Rosyjski teatr ludowy
advertisement
2017-07-21 Eliza Małek ROSYJSKI TEATR LUDOWY 1 Eliza Małek Uniwersytet Łódzki ELEMENTY PARATEATRALNE W OBRZĘDACH I BAJKACH 2017-07-21 w obrzędach (np. przebieranie się człowieka za niedźwiedzia, kozę, kobyłę i in. zwierzęta w karnawale, ubieranie kukły Marzanny w kobiecy kostium i nadawanie jej imienia (np. Awdotia); w bajkach dla dzieci, które opowiada się zazwyczaj odgrywając przed dziecięcym audytorium całe scenki (por. opis maniery bajarza Biełkowa, Богатырев, с. 19-20). Медвежья потеха (obrzęd i zabawa jednocześnie). http://folkportal.3dn.ru/load/dokumentalnyj _film_quotrusskij_narodnyj_teatrquot_1774 _god_tekst_chitaet_innokentij_soktunovskij /4-1-0-605 Eliza Małek 2 Skomoroch z niedźwiedziem «Эй, смоленски дурачки,. Тащите к нам пятачки! Пошли начинать. Музыку прошу играть!» http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/skomo rochi.htm В старину на Руси популярным народным игрищем был хоровод. Он отражал самые разные жизненные явления. Были хороводы любовные, военные, семейные, трудовые... Нам известны три разновидности хоровода: круговой (его разыгрывали члены одной семьи или рода), двухлинейный (отражал столкновение двух групп) и однолинейный (вариант кругового хоровода). В хороводных игрищах было органически слито хоровое и драматическое начало. Такие игрища обычно начинались под “наборные” песни, а заканчивались под “разборные”, причем песни отличались четким ритмом. Впоследствии, с изменением структуры родовой общины, видоизменялись и хороводные игрища. Появились солисты-запевалы (корифеи) и лицедеи (актеры). Лицедеев было обычно не более трех. В то время, когда хор пел песню, они разыгрывали ее содержание. Существует мнение, что именно эти лицедеи и стали родоначальниками первых скоморохов. http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/chorovod.htm A. Wasniecow, Stara Moskwa/ zabawka bogorodzka (z drewna) Wizyta przebierańców rycina, z lat1880-tych DLACZEGO TEATR POJAWIA SIĘ NA RUSI DOPIERO W XVII W.? 2017-07-21 Opóźnione (w porównaniu z Europą Zachodnia i Polską) pojawienie się teatru w Rosji (zarówno ludowego, jak dworskiego) M. Pluchanowa wiąże z opóźnieniem procesów emancypacji jednostki, wyłonienia jej z kolektywu, z podporządkowaniem jednostki kolektywowi i państwu. (Плюханова). Otwarcie na zachód w XVII w. zaowocuje stopniowym przyswojeniem sobie przez Rosjan różnych form teatralnych. Rola Polski. Eliza Małek 8 TEATR LALKOWY I TEATR „ŻYWEGO AKTORA” 2017-07-21 Eliza Małek Rosyjski teatr ludowy występuje w 2 odmianach: teatr kukiełkowy (marionetkowy i pacynkowy); teatr „żywego aktora”. Ponadto istnieje również RAJOK: (ros. раёк, раёшная панорама, театр картинок) „teatr obrazkowy” - nazwa urobiona od tematyki najstarszych obrazków przedstawiających Adama i Ewę w rajskim ogrodzie. Inna nazwa rosyjska: косморама (kosmorama, panorama ludowa). 9 KONWENCJA TEATRALNA Eliza Małek aktora w postać dramatu (ale nie utożsamianie się z nim). Niezrozumienie konwencji nie pozwala na odbiór sztuki jako sztuki (por. relacje hr. Tołstoja z podróży do Europy Zach. w XVII w., opowieść M. Wańkowicza o nieudanym prezencie jego ojca dla pałacowej służby – wrócili z teatru, zobaczywszy, że jacyś ludzie zaczęli rozmawiać o swoich prywatnych sprawach). 