Rola rodziny
advertisement
Rola rodziny jako środowiska wychowawczego w rozwoju dziecka 1 SPIS TREŚCI: 1. Wstęp................................................................................................................... 2 2. Definicja rodziny. .............................................................................................. 2 3. Typologia rodzin. ............................................................................................... 3 4. Funkcje rodziny. ................................................................................................ 4 4.1. Funkcja wychowawcza rodziny........................................................................ 5 5. Definicja wychowania........................................................................................ 6 6. Modele wychowania........................................................................................... 7 7. Postawy rodzicielskie......................................................................................... 9 8. Wpływ rodziny na wychowanie........................................................................ 10 9. Zakończenie........................................................................................................ 11 Bibliografia............................................................................................................ 13 2 „Najlepsze wychowanie zawarte w przestrogach i ustnych przepisach na nic się nie zda, jeżeli dzieci co innego widzą w przykładzie” /Jędrzej Śniadecki / 1. Wstęp Każdy człowiek pojawia się na świecie w pewnym określonym środowisku. Jego przedstawiciele mają na niego największy wpływ. To kim stanie się w przyszłości zależy w dużej mierze od tego pierworodnego środowiska, a szczególnie od poziomu jego funkcjonowania. Na kształtowanie się osobowości młodego człowieka ma wpływ przede wszystkim to, w jakiej rodzinie się urodzi, jakie będą w niej priorytety, style wychowania, postawy rodzicielskie. To właśnie rodzina oddziałuje na jednostkę najdłużej i pozostawia w niej najgłębsze ślady. W rodzinie tworzą się pierwsze więzi emocjonalne, rodzą się uczucia. Dziecko uczestnicząc w jej życiu, powinno poznawać wzory zachowań, normy oraz zasady postępowania społecznego. Będąc jedną z części rodziny przyswaja sobie wiedzę o otaczającym go świecie. Rodzice (opiekunowie) są pierwszymi ludźmi, których dziecko poznaje. Oni są odbiorcami pierwszych wysyłanych przez niego sygnałów. Dlatego tak ważny jest jej wpływ na młodego „pochłaniającego” świat człowieka. To od niej zależy późniejsze jego postępowanie, rozumienie otaczającej go rzeczywistości. 2. Definicja rodziny Z pojęciem „rodzina” można się spotkać w języku potocznym, jak i naukowym. Potocznie rodzina definiowana jest, jako para małżeńska, która posiada i wychowuje, co najmniej jedno dziecko. Tradycyjny model rodziny jest następujący: mama – tata – dziecko. Powszechnie uważa się, że kobieta i mężczyzna, którzy nie mają dzieci są małżeństwem, a nie rodziną. W ujęciu naukowym można spotkać różne definicje rodziny. Oto kilka z nich: „rodzina to grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim” według J. Szczepańskiego; „rodzina to społecznie aprobowany, trwały sposób współżycia osobników połączonych więzami małżeństwa, pokrewieństwa bądź adopcji, na ogół zamieszkujących pod wspólnym dachem i współdziałających ze sobą w ramach społecznie akceptowanego podziału ról” według L. Sołoma 1; M. Sherif określa „rodzinę jako grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku 1 Skarbek W.W., Wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i socjologii edukacji, Piotrków Trybunalski 2003, s.99 3 do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny”2; H. Cudak przyjął tezę, iż „ rodzina stanowi podstawowe i jednocześnie pierwotne środowisko opiekuńczo – wychowawcze i socjalizacyjne dziecka, począwszy od jego urodzenia, i uczestniczy w większym bądź mniejszym stopniu w poszczególnych jego fazach rozwojowych” 3; „rodzina stanowi wewnętrzny świat, jednak podlega wpływom z zewnątrz, które docierają tam różnorodnymi kanałami i kształtują społeczny i indywidualny system wartości oraz norm zachowania się społecznego poszczególnych członków” według S. Kawuli 4 „(...)rodzina, związek naturalny, pierwotny w stosunku do państwa czy jakiejkolwiek innej wspólnoty, posiada swoje własne, niezbywalne prawa, rodzina, będąca czymś znacznie więcej niż tylko zwykłą jednostką prawną, społeczną czy ekonomiczną, stanowi wspólnotę miłości i solidarności, jedyną pod względem możliwości nauczania i przekazywania wartości kulturalnych, etycznych, społecznych, duchowych i religijnych, istotnych dla rozwoju i powodzenia własnych członków oraz społeczeństwa, rodzina jest miejscem spotkania różnych pokoleń, które pomagają sobie wzajemnie w osiąganiu pełniejszej mądrości życiowej oraz w godzeniu praw poszczególnych osób z wymaganiami życia społecznego(...)” 5 W etymologii nauk społecznych pojęciu rodzina nadaje się znaczenia, które uwidaczniają różne aspekty jej struktury i funkcjonowania. Uznaje się, że jest to naturalna grupa społeczna o charakterze otwartym, złożona z osób, które są powiązane stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim, a także silną więzią interosobniczą. L. Dyczewski zwraca uwagę, iż rodzina jest jednostką prawną, gospodarczą i społeczną, która ma do spełnienia określone zadania tj. ekonomiczne, prokreacyjne oraz edukacyjne.6 Reasumując tą część można stwierdzić, że rodzina jest grupą ludzką, pewnym zbiorem społeczności. Dążąc do wspólnych dla nich celów stanowią pewną charakterystyczną całość. Każda rodzina ma swoje tradycje, zwyczaje, nawyki oraz niepowtarzalną atmosferę. W początkowym okresie rozwoju człowieka rodzina jest praktycznie jedyną grupą społeczną oddziałującą bezpośrednio na daną jednostkę. Dlatego tak ważne jest, aby człowiek rozwijał się w tak zwanej „pełnej rodzinie”. 