praca zaliczeniowa z pedagogiki opiekuńczo
advertisement
Rodzina jako środowisko wychowawcze Elżbieta Burczyk "Pośród tych wielu dróg rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą. Jest drogą powszechną, pozostając za każdym razem drogą szczególną, jedyną i niepowtarzalną, tak jak niepowtarzalny jest każdy człowiek. Rodzina jest tą drogą, od której nie może on się odłączyć: Wszak normalnie każdy z nas w rodzinie przychodzi na świat, można więc powiedzieć, że rodzinie zawdzięcza się fakt bycia człowiekiem. A jeśli w tym przyjściu na świat oraz w wchodzeniu w świat człowiekowi brakuje rodziny, to jest to zawsze wyłom i brak nad wyraz niepokojący i bolesny, który potem ciąży nad całym życiem..." ( Jan Paweł II, "List do Rodzin", n. 23). WSTĘP Każdy człowiek pojawia się na świecie w pewnym określonym środowisku. Jego przedstawiciele mają na niego największy wpływ. To kim stanie się w przyszłości zależy w dużej mierze od tego pierworodnego środowiska, a szczególnie od poziomu jego funkcjonowania. Już starożytni Grecy, a zwłaszcza Platon głosili, że rodzina jest podstawową komórką życia społecznego i główną instytucją wychowawczą. Rodzina stanowi najbardziej powszechne środowisko wychowawcze młodego człowieka, ponieważ tkwią w niej największe możliwości jego wszechstronnego rozwoju. Rodzina wprowadza młode pokolenie w normy i mechanizmy życia zbiorowego, wywiera istotny i znaczący wpływ na zachowanie się jednostki zarówno wewnątrz samej rodziny, jak i na zewnątrz, na jej ustosunkowanie się do innych osób, do świata wartości, do systemu norm i wzorów postępowania. Na kształtowanie się osobowości młodego człowieka ma wpływ przede wszystkim to, w jakiej rodzinie się urodzi, jakie będą w niej priorytety, style wychowania, postawy rodzicielskie. To właśnie rodzina oddziałuje na jednostkę najdłużej i pozostawia w niej najgłębsze ślady. W rodzinie tworzą się pierwsze więzi emocjonalne, rodzą się uczucia. Dziecko uczestnicząc w jej życiu, powinno poznawać wzory zachowań, normy oraz zasady postępowania społecznego. Będąc jedną z części rodziny przyswaja sobie wiedzę o otaczającym go świecie. Rodzice (opiekunowie) są pierwszymi ludźmi, których dziecko poznaje. Oni są odbiorcami pierwszych wysyłanych przez niego sygnałów. 1. DEFINICJA RODZINY W ujęciu socjologicznym rodzina jest, po pierwsze, podstawową grupą społeczną (instytucją społeczną) w której członkowie połączeni są małżeństwem, więzami pokrewieństwa (niekiedy adopcji), siecią wzajemnych zależności i stosunków społecznych, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe oraz pełnią w niej odpowiednie role społeczne: matki, ojca, dziecka, współmałżonka czasem dziadka czy krewnego. Więź między małżonkami może się rozpaść (co często w wielu kulturach kończy się rozwodem), jednak więź między rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem nie ulega dezintegracji. Więzi rodzinne mają zatem, w odróżnieniu od małżeństw, charakter bardziej trwały. Rodzina, po drugie, jest uniwersalną instytucją społeczną, tzn. utrwalonym w tradycji wszystkich kultur, zrytualizowanym zespołem działań ludzkich ukierunkowanym na zaspokajanie określonych potrzeb swoich członków. Po trzecie, rodzina w socjologii uznawana jest za grupę pierwotną, która charakteryzuje się względną trwałości (tzn. jej istnienie nie jest obliczone na krótki okres), niewielką liczebnością (ogranicza się najczęściej do rodziców, ich dzieci, czasem dziadków i innych krewnych), wielofunkcyjnością oraz więzią społeczną opartą na stosunkach „face-to-face”. To w jej ramach przychodzą na świat dzieci i to właśnie rodzina w konsekwencji jest pierwszą i podstawową agencją socjalizacji. Z pojęciem „rodzina” można się spotkać w języku potocznym, jak i naukowym. Potocznie rodzina definiowana jest, jako para małżeńska, która posiada i wychowuje, co najmniej jedno dziecko. Tradycyjny model rodziny jest następujący: mama – tata – dziecko. Powszechnie uważa się, że kobieta i mężczyzna, którzy nie mają dzieci są małżeństwem, a nie rodziną. W ujęciu naukowym można spotkać różne definicje rodziny. Oto kilka z nich: • • • • według J. Szczepańskiego „rodzina to grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim”; Z. Tyszka „Najogólniej mówiąc rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa: stanowi jego najmniejsza, a zarazem podstawową komórkę”. według W. Okonia „Rodzina to grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci, i krewnych: rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi- więź rodzicielska, i również więź formalna określająca obowiązki rodziców względem siebie, według L. Sołoma „rodzina to społecznie aprobowany, trwały sposób współżycia osobników połączonych więzami małżeństwa, pokrewieństwa bądź adopcji, na ogół zamieszkujących pod wspólnym dachem i współdziałających ze sobą w ramach społecznie akceptowanego podziału ról”, • • • • M. Sherif określa „rodzinę jako grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny”, H. Cudak przyjął tezę, iż „rodzina stanowi podstawowe i jednocześnie pierwotne środowisko opiekuńczo – wychowawcze i socjalizacyjne dziecka, począwszy od jego urodzenia, i uczestniczy w większym bądź mniejszym stopniu w poszczególnych jego fazach rozwojowych”, S. Kawula uważa, iż „rodzina stanowi „wewnętrzny świat”, który podlega wpływom z zewnątrz, a te docierają tam różnorodnymi kanałami i