2017-07-21 Przeistoczenie 10 NIEZROZUMIENIE KONWENCJI TEATRALNEJ M. Wańkowicz, Czerwień i amarant (Szczenięce lata), Wydawnictwo Literackie 1979, s. 83. [Wydarzenie opisane przez Wańkowicza miało miejsce w końcu XIX w.] Eliza Małek 2017-07-21 – Cóż tak prędko wracacie? – pyta ojciec dwóch pupilów wiejskich, którzy po raz pierwszy zobaczyli Mińsk i których polecił z własnoręcznie zakupionymi biletami ulokować na galerii w teatrze – czy nie podobało się? – Oj, bardzo ślicznie grali. Słuchaliśmy muzyki do końca. Potem pociągnęli w górę jakby całą ścianę, coś jakby zepsuło się czy co, za ścianą w pokoju siedzieli swoi ludzie i gadali o swoich sprawach – to my i wyszli. 11 WIZYTA NATASZY ROSTOWEJ W TEATRZE Eliza Małek Начинается спектакль, и зрители "с жадным любопытством устремили все внимание на сцену", Наташа тоже стала смотреть. Но она ничего не понимала: все удивляло ее, она не видела ничего, кроме крашеных стен, странно наряженных мужчин и женщин, при ярком свете странно двигавшихся, говоривших и певших. Она понимала, что должен был представлять собой спектакль, но все это ей казалось настолько "вычурно-фальшиво", ненатурально, что порой ей стано вилось смешно. И глядя на лица зрителей, она видела в их глазах выражение опять же ложное. В какой-то момент ей даже стало дурно, она как будто задохнулась в этом мертвом воздухе. Наташа была слишком естественна, чтобы жить и играть по правилам светского общества. 2017-07-21 12 Eliza Małek условности театральной сцены глазами впервые посетившей театр Наташи Ростовой. Наташа видит не деревья, а «крашенные картоны», скамейка стоит не у куста сирени, а у приклеенного зеленого картона, она видит «дыру в полотне, изображающую луну»; героиня спектакля – не грациозная девушка, а толстая женщина в белом платье, герой – «мужчина в шелковых, в обтяжку панталонах на толстых ногах, с пером и кинжалом». Толстой Л. Н. Война и мир // Собр. соч. в 14 тт., Т. 5. Москва 1951, с. 328–331. 2017-07-21 13 Eliza Małek kontakt z widownią, wpływ widowni na treść i formę przedstawienia. Możliwość zamiany ról: aktor staje się widzem, widz – aktorem. Improwizacja (tekst nie jest powtarzany dosłownie). Por. tradycję komedii dell’arte we współczesnym teatrze włoskim (Zanussi o wystawieniu Rzeźni Mrożka). 2017-07-21 Bezpośredni 14 DIALOG SCENICZNY I DIALOG TEATRALNY. WIDOWNIA I SCENA 2017-07-21 Eliza Małek Dialog sceniczny – komunikacja postaci dramatu między sobą. Dialog teatralny – postać (aktor) –widz. Brak „sztywnego” podziału na scenę i widownię, kurtyny, specjalnego oświetlenia sceny. Skąpe dekoracje, zastępowane czasem przez ruch sceniczny (łódka i wioślarze), czasem tylko „rysowane” słowem aktora (Car Maksymilian). 15 TEATR RELIGIJNY (WERTEP) Ikona szkoły jarosławskiej XVII w. Ikona z Zaoneża XVII w. 2017-07-21 Eliza Małek 16 SZOPKA, NAZWY WCZEŚNIEJSZE: JASEŁKA, ŻŁOBEK 2017-07-21 Eliza Małek „w znaczeniu pierwotnym lalkowe misterium na Boże Narodzenie; przedstawienie zdarzeń związanych z ewangeliczną i lud. tradycją święta, odgrywane w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Zalążkiem sz. było kośc. widowisko nieruchome, od XIII w. rozpowszechnione w Europie przez franciszkanów, w którym odpowiednio ustawione figurki Marii, Józefa, pasterzy, trzech króli tworzyły scenę adoracji żłobka z nowo narodzonym Dzieciątkiem. Świadectwem tego zwyczaju w Polsce XVI w. są teksty kolęd, często utrzymywanych w tonie kołysanek. Nazwę jasełek stosowano też do misteriów odgrywanych przez żywych aktorów”. (http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/szopk a.htm ) 17 Eliza Małek pojawia się w końcu XVII – pocz. XVIII w. jako naśladowanie polskich jasełek i białoruskiej batlejki (te z kolei z misteriów); Funkcja religijna dominuje nad funkcją estetyczną (wystawiany jest wyłącznie w okresie bożonarodzeniowym). Tekst dramatów jasełkowych jest niestabilny, anonimowy, przekazywany drogą ustną. Istnieje w formie teatru kukiełkowego oraz w postaci grywanej przez ludzi (najczęściej młodych). 