Rosyjski teatr ludowy

2017-07-20
Eliza Małek
ROSYJSKI TEATR LUDOWY
1
Eliza Małek
Uniwersytet Łódzki
ELEMENTY PARATEATRALNE
W
OBRZĘDACH I BAJKACH
2017-07-20
w obrzędach (np. przebieranie się człowieka za
niedźwiedzia, kozę, kobyłę i in. zwierzęta w
karnawale, ubieranie kukły Marzanny w kobiecy
kostium i nadawanie jej imienia (Awdotia);
 w bajkach dla dzieci, które opowiada się
zazwyczaj odgrywając przed dziecięcym
audytorium całe scenki (por. opis maniery
bajarza Biełkowa, Богатырев, с. 19-20).
 Медвежья потеха (obrzęd i zabawa
jednocześnie).

Eliza Małek
2
DLACZEGO TEATR POJAWIA SIĘ NA RUSI
DOPIERO W XVII W.?
2017-07-20
Opóźnione (w porównaniu z Europą Zachodnia i
Polską) pojawienie się teatru w Rosji (zarówno
ludowego, jak dworskiego) M. Pluchanowa wiąże
z opóźnieniem procesów emancypacji jednostki,
wyłonienia jej z kolektywu, z
podporządkowaniem jednostki kolektywowi i
państwu. (Плюханова).
 Otwarcie na zachód w XVII w. zaowocuje
stopniowym przyswojeniem sobie przez Rosjan
różnych form teatralnych.
 Rola Polski.

Eliza Małek
3
TEATR LALKOWY I TEATR „ŻYWEGO
AKTORA”
2017-07-20
Eliza Małek
Rosyjski teatr ludowy występuje w 2
odmianach:
teatr kukiełkowy (marionetkowy i
pacynkowy);
teatr „żywego aktora”.
 Ponadto istnieje również RAJOK: (ros.
раёк, раёшная панорама, театр картинок) „teatr obrazkowy” - nazwa urobiona od
tematyki najstarszych obrazków
przedstawiających Adama i Ewę w
rajskim ogrodzie. Inna nazwa rosyjska:
косморама (kosmorama, panorama
ludowa).
4
KONWENCJA TEATRALNA
2017-07-20
 Przeistoczenie
Eliza Małek
aktora w postać dramatu
(ale nie utożsamianie się z nim).
 Niezrozumienie konwencji nie pozwala na
odbiór sztuki jako sztuki (por. relacje hr.
Tołstoja z podróży do Europy Zach. w XVII
w., opowieść M. Wańkowicza o nieudanym
prezencie jego ojca dla pałacowej służby –
wrócili z teatru, zobaczywszy, że jacyś
ludzie zaczęli rozmawiać o swoich
prywatnych sprawach).
5
NIEZROZUMIENIE KONWENCJI
TEATRALNEJ
2017-07-20
– Cóż tak prędko wracacie? – pyta ojciec dwóch
pupilów wiejskich, którzy po raz pierwszy
zobaczyli Mińsk i których polecił z własnoręcznie
zakupionymi biletami ulokować na galerii w
teatrze – czy nie podobało się?
 – Oj, bardzo ślicznie grali. Słuchaliśmy muzyki do
końca. Potem pociągnęli w górę jakby całą ścianę,
coś jakby zepsuło się czy co, za ścianą w pokoju
siedzieli swoi ludzie i gadali o swoich sprawach –
to my i wyszli.

M. Wańkowicz, Czerwień i amarant (Szczenięce lata), Wydawnictwo Literackie 1979, s. 83. [Wydarzenie opisane przez
Wańkowicza miało miejsce w końcu XIX w.]
Eliza Małek

6
2017-07-20
 Bezpośredni
Eliza Małek
kontakt z widownią, wpływ
widowni na treść i formę przedstawienia.
 Możliwość zamiany ról: aktor staje się
widzem, widz – aktorem.
 Improwizacja (tekst nie jest powtarzany
dosłownie). Por. tradycję komedii dell’arte
we współczesnym teatrze włoskim
(Zanussi o wystawieniu Rzeźni Mrożka).
7
DIALOG SCENICZNY I DIALOG TEATRALNY.
WIDOWNIA I SCENA
2017-07-20
Dialog sceniczny – komunikacja postaci dramatu
między sobą.
 Dialog teatralny – postać (aktor) –widz.

Eliza Małek
Brak „sztywnego” podziału na scenę i widownię,
kurtyny, specjalnego oświetlenia sceny.
 Skąpe dekoracje, zastępowane czasem przez ruch
sceniczny (łódka i wioślarze), czasem tylko
„rysowane” słowem aktora (Car Maksymilian).