kształtują społeczny i indywidualny system wartości oraz norm zachowania się społecznego poszczególnych członków”, „(...)rodzina, związek naturalny, pierwotny w stosunku do państwa czy jakiejkolwiek innej wspólnoty, posiada swoje własne, niezbywalne prawa, rodzina, będąca czymś znacznie więcej niż tylko zwykłą jednostką prawną, społeczną czy ekonomiczną, stanowi wspólnotę miłości i solidarności, jedyną pod względem możliwości nauczania i przekazywania wartości kulturalnych, etycznych, społecznych, duchowych i religijnych, istotnych dla rozwoju i powodzenia własnych członków oraz społeczeństwa, rodzina jest miejscem spotkania różnych pokoleń, które pomagają sobie wzajemnie w osiąganiu pełniejszej mądrości życiowej oraz w godzeniu praw poszczególnych osób z wymaganiami życia społecznego (Karta Praw Rodziny)”. W etymologii nauk społecznych pojęciu rodzina nadaje się znaczenia, które uwidaczniają różne aspekty jej struktury i funkcjonowania. Uznaje się, że jest to naturalna grupa społeczna o charakterze otwartym, złożona z osób, które są powiązane stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. L. Dyczewski zwraca uwagę, iż rodzina jest jednostką prawną, gospodarczą i społeczną, która ma do spełnienia określone zadania tj. ekonomiczne, prokreacyjne oraz edukacyjne. Reasumując tą część można stwierdzić, że rodzina jest grupą ludzką, pewnym zbiorem społeczności. Dążąc do wspólnych dla nich celów stanowią pewną charakterystyczną całość. Każda rodzina ma swoje tradycje, zwyczaje, nawyki oraz niepowtarzalną atmosferę. W początkowym okresie rozwoju człowieka rodzina jest praktycznie jedyną grupą społeczną oddziałującą bezpośrednio na daną jednostkę. Dlatego tak ważne jest, aby człowiek rozwijał się w tak zwanej „pełnej rodzinie”. 2. TYPOLOGIA RODZIN Jak już wyżej wspomniano, najlepsze warunki dla rozwoju człowieka ma rodzina pełna. Według T.E. Olearczyk jest to taka rodzina, w której mężczyzna i kobieta związani są węzłem małżeńskim (sakramentalnym i cywilnym), połączeni są silną więzią emocjonalną, mieszkają razem i wspólnie wychowują swoje dzieci. Rodzina taka może mieć różnorodny obraz i może to być: - rodzina zdrowa, wydolna wychowawczo oraz w dobrej sytuacji materialnej; - rodzina zdrowa, lecz biedna, w złej sytuacji materialnej; - rodzina zdrowa, wydolna finansowo, lecz niewydolna wychowawczo; - rodzina zdrowa, niewydolna wychowawczo, biedna; - rodzina zdrowa psychicznie i moralnie, lecz z nękającymi ją chorobami przewlekłymi, chorymi lub upośledzonymi dziećmi; - rodzina zagrożona patologią; - rodzina patologiczna. Przeciwieństwem wyżej opisanej rodziny pełnej jest rodzina niepełna, czyli taka, w której rolę wychowawczą dzieci sprawuje tylko jedne z małżonków. Model takiej rodziny to: dziecko – matka, dziecko – ojciec. Rodzina ta może nieć następujący charakter: - niepełna pozytywna, zdrowa, wydolna wychowawczo, stabilna, zamożna; - niepełna pozytywna, wydolna wychowawczo, w złej sytuacji finansowej; - niepełna zagrożona, z różnymi trudnościami; - niepełna patologiczna. Jednym z rodzajów rodzin niepełnych jest także rodzina zastępcza, która zajmuje się wychowaniem i rozwojem dzieci, których rodzice nie są w stanie wychowywać, bądź zmarli. Kolejnym typem jest rodzina samotnej matki. Najliczniejszą grupę stanowią tu wdowy samotnie wychowujące dzieci, kobiety rozwiedzione oraz panny z dziećmi. Czwartą kategorię stanowią rodziny zrekonstruowane, gdzie rodzic zawarł powtórny związek małżeński, a w którym wychowują się dzieci: - z różnych związków; - z poprzednich związków oraz z aktualnego; - opuszczone przez ojca lub matkę z poprzedniego, ale nie z pierwszego związku małżeńskiego. Dla dzieci żyjących w takim typie rodziny ważne jest, aby rodzinę charakteryzował silny związek emocjonalny między dziećmi a rodzicami. Specyficzną formą rodziny jest konkubinat (nieformalny związek). W tej nieformalnej rodzinie proces wychowawczy będzie zależeć od tego, kim są ludzie go tworzący. Dla dziecka ważne jest to, aby niezależnie od typu rodziny, w jakiej jest wychowywany, zostały zaspokojone jego potrzeby biologiczne, a przede wszystkim psychiczne. 2 Inną typologię rodzin proponują S. Kowalski i N. Han – Ilgiewicz . Oto ona: - rodziny rozbite z powodu trwałej nieobecności jednego z rodziców w wyniku rozwodu, separacji, śmierci, wyjazdu; - rodziny zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo też przez adoptowanie nowego dziecka; - rodziny zdezorganizowane (rozbite wewnętrznymi niepowodzeniami – alkoholizm, wzajemna niechęć, podejrzliwość); - rodziny zdemoralizowane, pozostające są w konflikcie z prawem lub z sąsiadami, co nie wyklucza bliskich i serdecznych kontaktów między domownikami. 3. FUNKCJE RODZIN „Współcześni socjologowie i psychologowie dzięki swym precyzyjnym i pogłębionym badaniom scharakteryzowali istotnie funkcje rodziny, jakie ona pełni w rozlicznych dziedzinach życia jednostki oraz różnorodnych zbiorowościach ludzkich”. Przed podaniem rodzajów funkcji, za istotne uważam wyjaśnienie pojęcia funkcji rodziny. „Funkcja rodziny, to tyle co wyspecjalizowane i permanentne działania i współdziałania członków rodziny wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych”. Po zapoznaniu się z przeróżnymi typami rodzin naszych czasów, należy przyjrzeć się ich funkcjom. W związku z koniecznością zaspokajania licznych potrzeb swoich członków oraz zrealizowania celów, jakie stawia przed nią szersza zbiorowość, instytucja rodzinna jako grupa społeczna posiada istotną cechę, mianowicie realizuje pewne funkcje (zadania). Funkcje rodziny są ściśle związane z jej strukturą. Zdefiniowanie funkcji rodziny nie jest proste. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne definicje funkcji rodziny. W. Okoń wyróżnia cztery podstawowe funkcje rodziny: 1. Prokreacyjna – wynikająca z dążenia człowieka zaspokojenia popędu płciowego i posiadania potomstwa będące motywacją zawierania małżeństwa i tworzenia rodziny. 2. Wychowawcza - konsekwencja funkcji prokreacyjnej: udział rodziny w socjalizacji dziecka we wszystkich jej fazach: od wczesnej opieki do usamodzielnienia się, zapewnienia dzieciom odpowiedniego startu życiowego. 3. Gospodarcza - od niej zależy spełnienie dwóch poprzednich funkcji – prowadzenie gospodarstwa domowego zaspokajającego potrzeby materialne członków rodziny. 4. Sprawowanie pieczy - nad życiem członków, ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi. Z kolei F. Adamski - proponuje trzy typy funkcji rodziny: 1. Funkcje pełnione wyłącznie tylko przez rodzinę, a przez to nie mogą ulegać jakimkolwiek fluktuacjom (prokreacją). 2. Funkcje niezmienne albo zmienne niewiele, ale w zasadzie pozostające przy rodzinie (cała strefa emocjonalna, na której tle kształtuje się więź rodzinna). 3. Funkcje pozostające w zasięgu wpływu rodziny, lecz dzielone z innymi instytucjami (wychowanie i kształcenie dzieci, opieka nad poszczególnymi członkami rodziny, strefa działalności gospodarczej, system norm i wartości, światopogląd). Funkcje rodziny według Z. Tyszki to : 1. Materialno-ekonomiczna - zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny, a pośrednio także zaspokojenie niektórych potrzeb społeczeństwa. Składają się na nią cztery podfunkcje: produkcyjna, właściwa dla rodzin rolniczych czy rzemieślniczych; zarobkowa; mającą na celu zapewnienie finansowych podstaw bytowych rodzinie; gospodarcza, polegająca na gromadzeniu trwałych dóbr potrzebnych do działania rodziny. Funkcja ta realizuje się zwykle poprzez pracę zawodową rodziców, oraz traktowaną jako inwestycję na przyszłość edukację dzieci. W społeczeństwach dawnych nawet częściej niż dziś ta funkcja była szczególnie istotna ponieważ znacznie trudniej było zmienić swój stan społeczny więc zamożność rodziców oraz poziom ich wykształcenia decydowały o przyszłości dzieci. 2. Opiekuńczo-zabezpieczająca - polegająca na zapewnieniu bezpieczeństwa materialnego i fizycznego członkom rodziny małej lub rozszerzonej; w zakres jej działań wchodzi pielęgnacja niemowląt i małych dzieci, pomoc materialna dla osób starszych (rodziców, dziadków itp.), a także opieka fizyczna nad osobami niedołężnymi. 3 3. Prokreacyjna - polegająca na powoływaniu do życia i wychowaniu młodych pokoleń; z jednej strony, rodzina służy zaspokajaniu potrzeb rodzicielskich mężczyzny i kobiety, a z drugiej, jest podstawą istnienia społeczeństwa, poprzez przyczynianie się do wymiany pokoleń. 4. Seksualna - służąca zaspakajaniu potrzeb seksualnych pary małżeńskiej. 5. Legalizacyjno-kontrolna - polegająca na przyswajaniu norm etycznych i społecznych oraz stosowaniu kontroli zachowania poszczególnych członków rodziny, włącznie z sankcjami za łamanie przyjętych kanonów. Celem rodziny jest także takie wychowanie młodego pokolenia, by nie wpadło w niszczące nałogi takie jak: alkoholizm, narkomania czy prostytucja. Właściwie sprawująca tą funkcję rodzina zapobiega dewiacyjnym zachowaniom młodzieży poprzez kontrolę ich zachowania lub też skuteczną interwencję we właściwym momencie. Złe zachowania jednego członka rodziny bowiem mają negatywne konsekwencje dla całej rodziny (np. posiadania ojca alkoholika oddziałuje na opinię o tej rodzinie w najbliższym otoczeniu). 6. Stratyfikacyjna - wyrażająca się w określeniu statusu społecznego ze względu na pochodzenie rodzinne. Determinuje przynależność członków rodziny do określonych klas czy warstw społecznych. Szczególnie istotna w tradycyjnych społeczeństwach, gdzie urodzenie się w rodzinie zajmującej określoną pozycję społeczną praktycznie uniemożliwia jakikolwiek awans (np. społeczeństwo kastowe w Indiach). Dzisiaj nie ma ona już tak wielkiego znaczenia, a poza tym status ten może ulegać zmianom, np. przez zdobycie doświadczenia czy wysokiej pozycji społecznej. 7. Socjalizacyjna - polegająca na wieloletnim kształtowaniu osobowości dziecka, przygotowaniu go do życia w społeczeństwie, do pełnienia różnych zadań społecznych (socjalizacja potomstwa dokonuje się przez przekazywanie wiedzy, wpajanie wzorów zachowania i określonego systemu wartości, zatem ta funkcja rodziny jest niezmiernie ważna dla społeczeństwa, od niej zależy bowiem kształt przyszłych pokoleń). Funkcja ta obejmuje nie tylko socjalizację dzieci, ale również rodziców przez ich potomków. Niejednokrotnie pod ich wpływem rodzice są zmuszeni przemodelować swój system wartości. Funkcja ta więc działa nie tylko na linii rodzice - dzieci, ale także w przeciwnym kierunku. 8. Kulturalna - polegająca na zapoznaniu pokolenia z dziejami kultury danego społeczeństwa oraz budzeniu wrażliwości na wartości estetyczne i duchowe. Życie rodzinne winno umożliwiać dziecku uczestnictwo w świecie kultury i sztuki pozwalające na rozwój własnych predyspozycji oraz zdolności. W rodzinie człowiek uczy się języka, obyczajów, postaw oraz właściwych zachowań, a także tego wszystkiego, co składa się na tradycję czyli istotnych dla danej społeczności z punktu widzenia kultury wartości, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. 