2017-07-21 Wertep 18 TREŚĆ PRZEDSTAWIENIA 2017-07-21 Eliza Małek Opowieść o narodzeniu Chrystusa w grocie Betlejemskiej, pokłonie pastuszków, Herodzie, rzezi niewiniątek (na materiale Ewangelii Łukasza i Mateusza). Przeciwstawienie elementów misterialnych (poważnych) i komicznych, intermedialnych (Matka Boska, Józef, Dzieciątko, aniołowie vs Herod, Śmierć z kosą, Diabeł, który ciągnie Heroda do piekła). Włączenie pieśni cerkiewnych – Chwała Bogu na wysokości, Anioł pasterzom mówił itp. 19 SZOPKA (JASEŁKA) – BATLEJKA – 2017-07-21 WERTEP Eliza Małek sceny poważne grywane są na górnej kondygnacji sceny komiczne na dolnej. 20 Teatr Pietruszki 2017-07-21 Eliza Małek Teatr właściwie profesjonalny, miejski. Przedstawienia wystawiane na jarmarkach, odpustach, na dużych placach miejskich. 21 Francuski Guignol 2017-07-21 Por. lalkę przedstawiającą Guignola Eliza Małek www.arbredenoel.fr/.../item.php?itemid=35 22 2017-07-21 PUNCH AND JUDY (ANGLIA) HTTP://WWW.PUNCHANDJUDY.COM /KAŠPAREK (CZECHY) Eliza Małek 23 2017-07-21 Eliza Małek Pietruszka wita się z publicznością, poczym zaczyna rozmowę z grajkiem (kataryniarzem): Pietruszka: Grajku! Grajek: Co powiesz, Pietruszko? Pietruszka: Powiem ci nowinę. Grajek: Jaką? Pietruszka: Postanowiłem się, bracie, ożenić. A bo to kawalerskie życie coś warte? Wszyscy cię lekceważą... A kiedy się ożenię, posag wezmę... Oj-oj-oj, jak się urządzę... 25 2017-07-21 Eliza Małek Grajek: A z kim, Pietruszko, postanowiłeś się ożenić? Pietruszka: Z córką kupca (wymienia nazwisko kupca lub ziemianina najbogatszego w danej miejscowości). Grajek: A duży posag bierzesz? Pietruszka: U-u... Więcej niż sam jestem wart. Grajek: Łżesz, Pietruszko, ona za ciebie nie wyjdzie, tylko bieda na ciebie przyjdzie, twój ostatni grosz przepadnie i jeszcze po łbie dostać wypadnie. Rzuć to. Pietruszka: To ty łżesz, bracie. Kto takiego zucha nie pokocha? (wdzięczy się) Grajek: To pokaż narzeczoną. 26 2017-07-21 Eliza Małek Pietruszka: Pokazać tobie? Łatwo to zrobię. Zaraz z nią przyłażę i tobie pokażę (chowa się i przyprowadza lalkę). Popatrz, grajku. Ładna narzeczona? Grajek: Że ładna, to ładna. Ale perkata. Pietruszka: Łżesz, grajku. Zobacz te oczka, buzię, rączki, usteczka, szyjkę. Spróbuj znaleźć taką bestyjkę. A jak tańcuje. No, zagraj kawałek czegoś. (Grajek gra kamaryńskiego. Pietruszka tańczy z narzeczoną.) 27 2017-07-21 Eliza Małek Grajek: Wszystko to piękne i cudowne, ale dla ciebie będzie kosztowne: panna bogata, rozkapryszona, chodzić pieszo nie nauczona... Trzeba, bracie, konia kupić. Pietruszka (zatroskany): A gdzie go kupić? Grajek: A u Cyganów. Pietruszka (dumnie): No to dzisiaj przyprowadź. Grajek: Ja też nie bogacz. Pochodzisz, to przyprowadzisz. Pietruszka: To nie pójdziesz? 28 TWO ON STAGE 2017-07-21 Eliza Małek Właściciel „teatru” wraz z lalkami nadziewanymi na palce (pacynkami) oraz towarzyszący mu muzykant z katarynką lub grajek, który nie pojawia się na scenie (znajduje się wśród publiczności). Pietruszka (Ванька, Рататуй, Петр Иванович Уксусов, Петр Петрович Самоваров и т.п. ). Cygan, Niemiec, Pies, Czart, Koń, Policjant, Narzeczona (5-20 postaci). Drobne rekwizyty. Na scenie zawsze są tylko 2 postaci (lalkarz ma 2 ręce). 