb Azji - Genua wykorzystała konflikt Wenecji z prawowitymi cesarzami Bizancjum i po restauracji Cesarstwa Wschodniego (1261) przejęła kontakty handlowe konkurenta z Konstantynopolem, jak również zmonopolizowała handel z basenem Morza Czarnego 3. Niderlandy a. Obok północnych Włoch drugim najgęściej zurbanizowanym regionem był obszar późniejszych Niderlandów (przede wszystkim hrabstwo Flandrii) b. Ośrodki miejskie na tych terenach zaczęły powstawać od X w. i były związane z produkcją i handlem suknem (Brugia, Ypres, Gandawa); sukiennictwo flandryjskie bardzo szybko rozwinęło stosunkowo zaawansowaną technologię produkcji, jak również przeszło do bardziej zaawansowanych form organizacyjnych – kupcy flandryjscy już od XIII w. zaczęli wprowadzać na tych terenach nakład omijając ograniczenia cechowe (kupiec/nakładca organizował surowiec przekazując go chałupnikom produkującym dla niego sukno w zamian za wynagrodzenie) więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 11 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron c. Na rozkwit ośrodków handlowych regionu (przede wszystkim Brugii) wpływało również pośrednictwo w handlu pomiędzy kontynentem a Anglią d. Rozwój Flandrii i sąsiednich hrabstw, podobnie jak we Włoszech, ułatwiała słaba pozycja władzy senioralnej (w przypadku Flandrii króla Francji, w przypadku terenów bardziej na wschód władców Niemiec); np. hrabia Flandrii czerpiąc dochody z gospodarki swojego państwa mógł całkowicie ignorować swojego francuskiego suzerena. Zaawansowanie gospodarcze regionu nie dorównywała jednak w tym okresie miastom północnych Włoch. D. Kolonizacja niemiecka Wschodu i „prawo niemieckie” 1. Przyczyny kolonizacji niemieckiej Wschodu w XIII w. a. Niski stopień zaludnienia krajów Europy Środkowej b. Lokalni książęta i biskupi ze wschodnich terenów Niemiec oraz Polski, Czech i Węgier upatrywali w kolonizacji znakomity sposób na powiększenie własnych dochodów c. Nadwyżka ubogiego rycerstwa – ministeriałów – wywodzącego się z ludności niewolnej zaangażowanej przez monarchów do służby wojskowej, mającej niski status społeczny w Niemczech, mogącego uzyskać na Wschodzie pokaźne nadziały ziemskie d. Kupcy i rzemieślnicy szukający nowych obszarów dla penetracji handlowej e. Chłopi poszukujący nowych (i większych) terenów pod uprawę f. Kolonizacja niemiecka objęła w rzeczywistości przede wszystkim wschodnie tereny Rzeszy, częściowo Czechy, Pomorze, w pewnej mierze Polskę, o wiele istotniejsze było jednak przejęcie na niemal całym obszarze Europy Środkowej tzw. „prawa niemieckiego” regulującego zasady lokacji miast i wsi 2. „Prawo niemieckie” na wsi a. Na czele grupy osadniczej stał zasadźca, który często finansował sprowadzenie grupy chłopów b. Zasadźca przy lokowaniu nowej wsi zawierał układ z panem feudalnym, wytyczał działki pod zabudowania i wielkość pól (dzieląc na trzy niwy stosownie do potrzeb trójpolówki, każdy gospodarz otrzymywał działkę w każdej z niw); użytkowanie pastwisk i lasu pozostawało wspólne więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 12 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron c. Poza chłopami pełnorolnymi osadzano na ziemi tzw. zagrodników (czasem byli to rzemieślnicy wiejscy, częściej chłopi przybyli bez środków do zagospodarowania, zmuszeni dorabiać sobie pracą najemną u sąsiadów) d. Na czele wsi stał sołtys, którym z reguły był zasadźca (odstępujący później często z zyskiem sołectwo następcy); sołtys