9. Religijna - polegająca na wychowaniu potomstwa w duchu religijnym, ukazywaniu mu związku sensu życia z wiarą w Boga, wiążąca się z funkcją socjalizacyjno-wychowawczą przez religijne uzasadnianie norm moralnych. Poprzez uczestnictwo w rozmaitych praktykach religijnych człowiek internalizuje właściwy danej religii kodeks moralny (tzn. przyjmuje za własne narzucane z zewnątrz postawy, poglądy, normy i wartości). 10. Rekreacyjno-towarzyska - polegająca na zaspokajaniu potrzeb utrzymywania zażyłych, nieformalnych kontaktów z niewielkim kręgiem osób, niezbędnych dla zachowania równowagi psychicznej, uniknięcia poczucia osamotnienia, dla psychicznego odprężenia i wypoczynku. Rodzina jest tu traktowana jako przystań chroniąca jej członków przed wrogim światem zewnętrznym, zapewniająca odpoczynek po stresującym dniu pracy oraz zapewniająca regenerację sił. 11. Emocjonalno-ekspresyjna - polegającą na wypełnianiu potrzeb intymnego kontaktu psychicznego, który zwykle nie może być zrealizowany poza gronem najbliższej rodziny - chodzi tu o związek uczuciowy między współmałżonkami, o wzajemne związki uczuciowe między rodzicami a dziećmi i rodzeństwem, oraz o więzi uczuciowe zachodzące w ramach trzech pokoleń. Służy zaspokajaniu podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka - miłości, przynależności oraz bezpieczeństwa. Każdy człowiek odczuwa bowiem potrzebę posiadania kogoś bliskiego, któremu może zaufać. Zaspokojenie tego typu potrzeb daje mu poczucie osobistego szczęścia i ma wpływ na prawidłowy rozwój jego osobowości. Zaniedbania w tym zakresie pokutują zaś przez całe życie. 3. 1. FUNKCJA WYCHOWAWCZA RODZINY M. Łobocki zauważa, iż właściwe funkcjonowanie rodziny jest uzależnione od spełnienia wszystkich wyżej wymienionych funkcji. Jednak szczególną rolę przypisuje funkcji wychowawczej, której prawidłowe spełnienie polega na: - zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dziecka (potrzeb bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania); - dostarczaniu pożądanych społecznie wzorów zachowań; - przekazywaniu i przyswajaniu wartości, norm i zasad współżycia w danym społeczeństwie; - umożliwieniu dzieciom aktywnego udziału w różnego rodzaju czynnościach i obowiązkach domowych; - rozwijaniu i rozszerzaniu kontaktów międzyludzkich (pogłębianie więzi emocjonalnej z krewnymi). Pełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga także: zabezpieczenia możliwie pełnego rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci, wprowadzenia ich przynajmniej po części w świat kultury (materialny oraz duchowy dorobek 4 ludzkości), przygotowania do samodzielnego życia przez wyrabianie postawy twórczej i współuczestniczącej w otaczającym świecie. Funkcja wychowawcza rodziny nie ogranicza się tylko do opieki, wychowywania małych dzieci, do zaspokajania ich potrzeb biologicznych i psychicznych w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy dzieci są jeszcze całkowicie bezradne i zależne od osób dorosłych, oraz do przyuczania ich do określonych sposób zachowania się w okresie przedszkolnym. Rodzina współczesna zajmuje się dzieckiem i wychowuje następne pokolenie prze długi okres czasu – od urodzenia do ok. 18 - 20 r.ż. W ten sposób odgrywa ważną rolę we wszystkich stadiach rozwoju danej jednostki, aż ta osiągnie dojrzałość psychiczną i niezależność ekonomiczną. Wraz z wiekiem zwiększa się rola pozarodzinnych środowisk wychowawczych i wpływów z zewnątrz na osobowość dziecka, ale rodzina nie przestaje pełnić swej funkcji wychowawczej. Jak potwierdza H. Izdebska, wychowawcze oddziaływanie rodziny jest problemem złożonym i daleko wykracza poza świadome przekazywanie wskazań, pouczeń oraz zaleceń. To także, a może przede wszystkim tworzenie dziecku pierwszego obrazu świata, jego porządku, stosunków ludzi wobec siebie, ich stosunku do branych na siebie obowiązków, ich sposobów przekazywania życia. 4. DEFINICJA WYCHOWANIA Wychowanie jako „termin” jest trudna do scharakteryzowania i zdefiniowania. Dla każdego oznacza coś innego. Poniżej przedstawiłam definicje opracowane przez naukowców. Oto one: • wychowanie według S. Kawuli „jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. (...) Wychowanie w rodzinie może mieć charakter celowy, planowy i świadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak w instytucjach wychowania bezpośredniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny (bezrefleksyjny). • „Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny podejmowanych świadomie i celowo, przebiegających w sposób samorzutny, okolicznościowy i niezamierzony. Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości jednostki” jak twierdzi Z. Giereluk – Lubowicz. • według W. Okonia „wychowanie w rodzinie, wychowanie w kręgu rodzinnym, stanowiącym pierwszą szkołę wychowania dla ogromnej większości ludzi; skłaniają się nań czynności opiekuńczo – pielęgnacyjne rodziców względem dzieci (...) oraz czynności wychowawcze w zakresie wychowania fizyczno – zdrowotnego, umysłowego, moralno – społecznego, religijnego i estetycznego, jak również aktywność i działalność dzieci (...), stopniowo obejmująca wykonywanie różnorodnych zadań”. Podsumowując powyższe definicje wychowania można stwierdzić: S. Kawula zauważył, iż wszelkie powodzenia i niepowodzenia wychowawcze są uzależnione od wpływów oraz wzajemnej współpracy rodziny, środowiska społecznego, instytucji powołanych do realizacji zadań wychowawczych, a także od samych wychowanków. Dokonując analizy poziomu wychowania w rodzinie należy brać pod uwagę następujące grupy czynników środowiska rodzinnego: a) czynniki ekonomiczno- społeczne: - wielkość rodziny i jej struktura, - źródła utrzymania rodziny, - sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe, poziom odżywiania, ubiór dzieci), - podział pracy i ról w rodzinie; b) czynniki kulturalne: - wykształcenie rodziców, - kultura językowa rodziny, majątek kulturalny, - sposób spędzania czasu wolnego, - stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich zawodu (stwarzanie warunków do nauki w domu), - stosunek członków najbliższej rodziny do tradycji i nowoczesności; c) czynniki psychospołeczne: - rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, stosunek rodziny do zjawisk patogennych w domu i w środowisku, układ i rodzaj postaw oraz środków oddziaływań wychowawczych, atmosfera panująca w środowisku rodzinnym, opinia o rodzinie w środowisku lokalnych, zawodowym rodziców, charakter kontroli rodziców nad dzieckiem. Analizując powyższe czynniki, można wnioskować jaki jest poziom wychowania dzieci w danej rodzinie, jaką rolę w wychowaniu odgrywają rodzice danej jednostki. Wszystkie te składniki są ze sobą ściśle powiązane i badając rozwój dziecka przez pryzmat środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina, muszą być one dokładnie i obiektywnie uwzględnione w badaniach. 5 5. MODELE WYCHOWANIA Rodzina pełni podstawową rolę w wychowaniu młodego człowieka, rodzice chcą być wobec swoich dzieci partnerami i poszukują różnych dróg, aby jak najpełniej i najlepiej je wychować. Każda rodzina posiada cechy określonego stylu wychowania. Najczęściej wyróżniana są trzy style wychowania: demokratyczny, autokratyczny oraz liberalny. Naukowcy podają także czwarty styl wychowania: niekonsekwentny, zwany także okazjonalnym, oto kilka wiadomości na temat wyżej wymienionych styli. • Styl demokratyczny Ten rodzaj stylu uważany jest przez naukowców za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka. M. Sobocki uważa, iż polega on na nawiązaniu przez rodziców przyjacielskich kontaktów z dziećmi, umożliwianiu im podejmowania decyzji w sprawach rodzinnych, odwołaniu się do ich samodzielnej aktywności. Rodzice zachęcając swoje dzieci do podejmowania decyzji, uczą ich liczyć się ze zdaniem innych. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, charakteryzuje się cechą jako uczucia pozytywne, zaufanie, sympatia oraz życzliwość. Wymagania są dostosowane do możliwości dziecka. Zna ono zakres swoich obowiązków i zadań, które nie zostały mu narzucone, lecz, które dobrowolnie przyjęło. W stylu tym jako środki wychowawcze stosuje się przede wszystkim nagrody, rodzice posługują się perswazją, tłumaczeniem niewłaściwego postępowania, a także odwołują się do uczuć dziecka. • Styl autokratyczny Styl ten ma charakter konserwatywny i jest niepożądany z pedagogicznego punktu widzenia. Charakteryzuje się on dystansem między rodzicami a ich dziećmi. Rodzice nie wnikają w potrzeby wewnętrzne dzieci, a kierują nimi przez nadmierne polecenia i nakazy. Uznają tylko własną rację i nie tolerują najmniejszego sprzeciwu dziecka, a decyzje dotyczące spraw danej rodziny podejmują wyłącznie rodzice. Ten styl wychowania może mieć różne formy: surowy nadzoru, stosowanie silnych środków represji, ujawnianie dziecku życzliwości z zachowaniem czynnej i systematycznej kontroli nad jego działaniami. Autokratyczny styl wychowania nie pozwala na osiągnięcie pozytywnych efektów w na polu kształtowania osobowości dziecka. Dzieci wychowane w stylu autokratycznym przejmuje od rodziców wzorce postępowania, zachowuje się despotycznie wobec kolegów, albo też w niektórych przypadkach staje się zastraszone, niezdolne do samodzielnego działania, co powoduje ciągłe wykonywanie rozkazów i poleceń rodziców, albo dziecko buntuje się przeciw ciągłemu przymusowi, staje się agresywne wobec swojej rodziny. • Styl liberalny M. Łobocki podaje, iż styl ten jest tak samo szkodliwy, jak styl autokratyczny. Polega on na pozostawieniu dzieci samym sobie, nie ingerowaniu w ich sprawy, tolerowaniu aspołecznych zachowań. W przypadku drastycznego naruszenia norm społecznych przez dziecko rodzice łagodnie interweniują i usprawiedliwiają go przed otoczeniem. Styl ten stwarza warunki do swobodnej aktywności oraz spontaniczności dziecka, które w rodzinie zajmuje najwyższą pozycję. Rodzice spełniają jego zachcianki, a takie postępowanie z dzieckiem jest zamierzone. Rodzice przyjmują założenie, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę, nie należy hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju, wystarczy tylko stworzyć mu odpowiednie warunki do zabawy, a w późniejszym czasie do nauki, trzeba zaspokoić jego potrzeby materialne, otoczyć dziecko czułością i miłością, co sprawi, że jego zainteresowanie różnymi sprawami okazywane będzie wtedy, gdy samo dziecko tego zażąda. • Styl niekonsekwentny Już sama nazwa wskazuje na to, że styl ten charakteryzuje się zmiennością i przypadkowością oddziaływań