8
TEATR RELIGIJNY (WERTEP)
Ikona szkoły
jarosławskiej XVII w.
2017-07-20

Ikona z Zaonieża XVII w.
Eliza Małek
9
SZOPKA, NAZWY WCZEŚNIEJSZE:
JASEŁKA, ŻŁOBEK
2017-07-20
Eliza Małek
„w znaczeniu pierwotnym lalkowe misterium na Boże
Narodzenie; przedstawienie zdarzeń związanych z
ewangeliczną i lud. tradycją święta, odgrywane w
okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku.
Zalążkiem sz. było kośc. widowisko nieruchome, od XIII w.
rozpowszechnione w Europie przez franciszkanów, w
którym odpowiednio ustawione figurki Marii, Józefa,
pasterzy, trzech króli tworzyły scenę adoracji żłobka z
nowo narodzonym Dzieciątkiem. Świadectwem tego
zwyczaju w Polsce XVI w. są teksty kolęd, często
utrzymywanych w tonie kołysanek. Nazwę jasełek
stosowano też do misteriów odgrywanych przez żywych
aktorów”.
(http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/szopk
a.htm )
10
Eliza Małek
pojawia się w końcu XVII – pocz. XVIII
w. jako naśladowanie polskich jasełek i
białoruskiej batlejki (te z kolei z misteriów);
 Funkcja
religijna dominuje nad funkcją
estetyczną (wystawiany jest wyłącznie w okresie
bożonarodzeniowym).
 Tekst dramatów jasełkowych jest niestabilny,
anonimowy, przekazywany drogą ustną.
 Istnieje w formie teatru kukiełkowego oraz w
postaci grywanej przez ludzi (najczęściej
młodych).
2017-07-20
 Wertep
11
TREŚĆ PRZEDSTAWIENIA
2017-07-20
Eliza Małek
Opowieść o narodzeniu Chrystusa w grocie
Betlejemskiej, pokłonie pastuszków, Herodzie,
rzezi niewiniątek (na materiale Ewangelii
Łukasza i Mateusza).
 Przeciwstawienie elementów misterialnych
(poważnych) i komicznych, intermedialnych
(Matka Boska, Józef, Dzieciątko, aniołowie vs
Herod, Śmierć z kosą, Diabeł, który ciągnie
Heroda do piekła).
 Włączenie pieśni cerkiewnych – Chwała Bogu na
wysokości, Anioł pasterzom mówił itp.

12
SZOPKA (JASEŁKA) – BATLEJKA –
2017-07-20
WERTEP
Eliza Małek
sceny poważne
grywane są na
górnej kondygnacji
sceny komiczne na dolnej.
13
Teatr Pietruszki
2017-07-20
Eliza Małek
Teatr właściwie
profesjonalny, miejski.
 Przedstawienia
wystawiane na
jarmarkach,
 odpustach, na dużych
placach miejskich.

14

Francuski Guignol
2017-07-20
Por. lalkę przedstawiającą
Guignola
Eliza Małek

www.arbredenoel.fr/.../item.php?itemid=35
15
PUNCH AND JUDY (ANGLIA)
HTTP://WWW.PUNCHANDJUDY.COM
/KAŠPAREK (CZECHY)
2017-07-20
Eliza Małek
16
2017-07-20
Eliza Małek
Pietruszka wita się z publicznością, poczym
zaczyna rozmowę z grajkiem (kataryniarzem):
Pietruszka: Grajku!
Grajek: Co powiesz, Pietruszko?
Pietruszka: Powiem ci nowinę.
Grajek: Jaką?
Pietruszka: Postanowiłem się, bracie, ożenić. A bo
to kawalerskie życie coś warte? Wszyscy cię
lekceważą... A kiedy się ożenię, posag wezmę...
Oj-oj-oj, jak się urządzę...
17
2017-07-20
Eliza Małek
Grajek: A z kim, Pietruszko, postanowiłeś się
ożenić?
Pietruszka: Z córką kupca (wymienia nazwisko
kupca lub ziemianina najbogatszego w danej
miejscowości).
Grajek: A duży posag bierzesz?
Pietruszka: U-u... Więcej niż sam jestem wart.
Grajek: Łżesz, Pietruszko, ona za ciebie nie
wyjdzie, tylko bieda na ciebie przyjdzie, twój
ostatni grosz przepadnie i jeszcze po łbie dostać
wypadnie. Rzuć to.
Pietruszka: To ty łżesz, bracie. Kto takiego zucha
nie pokocha? (wdzięczy się)
Grajek: To pokaż narzeczoną.
18
2017-07-20
Eliza Małek
Pietruszka: Pokazać tobie? Łatwo to
zrobię. Zaraz z nią przyłażę i tobie
pokażę (chowa się i przyprowadza
lalkę). Popatrz, grajku. Ładna
narzeczona?
Grajek: Że ładna, to ładna. Ale
perkata.
Pietruszka: Łżesz, grajku. Zobacz te
oczka, buzię, rączki, usteczka, szyjkę.
Spróbuj znaleźć taką bestyjkę. A jak
tańcuje. No, zagraj kawałek czegoś.
(Grajek gra kamaryńskiego.
Pietruszka tańczy z narzeczoną.)
19
2017-07-20
Eliza Małek
Grajek: Wszystko to piękne i cudowne, ale dla
ciebie będzie kosztowne: panna bogata,
rozkapryszona, chodzić pieszo nie nauczona...
Trzeba, bracie, konia kupić. Pietruszka
(zatroskany): A gdzie go kupić?
Grajek: A u Cyganów.
Pietruszka (dumnie): No to dzisiaj
przyprowadź.
Grajek: Ja też nie bogacz. Pochodzisz, to
przyprowadzisz.
Pietruszka: To nie pójdziesz?
20
TWO ON STAGE
2017-07-20
Eliza Małek
Właściciel „teatru” wraz z lalkami
nadziewanymi na palce (pacynkami) oraz
towarzyszący mu muzykant z katarynką lub
grajek, który nie pojawia się na scenie
(znajduje się wśród publiczności).
 Pietruszka (Ванька, Рататуй, Петр Иванович
Уксусов, Петр Петрович Самоваров и т.п. ).
 Cygan, Niemiec, Pies, Czart, Koń, Policjant,
Narzeczona (5-20 postaci).
 Drobne rekwizyty.
 Na scenie zawsze są tylko 2 postaci (lalkarz ma
2 ręce).