3. Typologia rodzin Jak już wyżej wspomniano, najlepsze warunki dla rozwoju człowieka ma rodzina pełna. Według T.E. Olearczyk jest to taka rodzina, w której mężczyzna i kobieta związani są węzłem małżeńskim (sakramentalnym i cywilnym), połączeni są silną więzią emocjonalną, mieszkają Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematykiToruń 1997, s.11 Cudak H., Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999, s.5 4 Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1997, s.50 5 http://www.worldcongress.pl/docs/pl/doc/karta_praw_rodziny.doc 6 Lalak D., Pilch T., Alternatywne pojęcie pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, s.240-241 2 3 4 razem i wspólnie wychowują swoje dzieci. Rodzina taka może mieć różnorodny obraz i może to być: - rodzina zdrowa, wydolna wychowawczo oraz w dobrej sytuacji materialnej; - rodzina zdrowa, lecz biedna, w złej sytuacji materialnej; - rodzina zdrowa, wydolna finansowo, lecz niewydolna wychowawczo; - rodzina zdrowa, niewydolna wychowawczo, biedna; - rodzina zdrowa psychicznie i moralnie, lecz z nękającymi ją chorobami przewlekłymi, chorymi lub upośledzonymi dziećmi; - rodzina zagrożona patologią; - rodzina patologiczna. Przeciwieństwem wyżej opisanej rodziny pełnej jest rodzina niepełna, czyli taka, w której rolę wychowawczą dzieci sprawuje tylko jedne z małżonków. Model takiej rodziny to: dziecko – matka, dziecko – ojciec. Rodzina ta może nieć następujący charakter: - niepełna pozytywna, zdrowa, wydolna wychowawczo, stabilna, zamożna; - niepełna pozytywna, wydolna wychowawczo, w złej sytuacji finansowej; - niepełna zagrożona, z różnymi trudnościami; - niepełna patologiczna. Jednym z rodzajów rodzin niepełnych jest także rodzina zastępcza, która zajmuje się wychowaniem i rozwojem dzieci, których rodzice nie są w stanie wychowywać, bądź zmarli. Kolejnym typem jest rodzina samotnej matki. Najliczniejszą grupę stanowią tu wdowy samotnie wychowujące dzieci, kobiety rozwiedzione oraz panny z dziećmi. Czwartą kategorię stanowią rodziny zrekonstruowane, gdzie rodzic zawarł powtórny związek małżeński, a w którym wychowują się dzieci: - z różnych związków; - z poprzednich związków oraz z aktualnego; - opuszczone przez ojca lub matkę z poprzedniego, ale nie z pierwszego związku małżeńskiego. Dla dzieci żyjących w takim typie rodziny ważne jest, aby rodzinę charakteryzował silny związek emocjonalny między dziećmi a rodzicami. Specyficzną formą rodziny jest konkubinat (nieformalny związek). W tej nieformalnej rodzinie proces wychowawczy będzie zależeć od tego, kim są ludzie go tworzący. Dla dziecka ważne jest to, aby niezależnie od typu rodziny, w jakiej jest wychowywany, zostały zaspokojone jego potrzeby biologiczne, a przede wszystkim psychiczne.7 Inną typologię rodzin proponują N. Han – Ilgiewicz i S. Kowalski. Oto ona: - rodziny rozbite z powodu trwałej nieobecności jednego z rodziców w wyniku rozwodu, separacji, śmierci, wyjazdu; - rodziny zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo też przez adoptowanie nowego dziecka; - rodziny zdezorganizowane (rozbite wewnętrznymi niepowodzeniami – alkoholizm, wzajemna niechęć, podejrzliwość); 7 Olearczyk T.E., Rodzina i szkoła, W: Wychowawca, nr 3/2000, s.16 5 - rodziny zdemoralizowane, pozostające są w konflikcie z prawem lub z sąsiadami, co nie wyklucza bliskich i serdecznych kontaktów między domownikami.8 4. Funkcje rodziny Charakterystyczną cechą rodziny jest to, że spełnia ona różnorakie funkcje, które stanowią jednolitą, złożoną całość, a których nie można spełniać oddzielnie. Jakiekolwiek zaburzenia w jednej z funkcji stanowi podstawę do niezdolności rodziny w jej pełnym funkcjonowaniu. J. Szczepański twierdzi, że „funkcje rodziny są to skutki wywoływane przez działanie i zachowanie się członków rodziny, zawierające się w samej rodzinie lub poza nią, bez względu na to, czy były one zamierzone lub pożądane”.9 Poniżej zostaną przedstawione funkcje rodziny jako grupy społecznej według podziału jakiego dokonał F. Adamski. Funkcje instytucjonalne: prokreacyjna ( biologiczna), mająca na celu zrodzenie potomstwa, czyli zapewniająca społeczeństwu ciągłość biologiczną, a także zaspokajanie potrzeb erotycznoseksualnych małżonków; gospodarcza (ekonomiczna),dotycząca zapewnienia członkom rodziny niezbędnych warunków do utrzymania się przy życiu, czyli dostarczania rodzinie dóbr materialnobytowych; opiekuńcza, polegająca na udzielaniu konkretnej pomocy członkom rodziny, w różnych sytuacjach i okolicznościach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaspokoić swych podstawowych potrzeb; wychowawcza (socjalizacyjna), przejawiająca się m.in. we wprowadzaniu członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami zachowań i wartościami kulturowymi; stratyfikacyjna, „gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej” Funkcje osobowe: małżeńska – zaspokajanie potrzeb życia intymnego małżonków; rodzicielska – zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodziców oraz dzieci; braterska – zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzeństwa. Natomiast Z. Tyszka funkcje rodziny dzieli na: funkcje biopsychiczne – prokreacyjna, seksualna; funkcje ekonomiczne – materialno – ekonomiczna, opiekuńczo – zabezpieczająca; funkcje społeczno – wyznaczające – stratyfikacyjna, legalizacyjno – kontrolna; funkcje socjopsychologiczne – socjalizacyjno – wychowawcza, kulturalna, religijna, rekreacyjno – towarzyska, emocjonalno – ekspresyjna.10 4.1. Funkcja wychowawcza rodziny Łobocki M.,Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2004, s.311 Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1997, s.56 10 Skarbek W.W., Wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i socjologii edukacji, Piotrków Trybunalski 2003, s.108 8 9 6 M. Łobocki zauważa, iż właściwe funkcjonowanie rodziny jest uzależnione od spełnienia wszystkich wyżej wymienionych funkcji. Jednak szczególną rolę przypisuje funkcji wychowawczej, której prawidłowe spełnienie polega na: - zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dziecka (potrzeb bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania); - dostarczaniu pożądanych społecznie wzorów zachowań; - przekazywaniu i przyswajaniu wartości, norm i zasad współżycia w danym społeczeństwie; - umożliwieniu dzieciom aktywnego udziału w różnego rodzaju czynnościach i obowiązkach domowych; - rozwijaniu i rozszerzaniu kontaktów międzyludzkich (pogłębianie więzi emocjonalnej z krewnymi). Pełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga także: zabezpieczenia możliwie pełnego rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci, wprowadzenia ich przynajmniej po części w świat kultury (materialny oraz duchowy dorobek ludzkości), przygotowania do samodzielnego życia przez wyrabianie postawy twórczej i współuczestniczącej w otaczającym świecie.11 Funkcja wychowawcza rodziny nie ogranicza się tylko do opieki, wychowywania małych dzieci, do zaspokajania ich potrzeb biologicznych i psychicznych w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy dzieci są jeszcze całkowicie bezradne i zależne od osób dorosłych, oraz do przyuczania ich do określonych sposób zachowania się w okresie przedszkolnym. Rodzina współczesna zajmuje się dzieckiem i wychowuje następne pokolenie prze długi okres czasu – od urodzenia do ok. 20 r.ż. W ten sposób odgrywa ważną rolę we wszystkich stadiach rozwoju danej jednostki, aż ta osiągnie dojrzałość psychiczną i niezależność ekonomiczną. Wraz z wiekiem zwiększa się rola pozarodzinnych środowisk wychowawczych i wpływów z zewnątrz na osobowość dziecka, ale rodzina nie przestaje pełnić swej funkcji wychowawczej.12 Jak potwierdza H.Izdebska, wychowawcze oddziaływanie rodziny jest problemem złożonym i daleko wykracza poza świadome przekazywanie wskazań, pouczeń oraz zaleceń. To także, a może przede wszystkim tworzenie dziecku pierwszego obrazu świata, jego porządku, stosunków ludzi wobec siebie, ich stosunku do branych na siebie obowiązków, ich sposobów przekazywania życia.13 5. Definicja wychowania Sam termin: wychowanie jest trudny do scharakteryzowania i zdefiniowania. Dla każdego oznacza coś innego. Poniżej zostaną przedstawione definicje opracowane przez naukowców. Oto one: wychowanie według S. Kawuli „jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. (...) Wychowanie w rodzinie może mieć charakter celowy, planowy Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2004, s.311 Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Warszawa1986, s.440 13 Izdebska H., Rodzina jako środowisko życia i wychowania, W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze, 8/98. s.169 11 12 7 i świadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak w instytucjach wychowania bezpośredniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny (bezrefleksyjny)14. „Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny podejmowanych świadomie i celowo, przebiegających w sposób samorzutny, okolicznościowy i niezamierzony. Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości jednostki” jak twierdzi Z. Giereluk – Lubowicz 15. Według W. Okonia „wychowanie w rodzinie, wychowanie w kręgu rodzinnym, stanowiącym pierwszą szkołę wychowania dla ogromnej większości ludzi; skłaniają się nań czynności opiekuńczo – pielęgnacyjne rodziców względem dzieci (...) oraz czynności wychowawcze w zakresie wychowania fizyczno – zdrowotnego, umysłowego, moralno – społecznego, religijnego i estetycznego, jak również aktywność i działalność dzieci (...), stopniowo obejmująca wykonywanie różnorodnych zadań” 16. A.M. Tchórzewski uznaje, że „wychowanie w domu rodzinnym należy traktować jako pewną ustawiczną propozycję (...) skierowaną na wychowywanego, którą może on zaakceptować, przyjąć lub odrzucić. Takie podejście do wychowania w rodzinie gwarantuje każdemu podmiotowi prawo do własnej autonomii i wolności, szanuje godność wszystkich osób. Stąd wychowanie w rodzinie jawi nam się bardziej jako swoiste przekraczanie przestrzeni międzypodmiotowej, opartej na współdziałaniu i współdoznawaniu wszystkich osób, zmierzających do rozwoju i przystosowania jednostek do życia, aniżeli jako interwencja powodująca trwałe zmiany w osobowościach jednostek”17. Podsumowując powyższe definicje wychowania można stwierdzić: jak zauważył S. Kawula wszelkie powodzenia i niepowodzenia wychowawcze są uzależnione od wpływów oraz wzajemnej współpracy