na jednostkę, rodzice skrajnie reagują na poczynania ich dziecka. Sporadycznie nie zwracają uwagi na jego postępowanie, a kiedy indziej surowo za nie karzą. Okazują dziecku czułość i darzą je zainteresowaniem, aby później zachowało się wobec niego obojętnie lub nawet wrogo. Często rodzice stosują obietnice, których nie są w stanie dotrzymać, albo dają mu niezasłużone prezenty. Działanie takie wywołuje u dziecka poczucie krzywdy, uczy go interesowności, egoizmu. Dzieci systematycznie czują się osamotnione, bo nie mogą znaleźć stałego oparcia u najbliższych im osób. Tracą one szacunek dla swoich rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem. U niektórych dzieci doprowadza to nawet do poczucia niepewności, leku czy agresji. Wymienione i opisane modele wychowania są ważnym czynnikiem, który kształtuje osobowość jednostki. Czynnik ten nabiera właściwego znaczenia dopiero w powiązaniu z postawami rodziców, z więzią emocjonalną, a także z atmosferą jaka panuje w rodzinie. 6. POSTAWY RODZICIELSKIE Przeglądając literaturę przedmiotu można zauważyć, że postawa jest utrwalonym stosunkiem do danej jednostki, a który to stosunek jest powiązany z osobowością człowieka. Według J. Rembowskiego definicja postaw rodzicielskich: to „całościowa forma ustosunkowania się rodziców do dzieci, zagadnień wychowawczych, ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzicielskich. Podobnie twierdzi M. Ziemska, która postawę określa jako utrwaloną, nabytą strukturę poznawczo – dążeniowo – afektywną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka. Na kształtowanie się postaw rodzicielskich mają wpływ takie czynniki jak potrzeby, informacje, oddziaływanie środowiska lokalnego, cech osobowości, doświadczenia, procesy emocjonalne. Wyróżniamy różne typologie postaw rodzicielskich. Jedną z najbardziej interesujących jest typologia przedstawiona przez A. Roe, w której podstawowym pojęciem jest „ciepło” oraz „chłód”. Autor na podstawie obserwacji zachowań się 6 matek i ojców wobec małych dzieci wyróżnił sześć typów postaw rodzicielskich: - postawa kochająca – odznacza się czułym, serdecznym, ale racjonalnym stosunkiem rodziców do dziecka i udzielaniem mu pomocy w planach i zamierzeniach. - postawa ochraniająca – charakteryzuje przekładanie dobra dziecka ponad wszystko inne oraz dawanie mu szczególnych przywilejów, pobłażanie, osłanianie przed ujemnymi wpływami otoczenia - postawa wymagająca – polega na stawianiu dziecku wygórowanych żądań i kontrolowaniu ściśle i dokładnie ustalonego planu, który rzadko może być przez nie wykonany. - postawa odrzucająca – objawia się pozostawieniem dziecka w samotności, bez opieki oraz nie liczeniem się z jego uwagami. - postawa zaniedbująca – wyraża się w braku troski o dziecko i niezaspokajaniu jego potrzeb fizycznych i psychicznych. - postawa przypadkowa – cechuje się zwracaniem uwagi na dziecko tylko wówczas, gdy jest ono blisko fizycznie i oddaleniem się od niego, gdy jest daleko, także brakiem dbałości o przyszłość dziecka. W. Skarbek prezentuje także postawy rodzicielskie pozytywne i negatywne. pozytywne postawy rodzicielskie – przyczyniają się do zaspokajania potrzeb psychospołecznych dziecka przez: - akceptację dziecka, która wpływa na kształtowanie się umiejętności nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych; - współdziałanie z dzieckiem, przez co jest wzbudzana ufność do rodziców; - uznawanie swobody oraz aktywności, stosownie do wieku jednostki (to rozwija w niej inicjatywę i uodpornienie na niepowodzenia); - poszanowanie praw dziecka, przez co rozwija się w nim lojalność wobec osób dla niego znaczących. negatywne - postawy rodzicielskie – uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb psychofizycznych dziecka przez: odtrącenie go prze rodziców - może być przyczyną zachowania agresywnego; unikanie kontaktu z jednostką – doprowadza dziecko do chwiejności emocjonalnej; nadmierną ochronę dziecka – opóźnia proces dojrzewania psychicznego oraz społecznego; stawianie dziecku nadmiernych wymagań – wywołuje niepewność, uległość, niemożność koncentracji. Postawy rodziców wobec dziecka mają wpływ na styl wychowania. Jeżeli stosunek między rodzicami a ich dziećmi jest prawidłowy, a dziecko jest w całości przez nich akceptowanie, to stosowane sporadycznie niewłaściwe środki wychowawcze tj. krzyk, kary fizyczne nie przyniosą ujemnych skutków w wychowaniu młodej jednostki, co będzie miało miejsce w przypadku rodziny patologicznej, nastawionej w stosunku do siebie wrogo. Poprawne stosunki dzieci z rodzicami dają młodym poczucie bezpieczeństwa, co ułatwia im rozwijanie własnej osobowości, podejmowanie pozytywnych kontaktów społecznych. 