Optymizm sportowców

Aksamit Wojciech
Katowice
4
Optymizm sportowców
Myślenie pozytywne (optymizm) w zachowaniach sportowców
Streszczenie
Na podstawie fachowej literatury psychologicznej przedstawiono definicje optymizmu i
szczęścia. Określono wpływ pozytywnego nastawienia zawodnika na jego obiektywną
działalność sportową. W artykule dokonano próby porównania zależności pomiędzy
racjonalną kalkulacją kosztów i zysków a myśleniem pozytywnym oraz zaprezentowano
postawę samorealizacji sportowców w kontekście optymizmu. Poszczególne wnioski
teoretyczne zobrazowane zostały sportowymi przykładami.
Słowa Kluczowe -.szczęście – optymizm - działalność sportowa
Szczęście i optymizm - charakterystyka terminologiczna w kontekście działalności
sportowej
Życie szczęśliwego sportowca całkowicie różni się od bytu zawodników, którzy są
nieszczęśliwi. Szczęście warunkuje zadowolenie z życia, którego pochodnymi są pozytywne
relacje z bliskimi, własne zdrowie czy wreszcie kariera sportowa. W sensie semantycznym
szczęście, definiowane jest jako pozytywna, afirmująca postawa wobec życia, jako
pierwotny, naturalny i powszechny oraz niezależny zasadniczo od okoliczności życia i
indywidualnej biografii stan psychiczny, zakorzeniony we wrodzonej woli istnienia.
Natomiast utrata szczęścia oznacza ubytek pozytywnej postawy wobec wszelkich własnych
celów na skutek stwierdzenia niemożliwości ich realizacji (Czapiński J. 1994).
Wraz ze szczęściem nierozerwalnie kroczy w parze optymizm, który jest skłonnością do
dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia, pozytywnego oceniania rzeczywistości,
a przede wszystkim przewidywania pomyślnego biegu wydarzeń (Słownik wyrazów
obcych). Dla sportowca będzie to pozytywna antycypacja przebiegu przyszłego zadania
sportowego, bezpośredniej rywalizacji czy też całego sezonu rozgrywkowego. Obszernie o
optymistach pisze (Zimbardo P.G 1994), który stwierdza, że są to „osoby z pozytywnym
poczuciem własnej wartości na ogół odznaczają się równowagą i wiarą w siebie oraz
zewnętrznymi oznakami wewnętrznej satysfakcji. (...), kiedy spotykają się z odmową, nigdy
nie traktują jej jak odrzucenia swojej osoby. Rozważają natomiast kilka innych możliwości
np. może ich działalność wymaga więcej pracy”. Powyższa charakterystyka istotnie kojarzy
się z postawą profesjonalnego sportowca, którego cechuje odpowiednia pewność siebie i silna
determinacja skierowana na określone działanie sportowe. Choć autor dodaje jeszcze, że
optymiści „…nie są uzależnieni od pochwał i wzmocnień społecznych ze strony innych, gdyż
nauczyli się, jak być sami dla siebie swoimi najlepszymi przyjaciółmi i największymi
propagatorami…”. W tym przypadku sportowcy mogą stanowić wyjątek, gdyż oczywistym
jest, że działalność sportowa silnie wiąże się z kontekstem społecznym, choć mimo wszystko
jak zaznacza autor sportowcy potrafią być sami dla siebie „największymi propagatorami”.
1
Również do ciekawych wniosków dochodzi (Gibbons F.X., Gerrard M., Buunk B.,
Eggleston T. 2000), który zauważa w badaniach prowadzonych wśród studentów, iż
optymiści nawet w sytuacji niepowodzenia wolą porównywać się z lepszymi od siebie.