rodziny, środowiska społecznego, instytucji powołanych do realizacji zadań wychowawczych, a także od samych wychowanków. Dokonując analizy poziomu wychowania w rodzinie należy brać pod uwagę następujące grupy czynników środowiska rodzinnego: a) czynniki ekonomiczno- społeczne: - wielkość rodziny i jej struktura, - źródła utrzymania rodziny, - sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe, poziom odżywiania, ubiór dzieci), - podział pracy i ról w rodzinie; b) czynniki kulturalne: - wykształcenie rodziców, - kultura językowa rodziny, majątek kulturalny, - sposób spędzania czasu wolnego, - stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich zawodu (stwarzanie warunków do nauki w domu), - stosunek członków najbliższej rodziny do tradycji i nowoczesności; c) czynniki psychospołeczne: Kawula S.,Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Toruń 1997,s.57 Giereluk – Lubowicz Z., Wychowanie w rodzinie wielkomiejskiej, Warszawa 1979, s.19 16 Okoń. W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s.323 17 Tchórzewski A. M., Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990, s.10-11 14 15 8 - rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, stosunek rodziny do zjawisk patogennych w domu i w środowisku, układ i rodzaj postaw oraz środków oddziaływań wychowawczych, atmosfera panująca w środowisku rodzinnym, opinia o rodzinie w środowisku lokalnych, zawodowym rodziców, charakter kontroli rodziców nad dzieckiem18. Analizując powyższe czynniki, można wnioskować jaki jest poziom wychowania dzieci w danej rodzinie, jaką rolę w wychowaniu odgrywają rodzice danej jednostki. Wszystkie te składniki są ze sobą ściśle powiązane i badając rozwój dziecka przez pryzmat środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina, muszą być one dokładnie i obiektywnie uwzględnione w badaniach. 6. Modele wychowania. Rodzina pełni podstawową rolę w wychowaniu młodego człowieka, rodzice chcą być wobec swoich dzieci partnerami i poszukują różnych dróg, aby jak najpełniej i najlepiej je wychować. Każda rodzina posiada cechy określonego stylu wychowania. Najczęściej wyróżniana są trzy style wychowania: demokratyczny, autokratyczny oraz liberalny. Naukowcy podają także czwarty styl wychowania: niekonsekwentny, zwany także okazjonalnym. styl demokratyczny Ten rodzaj stylu uważany jest przez naukowców za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka. Według M. Łobockiego polega on na nawiązaniu przez rodziców przyjacielskich kontaktów z dziećmi, umożliwianiu im podejmowania decyzji w sprawach rodzinnych, odwołaniu się do ich samodzielnej aktywności 19. Rodzice zachęcają swoje dzieci do podejmowania decyzji, uczą go liczyć się ze zdaniem innych. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, charakterystyczną cechą są tu uczucia pozytywne, zaufanie, sympatia oraz życzliwość. Wymagania są dostosowane do możliwości dziecka. Zna ono zakres swoich obowiązków i zadań, które nie zostały mu narzucone, lecz, które dobrowolnie przyjęło (z własnej chęci lub, dlatego, że wyjaśniono mu konieczność ich podjęcia dla dobra całej rodziny). W stylu tym jako środki wychowawcze stosuje się przede wszystkim nagrody, rodzice posługują się perswazją, tłumaczeniem niewłaściwego postępowania, a także odwołują się do uczuć dziecka. 18 19 Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny, Toruń 1997, s.153-154 Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2004, s.312 9 styl autokratyczny Styl autokratyczny ma charakter konserwatywny i jest niepożądany z pedagogicznego punktu widzenia. Charakteryzuje się on dużym dystansem między rodzicami a ich dziećmi (rodzice nie wnikają w potrzeby wewnętrzne dzieci, a kierują nimi przez nadmierne polecenia i nakazy. Rodzice uznają tylko własną rację i nie tolerują najmniejszego sprzeciwu dziecka 20, a decyzje dotyczące spraw danej rodziny podejmują wyłącznie rodzice. Taki styl wychowania może mieć różne formy: surowy nadzoru, stosowanie silnych środków represji, ujawnianie dziecku życzliwości z zachowaniem czynnej i systematycznej kontroli nad jego działaniami. Autokratyczny styl wychowania nie pozwala na osiągnięcie pozytywnych efektów w na polu kształtowania osobowości dziecka. Dziecko wychowane w stylu autokratycznym przejmuje od rodziców wzorce postępowania, zachowuje się despotycznie wobec kolegów, albo też w niektórych przypadkach staje się zastraszone, niezdolne do samodzielnego działania, co spowodowało ciągłe wykonywanie rozkazów i poleceń rodziców, albo dziecko buntuje się przeciw ciągłemu przymusowi, staje się agresywne wobec swojej rodziny. styl liberalny Jak podaje M. Łobocki jest on tak samo szkodliwy, jak styl autokratyczny, a polega na pozostawieniu dzieci samym sobie, nie ingerowaniu w ich sprawy, tolerowaniu aspołecznych zachowań. W przypadku drastycznego naruszenia norm społecznych przez dziecko rodzice łagodnie interweniują i usprawiedliwiają go przed otoczeniem. Styl ten stwarza warunki do swobodnej aktywności oraz spontaniczności dziecka, które w rodzinie zajmuje najwyższą pozycję. Rodzice spełniają jego zachcianki21, a takie postępowanie z dzieckiem jest zamierzone. Dziecko ma problemy z pozbyciem się nabytego przez lata i utrwalonego zachowania egocentrycznego, a co za tym idzie z trudem przystosowuje się do współpracy z grupą rówieśniczą. Rodzice przyjmują założenie, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę, nie należy hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju, wystarczy tylko stworzyć mu odpowiednie warunki do zabawy, a w późniejszym czasie do nauki, trzeba zaspokoić jego potrzeby materialne, otoczyć dziecko czułością i miłością, co sprawi, że jego zainteresowanie różnymi sprawami okazywane będzie wtedy, gdy samo dziecko tego zażąda. styl niekonsekwentny Niejednolitość sposobów oceny oraz kontroli zachowania się dziecka nazywane jest wychowaniem niekonsekwentnym. Już sama nazwa wskazuje, że charakteryzuje się on zmiennością i przypadkowością oddziaływań na jednostkę, rodzice skrajnie reagują na poczynania ich dziecka. Czasami nie zwracają uwagi na jego postępowanie, a kiedy indziej surowo za nie karzą. Okazują dziecku czułość i darzą je zainteresowaniem, aby później zachować się wobec niego obojętnie lub nawet wrogo. Często rodzice stosują obietnice, których nie są w stanie dotrzymać, albo dają mu niezasłużone prezenty. Takie działanie wywołuje u dziecka poczucie krzywdy, uczy go interesowności, egoizmu. Dziecko systematycznie czuje się osamotnione, bo nie może znaleźć stałego oparcia u najbliższych mu osób. Traci ono szacunek dla swoich rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem, 20 21 Tamże, s.313 Tamże, s.313 10 ponieważ nie można wychowywać dziecka od okazji do okazji. U niektórych dzieci doprowadza to nawet do poczucia niepewności, leku czy agresji 22. Wymienione i opisane modele wychowania są ważnym czynnikiem, który kształtuje osobowość jednostki. Czynnik ten nabiera właściwego znaczenia dopiero w powiązaniu z postawami rodziców, z więzią emocjonalną, a także z atmosferą jaka panuje w rodzinie. 7. Postawy rodzicielskie Studiując literaturę przedmiotu można zauważyć, że postawa jest utrwalonym stosunkiem do danej jednostki, a który to stosunek jest powiązany z osobowością człowieka. M. Plopa sugeruje, iż znajomość postaw ludzkich ma znaczenie dla praktyki wychowawczej, ponieważ pozwala ona na przewidywanie reakcji człowieka oraz ułatwia skuteczne kierowanie jego postępowaniem w przyszłości. Postawę możne określić jako względnie stałą organizację czynnika poznawczego, uczuciowo – motywacyjnego oraz behawioralnego 23. J. Rembowski podaje taką definicję postaw rodzicielskich: jest to „całościowa forma ustosunkowania się rodziców do dzieci, zagadnień wychowawczych, ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzicielskich. Podobnie twierdzi M. Ziemska, która postawę określa jako utrwaloną, nabytą strukturę poznawczo – dążeniowo – afektywną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka. Na kształtowanie się postaw rodzicielskich mają wpływ takie czynniki jak potrzeby, informacje, oddziaływanie środowiska lokalnego, cech osobowości, doświadczenia, procesy emocjonalne24. Istnieją różne typologie postaw rodzicielskich. Jedną z najbardziej interesujących jest typologia przedstawiona przez A. Roe, w której podstawowym pojęciem jest „chłód” i „ciepło” Na podstawie obserwacji zachowania się matek i ojców wobec małych dzieci A. Roe wyróżniła sześć typów postaw rodzicielskich: 1. Postawa kochająca – odznacza się czułym, serdecznym, ale racjonalnym stosunkiem rodziców do dziecka i udzielaniem mu pomocy w planach i zamierzeniach. 2. Postawę ochraniającą – charakteryzuje przekładanie dobra dziecka ponad wszystko inne oraz dawanie mu szczególnych przywilejów, pobłażanie, osłanianie przed ujemnymi wpływami otoczenia 3. Postawa wymagająca – polega na stawianiu dziecku wygórowanych żądań i kontrolowaniu ściśle i dokładnie ustalonego planu, który rzadko może być przez nie wykonany. 4. Postawa odrzucająca – objawia się pozostawieniem dziecka w samotności, bez opieki oraz nie liczeniem się z jego uwagami. 5. Postawa zaniedbująca – wyraża się w braku troski o dziecko i niezaspokajaniu jego potrzeb fizycznych i psychicznych. 6. Postawa przypadkowa – cechuje się zwracaniem uwagi na dziecko tylko wówczas, gdy jest ono blisko fizycznie i oddaleniem się od niego, gdy jest daleko, także brakiem dbałości o przyszłość dziecka.25 Przetacznikowi M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Warszawa1986, s.445 Plopa M., Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków 2005, s.244 24 Tamże, s. 245-246 25 Żmudzin E., Wszystko zaczyna się w rodzinie, W: Bliżej przedszkola. Wychowanie i teoria, Kraków 7-8/2006, s.14. 22 23 11 Oryginalny polski projekt typologii postaw rodzicielskich opracowała M. Ziemska, która podzieliła je na cztery postawy negatywne i cztery przeciwstawne im postawy pozytywne.26 Rys. 1. Model postaw rodzicielskich właściwych i niewłaściwych według M. Ziemskiej Unikająca Nadmiernie chroniąca chroniąc Rozumna swoboda współdziałanie Akceptacja Uznanie praw Odtrącająca Nadmiernie wymagająca Na obwodzie koła M. Ziemska umieściła postawy pozytywne prawidłowe, często ze sobą współwystępujące, na wierzchołkach kwadratu – postawy negatywne, nieprawidłowe, których konsekwencje dla kształtowania osobowości dziecka są szkodliwe. 