29 BOHATER-KLOWN Eliza Małek Deformacja twarzy czerwony duży nos, wielkie śmiejące się usta, nierzadko garb, czapka z dzwoneczkami, jaskrawa odzież, piskliwy głos. 2017-07-21 30 KOMIZM 2017-07-21 Eliza Małek Zewnętrzny - zdeformowana twarz, ciągłe utarczki z drugimi postaciami, - bijatyki. Komizm słowny i sytuacyjny deformowanie fonetycznej postaci wyrazu, oksymorony, alogizmy, metatezy, realizacja metafory, rozmowa głuchych itd. 31 KOMIZM SYTUACYJNY Eliza Małek Komizm sytuacyjny „jest aintelektualny, najprostszy, bezrefleksyjny i polega na „spiętrzeniu niefortunnych a niezwykłych przypadków i zachowań komicznego bohatera”. Wyzyskuje też kontrast między oczekiwaniem i nastawieniem odbiorcy a zdarzeniem komicznym. W efekcie, rozwiązanie sytuacji powoduje zaskoczenie, odczucie nienaturalności zjawiska, niespodziankę i zdziwienie, które następnie przeradzają się w śmiech. Tym samym następuje rozładowanie napięcia m.in. przez eliminację pierwiastka niebezpieczeństwa”. (M. Mieszek, Intermedium polskie XVI-XVIII wieku (Teatry szkolne), Kraków 2007, s. 362.) (IFR 25418) 2017-07-21 32 KONTAKT Z AUDYTORIUM POPRZEZ Я Петрушка,Петрушка. Весёлый мальчуган! Без меры вино пью, Всегда весел и пою: Тра-ля-ля! тра-ля-ляля-ля! Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! Eliza Małek monolog teatralny (zwroty do publiczności - wstępna autoprezentacja bohatera i in.), wprowadzanie elementów aktualizujących akcję sceniczną (odwołania do imion i sytuacji osób obecnych na przedstawieniu), nawoływanie do aktywnego włączenia się w akcję poprzez np. poszukiwanie zaginionego rekwizytu czy bohatera.... 2017-07-21 33 Eliza Małek Po r. 1917 tradycja przedstawień teatralnych (głównie teatru religijnego) została przerwana. Pietruszka został powołany do służby w Armii Czerwonej i propagandy nowego ustroju, wertep – zakazany. Po r. 1990 wertep i Pietruszka (w postaci inscenizowanej, inspirowanej przez działaczy i animatorów kultury) wrócił do łask. Tu również mamy przekaz ustny, sytuację face to face, ale odbiorca już nie staje się nadawcą (mamy publiczność na występach zespołów „ludowych”, kostium, który po występie zostaje zdjęty). Często wykonawca uczy się swojego tekstu z zapisanej na papierze „partytury”, a nie z czyichś ust. 2017-07-21 WSKRZESZENIE TEATRU LUDOWEGO 34 ZESPÓŁ LUDOWY „ZWONNICA” Z OMSKA 2017-07-21 Eliza Małek 35 Pietruszka z teatru A. Grefa 2017-07-21 Eliza Małek 36 Eliza Małek r.1980 zespół folklorystyczny Dmitrija Pokrowskiego (wespół z folklorystami z Uniwersytetu Moskiewskiego) podejmuje pierwszą próbę wskrzeszenia przedstawień jasełkowych (программa Русский народный театр). Po 1990 r. kukiełkowy i „żywy” wertep przeżywa prawdziwy renesans (w Rosji, a także na Ukrainie). 2017-07-21 W 37 ŻYWY WERTEP (LWÓW) 2017-07-21 Eliza Małek 38 KUKIEŁKI ZE WSPÓŁCZESNYCH PRZEDSTAWIEŃ JASEŁKOWYCH 2017-07-21 Eliza Małek 39 TEATR ŻYWEGO AKTORA (REPERTUAR) 2017-07-21 Eliza Małek Łódka Car Maksymilian Król Herod (żywy wertep) 40 DEKORACJE TWORZONE RUCHAMI AKTORÓW I/LUB SŁOWEM 2017-07-21 Eliza Małek Najprostsze, w Łódce np. jest to narysowany kredą owal imitujący łódkę, do której wsiadają aktorzy-wioślarze. „Wyrazisty przykład takiej dekoracji widzimy w ludowej rosyjskiej sztuce Łódka. Treść tej sztuki stanowią przygody nadwołżańskiej szajki zbójeckiej. Występują: ataman, esauł, rozbójnicy, nieznajomy i inni. Wykonawcy wchodzą do izby śpiewając rozbójniczą pieśń i ustawiają się kołem. Ataman nakazuje esaułowi „migomentalnie" zbudować zwinną „łódkę". Rozbójnicy udają, że budują. Łódka gotowa i ataman rozkazuje: „Wiosła na burty, chłopcy na miejsca.” 