21
BOHATER-KLOWN
Eliza Małek
Deformacja twarzy czerwony duży nos,
wielkie śmiejące się
usta, nierzadko garb,
czapka z
dzwoneczkami,
jaskrawa odzież,
piskliwy głos.
2017-07-20

22
KOMIZM
2017-07-20
Eliza Małek
Zewnętrzny
- zdeformowana twarz,
ciągłe utarczki z
drugimi postaciami,
- bijatyki.
Komizm słowny i
sytuacyjny
deformowanie
fonetycznej postaci
wyrazu, oksymorony,
alogizmy, metatezy,
realizacja metafory,
rozmowa głuchych itd.
23
KONTAKT Z AUDYTORIUM POPRZEZ
Eliza Małek
teatralny (zwroty do publiczności
- wstępna autoprezentacja bohatera i in.),
 wprowadzanie elementów aktualizujących
akcję sceniczną (odwołania do imion i
sytuacji osób obecnych na
przedstawieniu), nawoływanie do
aktywnego włączenia się w akcję poprzez
np. poszukiwanie zaginionego rekwizytu
czy bohatera....
2017-07-20
 monolog
24



Eliza Małek

Po r. 1917 tradycja przedstawień teatralnych
(głównie teatru religijnego) została przerwana.
Pietruszka został powołany do służby w Armii
Czerwonej i propagandy nowego ustroju, wertep
– zakazany.
Po r. 1990 wertep i Pietruszka (w postaci
inscenizowanej, inspirowanej przez
działaczy i animatorów kultury) wrócił do
łask.
Tu również mamy przekaz ustny, sytuację face to
face, ale odbiorca już nie staje się nadawcą
(mamy publiczność na występach zespołów
„ludowych”, kostium, który po występie zostaje
zdjęty). Często wykonawca uczy się swojego
tekstu z zapisanej na papierze „partytury”, a nie
z czyichś ust.
2017-07-20
WSKRZESZENIE TEATRU LUDOWEGO
25
ZESPÓŁ LUDOWY „ZWONNICA” Z OMSKA
2017-07-20
Eliza Małek
26
Pietruszka z teatru A. Grefa
2017-07-20
Eliza Małek
27
Eliza Małek
r.1980 zespół folklorystyczny Dmitrija
Pokrowskiego (wespół z folklorystami z
Uniwersytetu Moskiewskiego)
podejmuje pierwszą próbę wskrzeszenia
przedstawień jasełkowych (программa
Русский народный театр).
 Po 1990 r. kukiełkowy i „żywy” wertep
przeżywa prawdziwy renesans (w Rosji,
a także na Ukrainie).
2017-07-20
W
28
ŻYWY WERTEP (LWÓW)
2017-07-20
Eliza Małek
29
KUKIEŁKI ZE WSPÓŁCZESNYCH
PRZEDSTAWIEŃ JASEŁKOWYCH
2017-07-20
Eliza Małek
30
TEATR ŻYWEGO AKTORA (REPERTUAR)
2017-07-20
Eliza Małek
Łódka
 Car Maksymilian
 Król Herod (żywy wertep)