7. RODZINA JAKO ŚRODOWISKO ŻYCIA I WYCHOWANIA Wychowanie to bardzo długotrwały proces za który odpowiedzialnym czyni się szkołę czy przedszkole. Jednak rodzice często zapominają, że to oni są pierwszymi nauczycielami swoich pociech i to przede wszystkim oni ponoszą odpowiedzialność za wychowanie swoich dzieci. Posiadanie rodziny jest często przedstawiane jako warunek szczęśliwego życia: „wszędzie dobrze, lecz w domu najlepiej” – mówią Polacy. Rodzinę, dom rodzinny często otacza się tkliwymi uczuciami i wspomnieniami. Jedno jest pewne: wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko wychowawcze. Dzieci odrzucone przez rodziców, pozbawione rodziny, chociaż opiekę nad nimi przejmuje państwo, dorastają w atmosferze pewnej dyskwalifikacji. Środowisko rodzinne jest najważniejszym czynnikiem decydującym o osobowości dziecka w rozwojowym okresie jego życia. Żłobek, przedszkole i szkoła tworzą sztuczne środowisko, natomiast rodzina tworzy naturalne środowisko wychowawcze. Ważna jest istota samego wychowania, które oznacza „nie tylko wpojenie pewnych wiadomości i umiejętności, ale i kształtowanie postaw stanowiących źródło określonych ustosunkowań”. O wychowaniu możemy mówić wtedy, kiedy wskutek obcowania z dorosłymi, dziecko zdobywa wiadomości, np.: o mieście, w którym mieszka, uczy się pisać, czytać, liczyć, jeździć na rowerze czy lepić z plasteliny; nabiera szacunku do matki, ojca, nauczyciela, przyjmuje niektóre normy moralne i prawdy o świecie. Przebieg wychowania zależy od sytuacji w jakiej się ono dokonuje. Inne jest wychowanie w przedszkolu, inne w szkole, inne w toku studiów wyższych, a jeszcze inne w domu rodzinnym. W każdym z tych środowisk wchodzą w grę różne cele, warunki i czynniki wychowawcze. W przedszkolu dominują cele rekreacyjne, wychowawcze a w szkole – cele dydaktyczne. W rodzinie natomiast na pierwszy plan wysuwa się wzajemna opieka, zaspokojenie potrzeb dziecka, rodzicielska troska o prawidłowy jego rozwój i wychowanie. To właśnie w rodzinie jako tym najbliższym środowisku wychowawczym, ma początek rozwój mowy dziecka a nie w przedszkolu czy w szkole. Rodzina kształtuje pierwsze wyobrażenie dziecka o świecie, uczy je norm postępowania, odróżniania tego co dobre a co złe. „Funkcjonowanie wychowawcze rodziny w stosunku do dzieci różni się zasadniczo od tzw. ideacyjnego wychowania szkolnego. Tu dzieci uspołeczniają się w konkretnym życiu rodzinnym. Uczą się elementarnych umiejętności (chodzenia, manipulowania rękoma, mówienia, zachowania się na wzór dorosłych) niezbędnych do przyszłego szerszego uczestnictwa w społeczeństwie, ale 7 równocześnie ważnych już aktualnie w życiu rodzinnym”. Jest to zatem nauka i wychowanie po prostu przez realny udział w życiu w pracach rodzinnych. Na środowisko wychowawcze składają się następujące składniki: interakcje społeczne, kultura pedagogiczna rodziców, warunki stwarzane dzieciom, atmosfera wychowawcza, system nagród i kar, organizacja pracy i czasu wolnego oraz kontaktów społecznych. Mówiąc o interakcjach społecznych w rodzinie jako naturalnym środowisku wychowania, mamy na uwadze stosunki między rodzicami a dziećmi. „Stosunek rodziców do dzieci oraz dzieci do rodziców jest wyznacznikiem skuteczności oddziaływań wychowawczych”. Kultura pedagogiczna, jako kolejny składnik środowiska wychowawczego, „jest swoistą podstawą opartą na wiedzy o dziecku i jego prawidłowym wychowaniu”. Rodzice, którzy mają wysoki poziom kultury pedagogicznej, uświadamiają sobie powinność wobec dziecka i stwarzają mu, w miarę możliwości optymalne warunki dostosowane do poszczególnych faz rozwoju psychofizycznego, starając się zrozumieć jego potrzeby i przeżycia, aktualizując posiadaną wiedzę o jego wychowaniu. Poziom owej kultury wpływa również na atmosferę wychowawczą, jaka panuje w domu rodzinnym. Jeśli jest ona pełna napięć i konfliktów, przekreśla wartości jakie rodzina może dać dziecku. W takich warunkach rodzina przestaje być najważniejszym środowiskiem a dziecko stara się wówczas od niej odciąć, szczególnie wtedy, kiedy konflikty są spowodowane alkoholizmem lub innymi zjawiskami patologicznymi. W środowisku wychowawczym domu rodzinnego popełnia się wiele błędów przez nieumiejętne manipulowanie karami i nagrodami. „Sytuacja wymagająca ukarania powinna skłaniać do wnikliwej analizy środowiska rodzinnego, jakie elementy funkcjonują w nim nieprawidłowo, co zostało przeoczone, jakie były motywy czynu dziecka zakwalifikowanego jako naganne, wymagające ukarania”. Jeśli środowisko wychowawcze w rodzinie jest prawidłowo zorganizowane, a dziecko zna swoje obowiązki, wymagania wobec niego, wówczas kary najczęściej nie są potrzebne. W prawidłowym wychowaniu bodźce pozytywne, czyli nagrody, odgrywają większą rolę niż kary. Wzmacniają one właściwe relacje oraz zachowania, za które zostały przyznane, zachęcając do wysiłku i hamowania niewłaściwego postępowania. Ważnym elementem rodzinnego środowiska wychowawczego, wpływającym korzystnie na rozwój dziecka, jest właściwa organizacja jego czasu wolnego, zabawy, wypoczynku i pracy. Główną formą działalności małego dziecka jest zabawa, do której rodzice powinni stwarzać odpowiednie warunki, zapewnić zabawki i interesować się tym co robią, jak się bawią. Ważne jest również przygotowanie warsztatu pracy dziecka, kiedy rozpoczyna naukę szkolną, a więc ustalenie miejsca pracy, czasu, zapewnienie ciszy, aby mogło ono jak najefektywniej wykonywać swoje zadania. Należy pamiętać, że przyzwyczajenie do codziennej pracy, nauki nawet jeżeli nie ma tzw. pracy domowej, wytwarza u dziecka cenny nawyk systematycznego samokształcenia. Po nauce należy dziecku dać czas wolny do jego dyspozycji. Do rodziców należy również troska o społeczne kontakty dziecka. Poważnym błędem wychowawczym jest izolowanie dziecka od rówieśników, bo przecież rozwój społeczny jest równie ważny jak rozwój fizyczny, intelektualny czy emocjonalny. Wymienione i krótko opisane wyżej elementy środowiska wychowawczego w rodzinie są niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania dziecka. Jednak