26 W.W. Skarbek prezentuje także postawy rodzicielskie pozytywne i negatywne. pozytywne postawy rodzicielskie – przyczyniają się do zaspokajania potrzeb psychospołecznych dziecka przez: - akceptację dziecka, która wpływa na kształtowanie się umiejętności nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych; - współdziałanie z dzieckiem, przez co jest wzbudzana ufność do rodziców; - uznawanie swobody oraz aktywności, stosownie do wieku jednostki (to rozwija w niej inicjatywę i uodpornienie na niepowodzenia); - poszanowanie praw dziecka, przez co rozwija się w nim lojalność wobec osób dla niego znaczących. Negatywne postawy rodzicielskie – uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb psychofizycznych dziecka przez: - odtrącenie go prze rodziców - może być przyczyną zachowania agresywnego; - unikanie kontaktu z jednostką – doprowadza dziecko do chwiejności emocjonalnej; - nadmierną ochronę dziecka – opóźnia proces dojrzewania psychicznego oraz społecznego; M. Ziemska: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka. Warszawa1980, PWN, s. 171 12 - stawianie dziecku nadmiernych wymagań – wywołuje niepewność, uległość, niemożność koncentracji 27. Najbardziej pożądaną postawą jest postawa pozytywna, w której na pierwsze miejsce wysuwa się akceptacja dziecka wraz z jego zaletami oraz wadami. Ta postawa nie jest pozbawiona krytycyzmu wobec dziecka, lecz charakteryzuje ją empatia i tolerancja. Ważne jest tu współdziałanie, gotowość rodziców do uczestniczenia w życiu ich dzieci, poświęcenia ich swojego czasu oraz zajęcia się ich sprawami. Postawy rodziców wobec dziecka mają wpływ na styl wychowania. Jeżeli stosunek między rodzicami a ich dziećmi jest prawidłowy, a dziecko jest w całości przez nich akceptowanie, to stosowane sporadycznie niewłaściwe środki wychowawcze (krzyk, kary fizyczne) nie przyniosą ujemnych skutków w wychowaniu młodej jednostki, co będzie miało miejsce w przypadku rodziny patologicznej, nastawionej w stosunku do siebie wrogo. Poprawne stosunki dzieci z rodzicami dają młodym poczucie bezpieczeństwa, co ułatwia im rozwijanie własnej osobowości, podejmowanie pozytywnych kontaktów społecznych. 8. Rodzina jako środowisko życia i wychowania Rodzina jest podstawowym środowiskiem życia człowieka, pojawia się w nim najwcześniej i wiąże się z nim najdłużej. Jest najkorzystniejszym i najbardziej znaczącym środowiskiem życia dziecka, ponieważ: jest ono w nim darzone uczuciem, pielęgnowane, poddawane wpływom wychowawczym. W rodzinie dziecko zaczyna poznawać otaczający świat i nawiązywać w nim kontakty, w niej rozwija się emocjonalnie w okresie największej psychicznej plastyczności. „Rodzina powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przede wszystkim w niej dziecko uczy się podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formuje się jego tożsamość i wzorce zachowań28. Rodzina niezbędna jest dziecku, bo to ona powoduje, że dziecko czuje się bezpieczne, pozytywnie odczuwa bliskość innych ludzi. Sprawia, że dziecko wierzy we własne siły, nabiera stopniowo poczucia własnej wartości. Rodzina wprowadza małe dziecko w to wszystko, co składa się na późniejsze życie człowieka dorosłego: uczy języka, ukierunkowuje zachowania, zapoznaje z normami społecznego współżycia. Z niej dziecko wynosi wzory zachowań i sposoby reagowania na ludzi i sytuacje. „Rodzina pojmowana jest jako środowisko wychowawcze. Dlatego, że w sposób zamierzony i niezamierzony, zracjonalizowany i spontaniczny oddziałuje na osobowość dziecka, wytycza i utrwala określony ( przez siebie uznawany i preferowany) zestaw wartości, które w wyniku 27 Skarbek W. W., Wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i socjologii edukacji, Piotrków Trybunalski 2003 s.115 Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania. Warszawa 2006s. 111 28 13 interioryzacji stają się dla dziecka „azymutami”, ukierunkowującymi jego aktywność i postępowanie przez całe życie”.29 Z punktu widzenia skuteczności oddziaływań wychowawczych wg. H. Cudak „rodzina stanowi najważniejsze, a w kolejności pierwsze środowisko rozwojowe dziecka. Jest w stanie zaspokoić mu optymalny rozwój, przystosowanie do życia społecznego. W pełni zaspakaja jego potrzeby fizyczne i psychiczne. Doskonale kształtuje sferę uczuciowo- emocjonalną, postawy, i wzory postępowania. Do najważniejszych czynników tkwiących w środowisku rodzinnym, które zapewniają prawidłowy rozwój i wychowanie dziecka należą: - świadomość wychowawcza rodziców - atmosfera w rodzinie, charakteryzująca się poczuciem więzi, umiejętnością współżycia i współdziałania, wzajemnym szacunkiem i zrozumieniem - umiejętność organizowania procesu wychowania w rodzinie - umiejętność łączenia wychowania w rodzinie z innymi formami oddziaływania wychowawczego, zwłaszcza z przedszkolem 30 „Rodzinne środowisko wychowawcze tworzą matka, ojciec, dziecko(i) oraz to, co określa się mianem klimatu rodziny. Na klimat rodziny składają się miłość okazywana członkom rodziny, urzeczywistnianie wartości a także postawy rodziców i innych dorosłych przybywających do domu wobec dziecka, ważnych wydarzeń życiowych jednostkowych i społecznych oraz życia ludzkiego. Środowisko wychowawcze to także metody i techniki, którymi posługują się rodzice i dzieci chcąc osiągnąć jakiś osobisty czy pozaosobisty cel” .31 O tym, jaki jest klimat środowiska wychowawczego w rodzinie, decyduje wiele czynników, które K. Ostrowska pogrupowała w trzy kategorie; I – czynniki, które oddziałują w sposób pośredni z ogólnego klimatu wokół ludzkiego życia, jego zadań, ukształtowania społecznego, przyjmowania hierarchii wartości, urzeczywistnienia wartości w polityce społecznej II – czynniki oddziałujące w rodzinie macierzystej w trakcie indywidualnego dojrzewania, wzrastania, rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego III - czynniki, które oddziałują bezpośrednio „tu i teraz”, w konkretnym środowisku rodzinnym i aktualnie stymulują wychowanie.32 