31
DEKORACJE TWORZONE RUCHAMI
AKTORÓW I/LUB SŁOWEM
2017-07-20
Eliza Małek
Najprostsze, w Łódce np. jest to narysowany
kredą owal imitujący łódkę, do której wsiadają
aktorzy-wioślarze.
 „Wyrazisty przykład takiej dekoracji widzimy w
ludowej rosyjskiej sztuce Łódka. Treść tej sztuki
stanowią przygody nadwołżańskiej szajki
zbójeckiej. Występują: ataman, esauł, rozbójnicy,
nieznajomy i inni. Wykonawcy wchodzą do izby
śpiewając rozbójniczą pieśń i ustawiają się kołem.
Ataman nakazuje esaułowi „migomentalnie"
zbudować zwinną „łódkę". Rozbójnicy udają, że
budują. Łódka gotowa i ataman rozkazuje:
„Wiosła na burty, chłopcy na miejsca.”

32
Eliza Małek
Dwunastu rozbójników siada na podłodze w
dwuszeregu, zostawiając między sobą puste
miejsce, po którym przechadzają się ataman i
esauł. Ataman rozkazuje wyruszyć i zaśpiewać
swoją ulubioną pieśń. Wioślarze śpiewają: Wniz
po matuszkie, po Wołgie, pochylają się w tył i w
przód i klaszczą w ręce, imitując wiosłowanie.
Śpiewają z przerwami, podczas których ataman i
esauł rozmawiają ze sobą.” (P. Bogatyriew,
Uwagi o teatrze ludowym…)
2017-07-20

33
PRZESTRZEŃ W TEATRZE LUDOWYM
„A n i k a: O carze błogosławiony,
 A gdzie jest cherlawy uzbrojony rywal?
 Maksymian: Trzy wiorsty od miasta.
 A n i k a (groźnie): Rozejdź się, tłumie
 Pozwól przejść Anice — wojewodzie.
 Otwórz złote wrota,
 Pomknę za mury miejskie
 I doścignę tam przeklętego Marsa."
Eliza Małek
Dekoracje mogą być rysowane wyłącznie słowem.
Por. dialog cara Maksymiliana i jego wojownika
Aniki ze sztuki pt. Car Maksymilian:
2017-07-20


34
2017-07-20
Eliza Małek
W rzeczywistości na scenie nie ma ani
Złotej bramy, ani murów obronnych. I
mimo to za tymi murami spotyka się
Anika z Mariecem i zaczyna z nim wojnę
na słowa.
 Następnie ten sam Anika znajdujący się 3
wiorsty od miasta, w którym znajduje się
carski pałac, zwraca się do siedzącego na
tronie Maksymiliana z następującymi
słowami:

35
Eliza Małek
(do cara): O carze błogosławiony!
 Moja szabla nie rąbie, a kopia w pierś nie
wchodzi.
 Maksymian: Daruję ci swój stalowy miecz
(tupiąc nogą). Rozgromże mi wreszcie
przeklętego Marsa.
 Anika (do Marsa): Ukorz się, niegodziwcze.
 Mars: Dzień i noc ostrzę szablę,
 ale przed siłaczem Aniką ukorzyć się nie
chcę.
 Anika: Ukorz się, ukorz, niegodziwcze,
 bo pozbawię cię życia (zabija Marsa).
2017-07-20
 Anika
36
CZAS SCENICZNY
2017-07-20
Eliza Małek
Czas sceniczny w teatrze ludowym nie
pokrywa się z czasem astronomicznym (4
minuty mogą odpowiadać 4 latom).
Bogatyriow twierdzi, że „miejsce i czas w
teatrze ludowym dopiero zaczynają się
kształtować, o nich, jak w eposie, tylko się
mówi. Natłok akcji jakby pochłania czas i
miejsce”. (261-262)
 Widzowie nie oczekują nowych,
oryginalnych wątków (z reguły znają
zarys fabuły), interesuje ich opracowanie
szczegółów.

37
LITERATURA ZALECANA





Eliza Małek

А. Ф. Некрылова, В. Е. Гусев, Русский народный
кукольный театр, Ленинград 1983.
C. Kelly, Petrushka. The Russian Carnival Puppet
Theatre, Cambridge University Press 1990.
P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej,
Warszawa 1979, s. 233-264.
J. Gołąbek, Car Maksymilian (Widowisko ludowe na
Rusi), Kraków 1938.
E. Małek, J. Wawrzyńczyk, Kultura rosyjska....,
hasła Rajok i Wertep.
http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/szo
pka.htm
[Jędrzej Kitowicz [1728-1804], OPIS OBYCZAJÓW ZA
PANOWANIA AUGUSTA III,
http://monika.univ.gda.pl/~literat/xxx/kitowic/index.htm]
2017-07-20

38