był lennikiem pana wsi, miał obowiązek konnej służby wojskowej, zbierał dla pana daniny, z których część zostawiał sobie; sołtys stał na czele sądu wiejskiego złożonego z chłopskich ławników; gospodarstwo sołtysa z reguły przewyższało znacznie wszystkie inne, sołtys z zasady miał prawo zakładania karczmy i młyna e. Na zagospodarowanych świeżo terenach chłopi byli przez pewną liczbę lat wolni od ciężarów na rzecz pana; po ich upływie musieli płacić czynsz w naturze i pieniądzu; czasem ale raczej rzadko dochodziła do tego robocizna, jeśli pan feudalny prowadził własne gospodarstwo 3. „Prawo niemieckie” w mieście a. Technika osadnicza przy lokowaniu miast wyglądała podobnie jak na wsiach; również tutaj akcją osadniczą kierowali zasadźcy, zajmujący się rozplanowaniem osady i sprowadzeniem osadników b. Lokacje miast na ziemiach na wschód od Łaby dokonywały się z reguły według prawa miejskiego wzorowanego na Magdeburgu, Lubece lub Norymberdze c. Na ogół nie chodziło o lokację nowych miast, ale o nadanie praw ośrodkom już istniejącym; przy tej okazji wyznaczano (o ile to było możliwe) nową siatkę ulic, ewentualnie lokowano nowe miasto obok starego d. Miasto założone lub przeniesione na prawo niemieckie było wyodrębnione prawnie spod królewskiego (książęcego) sądownictwa i jurysdykcji; podlegało własnemu sądowi ławniczemu rządzącemu się prawem niemieckim oraz samorządowym instytucjom miejskim e. Na czele miasta stał wójt (z reguły zasadźca), który przewodniczył sądowi ławniczemu, reprezentował wobec mieszczan pana feudalnego i za to wszystko korzystał z licznych uprawnień i dochodów w mieście f. Obok wójta pojawiła się rada miejska, stanowiąca właściwą reprezentacje mieszczaństwa; z czasem rady starały się wykupić wójtostwa III. Społeczeństwo średniowiecznej Europy (społeczeństwo stanowe) więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 13 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron 1. Charakterystyczną cechą stosunków społecznych w średniowieczu było wyłonienie się wyodrębnionych grup społecznych – stanów. Hierarchiczny porządek społeczny, mający swoje podstawy w nauczaniu Kościoła, dzielił społeczeństwo na trzy grupy: tych, którzy się modlą (duchowni); tych, którzy walczą za Boga i seniora (rycerstwo); tych, którzy pracują fizycznie (rolnicy i rzemieślnicy). 2. Ostatecznie w społeczeństwie średniowiecznym wykształciły się trzy stany: a. duchowny; b. rycerski (szlachecki); c. stan trzeci – składający się z dwóch różniących się znacznie części – chłopstwa i mieszczan; 3. Kościół i stan duchowny. a. Kościół był w średniowieczu nie tylko wielkim właścicielem ziemskim, ale instytucją władzy politycznej b. Stan duchowny był otwarty, można było do niego wejść przez uzyskanie stosownego wykształcenia i święceń, w praktyce jednak największe szansę miał w tej dziedzinie stan szlachecki c. Duchowieństwo miało olbrzymi wpływ na życie społeczeństw poprzez formułowanie zasad moralnych, którym podporządkowane było życie społeczne, w tym również zasady życia gospodarczego d. Kościół był w dużej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako: - nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej; duchowni byli jedynymi ludźmi wykształconymi w warunkach powszechnego analfabetyzmu - propagator reform gospodarczych (dobra kościelne były centrami nowoczesnego rolnictwa, tu najwcześniej stosowano nowe metody uprawy roli, w klasztorach zaś skupiali się wytrawni rzemieślnicy) - organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych (kościoły, katedry), które spełniały rolę współczesnych robót publicznych; organizator handlu (najwcześniejsze przywileje targowe otrzymywały klasztory i kościoły) - organizator wielkich przedsięwzięć aktywizujących masy ludzi (krucjaty, pielgrzymki do miejsc świętych). 