istnieje wiele przeszkód na drodze dobrego wychowania rodzinnego. Wiążą się one min z życiową sytuacją wielu rodzin współczesnych oraz różnymi szkodliwymi wychowawczo postawami rodziców. Niejednokrotnie rodzice funkcjonują na tradycyjnych pozycjach wbrew wymogom czasów w których żyją bądź też np. nie potrafią skoordynować swych poczynań wychowawczych z wpływami i oddziaływaniem innych instytucji lub osób wychowujących dzieci. Powoduje to często porażki w wychowywaniu dzieci. Rezultatem wychowania może więc być dziecko dobrze przystosowane do życia społecznego, może być zdolne, umiejące zaspokajać swoje potrzeby i pełnić określone role, bądź też rezultatem wychowania może być dziecko źle przystosowane do życia, niezdolne do prawidłowego postępowania i zaspokajania swoich potrzeb. Dlatego rodzice powinni zdawać sobie sprawę z własnych czynów wychowawczych i stworzyć odpowiednie środowisko wychowawcze. Należy podkreślić, że o wartości tego środowiska decydują przede wszystkim więzi uczuciowe łączące członków rodziny. W kochającej się rodzinie łatwiej znosi się wszelkie trudności. Wspólna troska o dom rodzinny, podział obowiązków, włącznie dzieci do niektórych czynów, szczere rozmowy – to wszystko na pewno spaja rodzinę i decyduje o sukcesie w prawidłowym wychowaniu potomstwa. ZAKOŃCZENIE Jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka jest potrzeba posiadania domu. Dom kojarzy nam się z miłością, rodziną, z oddanymi i kochającymi rodzicami i ze szczęśliwym dzieciństwem. Jaki ten dom powinien być, z jakich „elementów” powinien się składać, o jakim domu marzy każdy z nas, człowiek dorosły i dziecko ukazuje nam prawdziwe „rodzinne życie”. Zakładając nową rodzinę, każdy zastanawia się, jaka ona będzie?. Po przyjściu dziecka na świat, każdy rodzic zastanawia się „co z niego wyrośnie?, kim będzie?” i snuje wizje przyszłości. Pragnie by jego dziecko było szczęśliwe, mądre i dobre, by jemu i innym z nim było dobrze. To jakie będzie dziecko w dużej mierze zależy od nas rodziców, jak my zorganizujemy nasze życie rodzinne, w którym dziecko będzie się rozwijać i wychowywać, a musimy pamiętać, że wychowanie jest sztuką bardzo trudną. Przez całe życie młodzi rodzice uczą się jak z nim postępować, jakie stosować metody, jaki przyjąć styl wychowania – te wskazówki można zdobyć z podręczników, ale musimy pamiętać, że nawet najbardziej uzasadnione wskazania nic nie dadzą, jeśli nie będziemy żyć z dzieckiem, na co dzień, jeśli nasz kontakt będzie sporadyczny, okazjonalny, a przez to pozbawiony więzi emocjonalnej. „Pędzący do przodu świat” powoduje, że jesteśmy coraz bardziej zagonieni, mamy dla rodziny, dziecka coraz mniej czasu, co jest przyczyną osamotnienia dziecka. Nas rodziców coraz częściej zastępuje komputer i telewizja, które to wypełniają pustkę naszego dziecka. A przecież ucieczka dziecka w wirtualny świat gier i filmów przepojonych agresją prowadzi do niekorzystnych zmian w jego zachowaniu, do zaburzeń emocjonalnych i do „odwrażliwienia” go, wobec osób cierpiących. Żadne dziecko przecież nie rodzi się złe, a jeśli w ciągu życia takim się staje, to dzieje się tak, dlatego, że interakcje w jego rodzinie są zaburzone. Dlatego tak bardzo ważne w życiu rodziny jest życie razem a nie obok siebie- wspólna zabawa i praca, spacery, rozmowy, 8 przytulenia uczą dziecko miłości, bo tylko dziecko doświadczając miłość może obdarować miłością. Erik Fromm pisał, „że miłości trzeba uczyć, że dyspozycje do jej przeżywania należy w człowieku rozwijać i pogłębiać”. BIBLIOGRAFIA: Adamski F.: Miłość, małżeństwo, rodzina, Kraków,1985 Cudak H.: Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999 Czapów C.: Rodzina a wychowanie, Warszawa 1986 Izdebska H.: Rodzina jako środowisko życia i wychowania, W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze, 8/98 Jacher W.: Czym jest socjalizacja w rodzinie. W: Problemy rodziny 2002/1 Jarosz E., Wysocka E.: Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania. Warszawa 2006 Kawula S.: Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo – wychowawczych środowiska rodzinnego, Toruń 1978 Kawula S., Brągiel J., Janke A.W.: Pedagogika rodziny, Obszary i panorama problematyki Toruń 1997 Lalak D., Pilch T.: Alternatywne pojęcie pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999 Łobocki M.: Teorie wychowania w zarysie, Kraków 2004 Okoń. W.: Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996 Olearczyk T.E.: Rodzina i szkoła, W: Wychowawca, nr 3/2000 Ostrowska K., Ryś M., Rodzina pierwszym środowiskiem wychowawczym, W: Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa 1999 Pielkowa J.A.: Dom rodzinny, W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze, 6/1998 Plopa M.: Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków 2005 Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza, Warszawa1986 Skarbek W.W.: Wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i socjologii edukacji, Piotrków Trybunalski 2003 Sorkowicz A: Wychowanie w rodzinie – w nauczaniu Jana Pawła II . W: Korzeniowska W., Szuścik U., Rodzina. Historia i współczesność. Kraków 2006 Tchórzewski A. M.: Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990 Ziemska M. : Rodzina i dziecko 1986 Ziemska M.: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, Warszawa 1980 http://www.worldcongress.pl/docs/pl/doc/karta_praw_rodziny.doc 9