Atmosfera życia w środowisku rodzinnym ma zasadnicze znaczenie dla tworzenia się osobowości dziecka. To ona miedzy innymi kształtuje życie emocjonalne dziecka, jego postawy i motywacje do działań. „W każdej rodzinie istnieje pewnie wachlarz prądów emocjonalnych i przeciw prądów, które określają jej jedną rodzaju atmosferę rodzinną. Ta właśnie atmosfera rzutuje w dużym stopniu na rozwój osobowości dziecka i kształtowanie się społecznych relacji na otaczający świat” 33 Atmosfera panująca w domu jest czynnikiem, który decyduje o skuteczności wychowania dziecka. W przebiegu tego procesu w równej mierze, choć na różny sposób, uczestniczą rodzice. Każdy z nich spełnia odmienną rolę w rozwoju dziecka. W procesie wychowawczorozwojowym role te często się przenikają, pokrywaj, czy dla odmiany - kolidują ze sobą. Nie ma prawdziwego wychowania bez więzi uczuciowej łączącej ze sobą członków rodziny, bez wzajemnego rozumienia i zaufania. Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny, Toruń 1997, S. 55-56 Cudak H., Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999, s. 214-215 31 Ostrowska K., Ryś M., Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa 1999 s. 156 32 Tamże 33 Ziemska M., Rodzina i dziecko 1986, s. 131 29 30 14 Jan Paweł II w Liście do rodzin’ pisał „ Podstawową więzią, jest więź między małżonkami. Bez niej rodzina rozpada się, a wychowanie jest kruche, niedoskonałe, nastręcza wiele trudności i na ogół nie przynosi spodziewanych efektów”.34 Więzi uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dziecka. Właśnie rodzice, jedyni i niepowtarzalni, własna matka i własny ojciec, są dziecku niezbędni do życia i rozwoju, bo w procesie wychowania najważniejsze dla rozwoju dziecka jest zaspokojenie potrzeby miłości. Stosunek emocjonalny rodziców do dziecka zabarwiony życzliwością, serdecznością, troskliwością i czułością dostarcza mu dodatkowych doświadczeń spełniających ważną rolę w procesie jego uspołecznienia. Na ich podstawie kształtuje się dziecka nastawienie względem ludzi i szerszego otoczenia społecznego. Tak wychowywane dziecko łatwo i chętnie nawiązuje kontakty z innymi dziećmi i osobami dorosłymi. Rodzice oddziałują na dziecko w sposób nie tylko zamierzony, ale i niezamierzony – samą swoją obecnością, postępowaniem, sposobem odnoszenia się nawzajem i do dziecka. Dlatego, też powinni pamiętać o tym, że stanowią dla swojego dziecka pierwszy podstawowy model postępowania. „W świetle społecznej teorii uczenia się rodzice są modelami przyszłego stylu życia. Są wzorcami poprzez bliskość fizyczną, długotrwałe oddziaływanie i możliwość zaobserwowania ich zachowań wtedy, gdy znajdują się nieomal w całej prawdzie przed sobą i rodziną”. 35 W pierwszych latach życia dziecko przyswaja sobie wszystko, co spotyka w swojej rodzinie. Jeszcze nie potrafi oceniać i odrzucać zjawisk ujemnych, a przyswajane treści głęboko zapadają w jego psychikę i są w niej bardzo długo przechowywane. Dlatego tak ważne są pozytywne wzory osobowe w rodzinie. Z nich dziecko czerpie i kształtuje swój własny stosunek do innych ludzi, stosunek do nauki, pracy, do ideałów życiowych i do wartości moralnych. W. Jachera zwraca uwagę, że „ podstawowym źródłem przyjmowania wzorców osobowych w rodzinie jest proces identyfikacji dziecka z rodzicami, zwłaszcza z matką. Wzory osobowe rodziców pełnią funkcję uznanych autorytetów w różnych okresach życia dziecka”.36 Swoje obserwacje życia rodzinnego dziecko w przyszłości przeniesie na świat zewnętrzny, dlatego, rodzice powinni być dla swojego dziecka autorytetem, wzorem do naśladownictwa. Dziecko naśladując rodziców identyfikuje się z nimi i w przyszłości będzie powielać ich zachowania w różnych okolicznościach swojego własnego życia. W rodzinie, gdzie wzory są pozytywne, gdzie w codziennym zachowaniu dorosłych widoczna jest konsekwencja i zgoda z wartościami, które sami cenią i które starają się przekazać swojemu dziecku, rodzina staje się najlepszą szkołą życia. Tu dziecko uczy się trudnej sztuki kompromisu i tolerancji, uczy się wrażliwości, uczy się rozumieć życie i odpowiadać za nie. „Moralne nakazy rodziców zawsze symbolizują wartości, które później decydują o postawie życiowej dziecka w jego życiu dorosłym, a systemy wartości reprezentowane przez rodziców są dla dziecka w jego życiu dorosłym swoistym kodeksem norm, które określają co wolno, a co jest zakazane, co dobre a co złe”37 W domu rodzinnym młoda jednostka poznaje sposoby reagowania i zachowania w określonych sytuacjach, nabywa tzw. „kinderstube”, czyli ogłady, kulturowego zachowania Sorkowicz A. Wychowanie w rodzinie – w nauczaniu Jana Pawła II . W: Korzeniowska W., Szuścik U., Rodzina. Historia i współczesność. Kraków 2006 s. 51 35 Ostrowska K., Ryś M., Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa 1999 S. 154-155 36 Jacher W., Czym jest socjalizacja w rodzinie. Problemy rodziny 2002/1 s. 38 37 Tamże s. 37 34 15 się w każdej sytuacji. To, jakie wzorce będzie czerpało dziecko z domu, będzie miało wpływ na jego dorosłe życie, jego kontakty społeczne, poziom ambicji. Za J. A. Pielkową można podać, iż rodzina wpływa na - poszanowanie poglądów , zainteresowań - szacunek dla wspólnie ustalonych reguł postępowania - przestrzeganie prawa do bycia jednostką niezależną.38 9 Zakończenie Jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka jest potrzeba posiadania domu. Dom kojarzy nam się z rodziną, z miłością, z oddanymi i kochającymi