4. Rycerstwo. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 14 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron a. Rycerstwo było w średniowieczu przygotowywane do służby publicznej (wojskowej lub administracyjnej), nie mogło natomiast oddawać się zajęciom produkcyjnym i handlowym pod rygorem utraty szlachectwa. b. Średniowieczne rycerstwo ukształtowało się w odrębny stan w okresie krucjat, które stworzyły moralne ideały rycerza (etos rycerski): wierność Bogu i seniorowi, uczciwość, odwaga (stąd marzenie rycerskie o walce z potworami, smokami), słowność . c. Rycerstwo było (poszukiwali ich też wzorem „wędrowni estetyki rycerze"), życia: chęci bohaterstwa, przygód sprawności fizycznej (demonstrowanej na turniejach rycerskich i w czasie wojen), przepychu w strojach i konsumpcji, swoista cześć dla kobiet. d. „Zawód” rycerza zdobywało się od najmłodszych lat, analogicznie do kształcenia rzemieślnika (paź - giermek - rycerz pasowany, czyli otrzymujący od seniora, władcy pas rycerski). e. Hermetyczność stanu rycerskiego w XI-XII w. spowodowała jedynie sporadyczne przypadki przeniknięcia do niego przedstawicieli innych stanów (tzw. nobilitacja, nadawana za nadzwyczajne zasługi na polu walki bądź po prostu kupowana przez bogatego mieszczanina). f. Rycerstwo musiało się „samofinansować” (zamki, konie, wyposażenie, poczty, tabory), stąd ogromna rola włości feudalnej jako podstawy ekonomicznej tej struktury polityczno-militarnej, a zarazem wyjaśnienie decentralizacji politycznej. Później piechotę finansowano z podatków, wzrosła rola scentralizowanej monarchii. g. Militarna rola rycerstwa podupadła wraz z zastosowaniem nowych technik wojennych opartych najpierw na łuku i kuszy, a następnie na broni palnej i sprawności plebejskiej piechoty. 5. Mieszczaństwo. Rozwój miast w Europie w XI-XIII w. przyniósł wzrost znaczenia mieszczaństwa; stan ten był jednak wewnętrznie bardzo zróżnicowany: patrycjat, pospólstwo, plebs (zob. wyżej) 6. Chłopi. W poszczególnych majątkowo (chłopi krajach europejskich był to stan zróżnicowany pełnorolni, zagrodnicy, chłopi bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy wiejscy) i prawnie (chłopi wolni oraz poddani). Stan ten tworzył podstawową grupę wytwórczą epoki feudalnej, obejmując 60-90% zaludnie- więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 15 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron nia poszczególnych obszarów. Przynależność do stanu chłopskiego zobowiązy wała do pracy na ziemi należącej do pana. IV. Gospodarka schyłku średniowiecza A. Kryzys w rolnictwie w XIV w. 1. Ekstensywny rozwój rolnictwa (szczególnie w włościach panów feudalnych) nie prowadził do poprawy jego wydajności, a spowodował wyjałowienie gleb i zmniejszenie plonów 2. Wzrost liczby ludności w XIII w., a co za tym idzie zapotrzebowania na zboże prowadził do zajmowania pod uprawę coraz gorszych gleb nie nadających się pod intensywną uprawę; karczunek coraz większej ilości lasów zmieniał mikroklimat, a zamiana pastwisk i łąk na pola uprawne ograniczała hodowlę i możliwości nawożenia 3. W XIII w. wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia nadwyżka ludności z krajów najwyżej rozwiniętych gospodarczo musiała szukać nowych siedzib; inną możliwością była przeprowadzka ze wsi do miast 4. Wysokie zapotrzebowanie na zboże wynikające ze zwiększenia liczby ludności oraz szybkiego rozwoju miast nie mogło być zaspokojone ze względu na niedostateczny rozwój rynku; w efekcie częste były plagi głodu, przy jednoczesnych wysokich plonach w innych regionach kontynentu 5. Fale głodu powiększały jeszcze zaludnienie miast, w których szukali schronienia ludzie z poszkodowanych terenów, w konsekwencji zmieniała się struktura społeczna – rosły szeregi plebsu miejskiego – żebraków, włóczęgów 6. Epidemie drugiej połowy XIV w. (nie tylko „Czarna Śmierć”) spustoszyły niemal cały kontynent (najmniej poszkodowana wyszła z zarazy Europa Wschodnia m.in. Polska) – wiele wsi całkowicie opustoszało, a chłopi uprawiający dotychczas gorsze ziemie zasiedlili niezamieszkałe wsie o lepszych glebach 7. Kryzys rolnictwa dotknął w pierwszej kolejności właścicieli wielkich posiadłości ziemskich związanych z rynkiem zbożowym – w wyniku spadku liczby ludności (po zarazach) spadły ceny zboża, a wzrosły płace robotników rolnych (których liczba spadła); spadek cen zboża uderzył również w tych panów feudalnych, którzy utrzymali rentę w naturze w nadziei łatwego spieniężenia produktów na rynku miejskim; znaczny spadek dochodów dotknął również właścicieli, którzy przeszli w całości na oczynszowanie, ponieważ kryzys dotknął również system monetarny ze względu na zaniżanie zawartości kruszcu w monetach przez władców (Filip IV Piękny we Francji, Edward I i Edward III w Anglii). więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 16 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron 8. Lepiej przetrwały kryzysową sytuację gospodarstwa chłopskie, uprawiane intensywniej (a zatem wydajniej), a zarazem mające możliwość łatwiejszego przystosowania się do zmieniającego się rynku 9. Kryzys rolnictwa XIV w. dał jednak początek wielkiej kariery hodowli owiec w Anglii – od XV w. opustoszałe tereny o gorszych glebach zostały tam zajęte pod pastwiska; z zajmowaniem opustoszałych gruntów pod pastwiska wiąże się termin „grodzenie”, czyli ogradzanie terenów pastwisk jednego właściciela – istotne jest tutaj zwrócenie uwagi na wykształcanie się nowego rozumienia praw własności, zbliżonego do dzisiejszego a tak różnego od własności podzielonej charakterystycznej dla systemu lennego; grodzenia gruntów pod pastwiska nabierają znaczenia pod koniec XV w., a szczególnie w XVI w., dotyczą one jednak terenów w płd-wsch Anglii, zmiany na pozostałych ziemiach królestwa zaczęły się dopiero w połowie XVII w. B. Zmiany społeczne i powstania chłopskie 1. Spadek dochodów z renty feudalnej doprowadził do degradacji znaczną część rycerstwa, szczególnie drobniejszego; doprowadziło to do powstawania grup rycerzy-rabusiów grasujących po krajach zachodniej Europy; innym sposobem poprawy egzystencji dla rycerstwa był udział w kampaniach wojennych w nadziei zdobycia łupów lub nadań ziemskich w wypadku zwycięstwa. 