41 Eliza Małek Dwunastu rozbójników siada na podłodze w dwuszeregu, zostawiając między sobą puste miejsce, po którym przechadzają się ataman i esauł. Ataman rozkazuje wyruszyć i zaśpiewać swoją ulubioną pieśń. Wioślarze śpiewają: Wniz po matuszkie, po Wołgie, pochylają się w tył i w przód i klaszczą w ręce, imitując wiosłowanie. Śpiewają z przerwami, podczas których ataman i esauł rozmawiają ze sobą.” (P. Bogatyriew, Uwagi o teatrze ludowym…) 2017-07-21 42 PRZESTRZEŃ W TEATRZE LUDOWYM „A n i k a: O carze błogosławiony, A gdzie jest cherlawy uzbrojony rywal? Maksymian: Trzy wiorsty od miasta. A n i k a (groźnie): Rozejdź się, tłumie Pozwól przejść Anice — wojewodzie. Otwórz złote wrota, Pomknę za mury miejskie I doścignę tam przeklętego Marsa." Eliza Małek Dekoracje mogą być rysowane wyłącznie słowem. Por. dialog cara Maksymiliana i jego wojownika Aniki ze sztuki pt. Car Maksymilian: 2017-07-21 43 2017-07-21 Eliza Małek W rzeczywistości na scenie nie ma ani Złotej bramy, ani murów obronnych. I mimo to za tymi murami spotyka się Anika z Mariecem i zaczyna z nim wojnę na słowa. Następnie ten sam Anika znajdujący się 3 wiorsty od miasta, w którym znajduje się carski pałac, zwraca się do siedzącego na tronie Maksymiliana z następującymi słowami: 44 Eliza Małek (do cara): O carze błogosławiony! Moja szabla nie rąbie, a kopia w pierś nie wchodzi. Maksymian: Daruję ci swój stalowy miecz (tupiąc nogą). Rozgromże mi wreszcie przeklętego Marsa. Anika (do Marsa): Ukorz się, niegodziwcze. Mars: Dzień i noc ostrzę szablę, ale przed siłaczem Aniką ukorzyć się nie chcę. Anika: Ukorz się, ukorz, niegodziwcze, bo pozbawię cię życia (zabija Marsa). 2017-07-21 Anika 45 CZAS SCENICZNY 2017-07-21 Eliza Małek Czas sceniczny w teatrze ludowym nie pokrywa się z czasem astronomicznym (4 minuty mogą odpowiadać 4 latom). Bogatyriow twierdzi, że „miejsce i czas w teatrze ludowym dopiero zaczynają się kształtować, o nich, jak w eposie, tylko się mówi. Natłok akcji jakby pochłania czas i miejsce”. (261-262) Widzowie nie oczekują nowych, oryginalnych wątków (z reguły znają zarys fabuły), interesuje ich opracowanie szczegółów. 46 Rajok i bałagan http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/balaga n.htm А вот город Париж, Как туда приедешь – Тотчас угоришь!.. Наша именитая знать Ездит туда денежки мотать: Туда-то едет с полным золота мешком, А оттуда возвращается без сапог пешком. «А вот и я раешник, развеселый потешник, Картинки верчу-поворачиваю. Публикуобморачиваю, Себе пятачки заколачиваю» LITERATURA ZALECANA ТЕАТР В ЖИВОПИСИ (ЧАСТЬ 11 - ТЕАТР ПЕТРУШКИ. КУКОЛЬНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ Eliza Małek А. Ф. Некрылова, В. Е. Гусев, Русский народный кукольный театр, Ленинград 1983. C. Kelly, Petrushka. The Russian Carnival Puppet Theatre, Cambridge University Press 1990. P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1979, s. 233-264. J. Gołąbek, Car Maksymilian (Widowisko ludowe na Rusi), Kraków 1938. E. Małek, J. Wawrzyńczyk, Kultura rosyjska...., hasła Rajok i Wertep. H. Jurkowski, Rosyjski Pietruszka czy teatr lalkowego mimu?, [w:] W świecie pieśni i bajki, red. K. Górski, J. Krzyżanowski, Wrocław.... 1969, s. 147-163 2017-07-21 http://www.liveinternet.ru/users/2010239/post103731 49 132/