rodzicami i ze szczęśliwym dzieciństwem. Jaki ten dom powinien być, z jakich „elementów” powinien się składać, o jakim domu marzy każdy z nas i człowiek dorosły i dziecko ukazuje wiersz napisany przez dziesięcioletnią Ewę Bander Zbuduję dom z cegieł miłości Połączę je cementem radości Dach ułożę z dachówek serdeczności Szyby będą ze szkła przyjaźni Pomaluję je farbą wyobraźni Fundament zrobię z betonu zrozumienia i dodam małe ziarenko cierpienia Płot zrobię z desek prawdomówności A furtkę z prętów czułości W ogrodzie posadzę róże życzliwości zaś obok nich trawę wyrozumiałości Tu zawsze będę miała schronienie Mieć taki dom to moje marzenie Zakładając nową rodzinę, każdy zastanawia się, jaka ona będzie?, ale musimy pamiętać, że zamiłowanie do życia rodzinnego, umiejętności życia w rodzinie i z rodziną związane są doświadczeniami wyniesionymi z rodziny, w której spędziło się dzieciństwo i młodość, bo od doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego nikt z nas nie może się odciąć. Ten rodzinny dom tkwi głęboko w każdym z nas. Po przyjściu dziecka na świat, każdy rodzic zastanawia się „co z niego wyrośnie?, kim będzie?” i snuje wizje przyszłości. Pragnie by jego dziecko było szczęśliwe, mądre i dobre, by jemu i innym z nim było dobrze. To jakie będzie dziecko w dużej mierze zależy od nas rodziców, jak my zorganizujemy nasze życie rodzinne, w którym dziecko będzie się rozwijać i wychowywać, a musimy pamiętać, że wychowanie jest sztuką bardzo trudną. Po przyjściu dziecka na świat młodzi rodzice uczą się jak z nim postępować, jakie stosować metody, jaki przyjąć styl wychowania – te wskazówki można zdobyć z podręczników, ale musimy pamiętać, że nawet najbardziej uzasadnione wskazania nic nie dadzą, jeśli nie 38 Pielkowa J.A.: Dom rodzinny. W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze.1998/6 s. 7 16 będziemy żyć z dzieckiem, na co dzień, jeśli nasz kontakt będzie sporadyczny, okazjonalny, a przez to pozbawiony więzi emocjonalnej. „Pędzący do przodu świat” powoduje, że jesteśmy coraz bardziej zagonieni, mamy dla rodziny, dziecka coraz mniej czasu, co jest przyczyną osamotnienia dziecka. Nas rodziców coraz częściej zastępuje komputer i telewizja, które to wypełniają pustkę naszego dziecka. A przecież ucieczka dziecka w wirtualny świat gier i filmów przepojonych agresją prowadzi do niekorzystnych zmian w jego zachowaniu, do zaburzeń emocjonalnych i do „odwrażliwienia” go, wobec osób cierpiących. Żadne dziecko przecież nie rodzi się złe, a jeśli w ciągu życia takim się staje, to dzieje się tak, dlatego, że interakcje w jego rodzinie są zaburzone. Dlatego tak bardzo ważne w życiu rodziny jest życie razem a nie obok siebie- wspólna zabawa i praca, spacery, rozmowy, przytulenia uczą dziecko miłości, bo tylko dziecko doświadczając miłość może obdarować miłością. Już Erik Fromm pisał”, że miłości trzeba uczyć, że dyspozycje do jej przeżywania należy w człowieku rozwijać i pogłębiać”. Jak już wspominałam: warunki życia dziecka w rodzinie, sposób w jakim dziecko jest wychowywane, mają zasadnicze znaczenie, bo doświadczenia i wpływy z tego okresu wyznaczają dyspozycje człowieka dorosłego i my rodzice powinniśmy dołożyć wszelkich starań, aby kiedyś nasze dziecko, jako dorosły człowiek, oceniając pozytywnie swoje życie, to czego w nim dokonał, to jakim był, mógł powiedzieć „ zawdzięczam to rodzicom” lub „ wyniosłem to z domu”, bo „ Niebo nie jest czymś mglistym, gdzieś wysoko w obłokach. Jest ono właśnie tu, na ziemi, w twym własnym domu” pisał Baden Powell. BIBILIOGRAFIA: Cudak H.: Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999 Giereluk – Lubowicz Z.: Wychowanie w rodzinie wielkomiejskiej, Warszawa 1979 Izdebska H.: Rodzina jako środowisko życia i wychowania, W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze, 8/98 Jacher W.: Czym jest socjalizacja w rodzinie. W: Problemy rodziny 2002/1 Jarosz E., Wysocka E.: Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania. Warszawa 2006 Kawula S.: Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo – wychowawczych środowiska rodzinnego, Toruń 1978 Kawula S., Brągiel J., Janke A.W.: Pedagogika rodziny, Obszary i panorama problematyki Toruń 1997 Lalak D., Pilch T.: Alternatywne pojęcie pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999 Łobocki M.: Teorie wychowania w zarysie, Kraków 2004 Okoń. W.: Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996 Olearczyk T.E.: Rodzina i szkoła, W: Wychowawca, nr 3/2000 Ostrowska K., Ryś M., Rodzina pierwszym środowiskiem wychowawczym, W: Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa 1999 Pielkowa J.A.: Dom rodzinny, W: Problemy opiekuńczo – wychowawcze, 6/1998 Plopa M.: Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków 2005 Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza, Warszawa1986 Skarbek W.W.: Wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i socjologii edukacji, Piotrków Trybunalski 2003 Sorkowicz A: Wychowanie w rodzinie – w nauczaniu Jana Pawła II . W: Korzeniowska W., Szuścik U., Rodzina. Historia i współczesność. Kraków 2006 17 Tchórzewski A. M.: Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990 Ziemska M. : Rodzina i dziecko 1986 Ziemska M.: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, Warszawa 1980 Żmudzin E.: Wszystko zaczyna się w rodzinie, W: Bliżej przedszkola. Wychowanie i teoria, Kraków 7-8/2006 http://www.worldcongress.pl/docs/pl/doc/karta_praw_rodziny.doc 18