2. Znaczna część możnowładztwa duchownego i świeckiego próbowała powiększyć swoje dochody podwyższając obciążenia chłopów, jednak spowodowało to plagę ucieczek chłopów, którzy bez trudu mogli znaleźć nowe gospodarstwa na opustoszałych terenach 3. Sytuacja chłopów pogorszyła się najmniej – niskie ceny zboża pozwoliły im podnieść konsumpcję (choć trudności na rynku dotknęły również gospodarstwa chłopskie), jednocześnie wahania koniunktury i zdecydowanie większa elastyczność ich ekonomiki pozwoliła im na wykorzystywanie okazji na rynku i uzyskiwanie przyzwoitych dochodów 4. Próby podwyższania obciążeń chłopskich i zaostrzenia poddaństwa oraz panoszące się bandy rabusiów rycerskich lub wojskowych sprowokowały wybuch licznych powstań chłopskich w drugiej połowie XIV i XV w., przede wszystkim we Francji (np. żakeria w połowie XIV w.) i Anglii; powstańcy z reguły nie mieli żadnego programu, a ich celem była zemsta na znienawidzonych panach feudalnych, wszystkie powstania chłopskie zostały surowo stłumione 5. Kryzys w rolnictwie i towarzyszące mu zmiany społeczne (umocnienie pozycji chłopów i ich większa mobilność, powstania chłopskie, jak również degradacja znacznej części rycerstwa) spowodowały zanik poddaństwa osobistego w Zachodniej Europie, jak również przyśpieszenie przechodzenia na rentę pieniężną więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 17 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron C. Sytuacja miast i kryzys rzemiosła 1. Kryzys w rolnictwie wywarł głęboki wpływ na sytuację ówczesnych miast 2. Epidemie drugiej połowy XIV w. jeszcze silniej niż wieś spustoszyły miasta; napływ uciekinierów ze wsi nie mógł w całości zrównoważyć zaistniałych strat 3. Nastąpiło skurczenie się rynków i tendencja do ograniczania produkcji, spadkowi nie zapobiegła korzystniejsza dla produktów miejskich w porównaniu z płodami rolnymi relacja cen, ponieważ niskie ceny produktów wiejskich ograniczyły popyt ze strony przede wszystkim właścicieli ziemskich odbiorców produktów luksusowych, a także chłopów, którzy często wracali do produkcji domowej 4. Próby przeciwdziałania kryzysowi ze strony cechów rzemieślniczych ograniczyły się do zaostrzenia przepisów ograniczających konkurencję oraz utrudniania w dostępie do zawodu nowym ludziom (w efekcie czeladnicy stali się jedną z liczniejszych i najbardziej niezadowolonych grup społecznych) 5. Inną konsekwencją polityki cechów rzemieślniczych było powstawanie poza murami miast osiedli tzw. partaczy, tj. wytwórców produkujących poza korporacją, na których nie ciążyły ograniczenia ustanawiane przez cechy 6. Kupcy podobnie jak rzemieślnicy bojąc się konkurencji zaczęli w większym stopniu niż wcześniej wykorzystywać system przywilejów uniemożliwiających konkurencję zewnętrzną (zob. wyżej); polityka polegająca na mnożących się rozporządzeniach ograniczających swobodę transakcji była obecna niemal we wszystkich miastach. D. Przesunięcie centrów handlowych – powstawanie rynków ponadregionalnych 1. W wyniku przemian zachodzących w XIV w. centra handlowe uległy przemieszczeniu; w XIV stuleciu czołowym ośrodkiem handlu stała się Brugia (w XV w. w związku z zamulaniem się portu miejsce Brugii zajęła Antwerpia), w której spotykali się kupcy z dwóch stref handlu ponadregionalnego – handlowcy z północnych Włoch, cały czas odgrywający pierwszorzędną rolę w handlu śródziemnomorskim i kupcy należący do Związku Hanzeatyckiego, który opanował nową szybko rozwijająca się strefę handlu na północy 2. Związek Hanzeatycki a. Hanza była luźną wspólnotą patrycjatu kupieckiego miast nadbałtyckich i północno niemieckich; początkowo powstała jako związek kupców (XIII w.), by w XIV w. przekształcić się w związek miast; szczyt potęgi Hanzy przypada na XIV i pierwszą połowę XV w., choć formalnie związek przetrwał do połowy XVII w. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 18 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron b. Na czele Hanzy stał Hansetag (zjazd wszystkich miast), jednak faktycznie przywódczą rolę w Hanzie odgrywała Lubeka, największy wówczas port na Bałtyku c. Metodą działania Hanzy było uzyskiwanie szczególnych przywilejów od władców z krajów leżących nad Bałtykiem i Morzem Północnym, w ten sposób związek uzyskał faktyczny monopol w handlu pomiędzy wybrzeżami Bałtyku i Europą Zachodnią d. Podstawowymi towarami w handlu hanzeatyckim były śledzie, futra, zboże przewożone z północy i wschodu na zachód oraz sól i sukno przywożone z zachodu na wschód; 3. Miasta włoskie i zmiany w handlu śródziemnomorskim a. Miasta północnowłoskie w ciągu XIV i XV w. zaczęły się przekształcać z oligarchicznych republik miejskich w państwa rządzone przez lokalne dynastie; jedyną, które pozostała przy wcześniejszym ustroju republiki oligarchicznej, była Wenecja; b. W handlu śródziemnomorskim XIV w. w dalszym ciągu dominowały rywalizujące ze sobą dwie wielkie republiki miejskie – Wenecja i Genua c. Trudności w obrocie ze Wschodem wystąpiły wraz z upadkiem panowania mongolskiego w Chinach oraz utratą resztek posiadłości chrześcijańskich na Bliskim Wschodzie d. Konflikt pomiędzy Wenecją i Genuą rozstrzygnął się ostatecznie w 1381 r. w bitwie morskiej pod Chioggią, w której Wenecja zniszczyła flotę genueńską; Genua utraciła ostatecznie swoje znaczenie, tracąc swoje posiadłości zamorskie na rzecz Turków (ostatnie Kaffę i Sudak na Krymie w 1475 r.) e. Zwycięstwo Wenecji nie przywróciło w pełni potęgi handlowej miastu, które trwało przy starych szlakach handlowych i metodach wymiany nie umiejąc przystosować do zmieniających się warunków; ostateczny cios handlowi lewantyńskiemu zadały portugalskie odkrycia nowej drogi na Wschód wokół Afryki. f. Konflikt Genui i Wenecji wykorzystała w XV w. Florencja, dotychczas znana jako centrum finansowe; zakładając port w Livorno opanowała w pierwszej kolejności handel z krajami zachodniej Europy, by następnie wejść również na rynek wschodni. V. Zmiany demograficzne w Średniowiecznej Europie więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 19 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron Populacja Europy (w milionach) w okresie średniowiecza (500-1470) obszar/lata 500 650 1000 1340 1470 Południowa Europa (Grecja, Bałkany, Włochy, Płw. Iberyjski) 13 9 Europa Zach. (Francja, Wlk. Brytania, Niemcy, Skandynawia) 9 5,5 12 35,5 22,5 Europa Wschodnia (Ruś, Polska, Litwa, Węgry) 5,5 3,5 9,5 13 Europa 27,5 18 17 25 19 9,5 38,5 73,5 50 Dane na podstawie: Carlo M. Cipolla (ed.), Ecomomic History of Europe: The Middle Ages, London 1972, s. 36 A. Wyludniona Europa wczesnego Średniowiecza 1. W V w. nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby ludności na całym terytorium dawnego Cesarstwa, przy czym zdecydowanie większy (procentowo) spadek można zaobserwować w części zachodniej; głównej przyczyny tego stanu rzeczy można się dopatrywać w niszczycielskich najazdach plemion germańskich oraz Hunów (obie części byłego Imperium) oraz ogólnym chaosie politycznym i gospodarczym (część zachodnia) 2. W okresie od 500 do 650 r. można mówić o dwóch podokresach: w pierwszym pięćdziesięcioleciu nastąpił powolny wzrost liczby ludności związany z restauracją cesarstwa przez Justyniana, przez następne sto lat populacja znacznie spadała przede wszystkim z powodu występujących plag 3. W kolejnym okresie (650 – 1000) najpierw nastąpił wzrost liczby ludności tak że odzyskała ona wielkość z okresu przed plagami (do 800 r.); trudno natomiast powiedzieć coś bliższego o okresie IX i pierwszej połowie X w., najprawdopodobniej wzrost ludności był wówczas słabszy do czego mogły się przyczyniać niszczycielskie najazdy Normanów ze Skandynawii i Węgrów ze Wschodniej Europy B. Boom demograficzny XI-XIII w. 1. Największy wzrost populacji w Europie nastąpił w drugim okresie Średniowiecza, rozpoczął się ok. 950 r. we Włoszech i nieco później w Europie Zachodniej (sytuacja we wschodniej części kontynentu jest w tej materii nie do końca jasna); 2. Szczególnie szybki wzrost ludności nastąpił w całej Europie Zachodniej (choć na pierwsze miejsce wysuwają się północne Włochy) pomiędzy 1150 i 1300 r.; w więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 20 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron tym okresie pojawiają się pierwsze większe miasta w Europie Zachodniej liczące ponad 30 tys. mieszkańców (oczywiście w północnych Włoszech były wcześniejsze i liczniejsze ośrodki post-rzymskie lub bizantyjskie, np. Wenecja). 3. W Europie Wschodniej wzrost ludności był wolniejszy co można wiązać m.in. z najazdem i okupacją mongolską w XIII w.; jednak część terenów Europy Wschodniej od Czech przez Śląsk, Małopolskę, Słowację po Transylwanię była w XIII w. obszarem szybkiego wzrostu gospodarczego, czemu musiał towarzyszyć szybki wzrost populacji. 4. W okresie XI-XIII w. populacja Europy wzrosła do ok. 75 mln, a więc niemal dwukrotnie. C. Zapaść demograficzna późnego Średniowiecza 1. Na początku XIV w. zaczyna się tzw. Mała Epoka Lodowa, która trwała przez całe XIV i XV stulecie, charakteryzując się generalnym obniżeniem temperatury na kontynencie; w efekcie ochłodzenia klimatu w pierwszej połowie XIV w. można zaobserwować bardzo powolny wzrost liczby ludności szczególnie na północy kontynentu i w wyżej położonych regionach (mniejsza liczba zawieranych małżeństw) 2. Nadwyżka ludności w niektórych regionach (północne Włochy, niektóre regiony Anglii), a jednocześnie problemy z dostawami zboża powodowały występowanie plag głodowych zwiększających śmiertelność (zob. wyżej) 3. Największy spadek populacji Europy w tym okresie spowodowała jednak zaraza z połowy XIV w. („Czarna Śmierć” 1347-1351) i powtarzające się zarazy w drugiej połowie stulecia; „Czarna Śmierć” zmniejszyła populację Europy o około 25%, o następne 20% zaraza z 1385 r., a następujące po niej plagi z końca wieku o kolejne kilka procent; zarazami stosunkowo mniej zostały dotknięte wschodnie tereny kontynentu, w tym Polska 4. Na spadek liczby ludności musiały mieć również wpływ krwawe wojny toczone w drugiej połowie XIV i w XV w. (Wojna Stuletnia, wojny domowe w Anglii), ale w porównaniu do zaraz miały one niewielkie znaczenie 5. Najprawdopodobniej okres pomiędzy 1400 a 1460 r. był czasem powolnego odbudowywania populacji kontynentu. 6. W historiografii funkcjonuje pojęcie „kryzysu XIV stulecia” mające związek ze zmianami demograficznymi i będącymi ich konsekwencją przeobrażeniami ekonomicznymi: ludność wzrasta aż do granic możliwości „społecznego więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 21 Gospodarka Czasów Średniowiecza 21 stron ekosystemu” (do końca XIII w.), naruszona zostaje równowaga, następuje kryzys (XIV stulecie), który ją przywraca. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 22