Zachowanie wyższego standardu porównań sprzyja uzyskaniu w kolejnym semestrze
lepszych wyników, zatem jest impulsem do dalszej pracy. Wydaje się, że ta tendencja jest
również analogiczna dla sportowców prezentujących wysoki poziom, którzy w trakcie
wczesnej kariery podczas porażek woleli na przekór niepowodzeniom dosłownie
„podwyższać sobie poprzeczkę”, gdyż czuli że stać ich na więcej. (Scheier M.F., Carter
C.S.,Bridges M.W. 1994) wykazał także, że optymiści lepiej dają sobie radę ze stresem niż
pesymiści, częściej stosują bardziej efektywne strategie skoncentrowane na problemie.
Wnioski tego autora są także niezwykle znaczące dla działalności sportowej, w której
długotrwałe przygotowania do bezpośredniej rywalizacji niezmiernie stresując obciążają
zawodników. Sportowiec, który jest optymistą o wiele korzystniej znosi trudy okresu
przygotowań i samych startów. Natomiast badania (Seligman M. 1993) dowiodły, że
optymistyczny styl wyjaśniania koreluje z sukcesami w sporcie, ale też w pracy zawodowej i
w szkole. Jest też wyraźnie korzystny dla zdrowego funkcjonowania sportowca jak i każdego
innego człowieka.
W literaturze psychologicznej można także spotkać się z innym rozumieniem optymizmu
nieco destruktywnym, na który zwraca uwagę (Reykowski J 1970). Czasami niedocenianiu
własnych możliwości towarzyszy przecenianie losu. Przykładowo jednostka wierzy, iż los jej
sprzyja pomimo, że nie wierzy w to, że posiada walory niezbędne do osiągnięcia sukcesu. Z
perspektywy sportu można posłużyć się taką egzemplifikacją: zawodnik gier zespołowych,
który uważa, że nie jest w dobrej formie wierzy zarazem, że następny mecz ułoży się dobrze,
że przeciwnicy nie będą wyśmienicie przygotowani a koledzy z drużyny nadrobią jego
indywidualne braki. Tak pojmowany optymizm może faktycznie sprzyjać w sporadycznych
wypadkach lecz w długotrwałym cyklu startowym (sezon sportowy, turniej, kilkudniowe
zawody itd.) najprawdopodobniej spotka się z brutalną rzeczywistością - po prostu sportowiec
bez formy nie może startować i osiągać przyzwoitych wyników na wysokim poziomie przez
dłuższy czas. Ponadto sportowiec o zbyt dużych aspiracjach w stosunku do realnych
możliwości, który jest niepoprawnym optymistą często dla podtrzymania własnej wartości
przenosi winę za brak dobrych rezultatów na czynniki zewnętrzne np. niekompetentny trener,
brak warunków do treningów itd., równocześnie głęboko wierząc, że w sprzyjających
warunkach osiągnięcie celu byłoby bardzo możliwe. Również inny badacz (Diener E. 1984)
zauważa, że sportowcy posiadają własne ambicje i aspiracje. Te z kolei mogą powodować
pewne niebezpieczeństwa. Autor zwraca uwagę na zależność poziomu aspiracji i szczęścia.
Twierdzi, że jeżeli aspiracje są zbyt wysokie to stanowią zagrożenie dla dobrostanu
szczególnie wśród osób, które znajdą się w depresji np. po serii nieudanych występów
sportowych, wtedy aspiracje należy obniżać. W tym kontekście
(
. 1998) zaznacza, że czasami zestawia się wysoką myśl własną oraz ambitne zamiary z nędzą
rzeczywistości. Tę zaś traktuje się jako efekt nieudolności poprzedników. Jest to bardziej
pewna maniera charakterystyczna dla współczesności. Nie zgadza się to jednak z
optymizmem jako poglądem filozoficznym, według którego istniejący świat jest najlepszy z
możliwych i racjonalnie urządzony a życie jest dobre, można więc osiągnąć w nim szczęście
2
(Słownik wyrazów obcych).
Wpływ optymizmu na działalność sportową
Jak łatwo odgadnąć optymizm, którego główną cechą jest przewidywanie pomyślnego obrotu
przyszłych zdarzeń ma kluczowy wpływ na realizacje zadań sportowych. (Gracz J.,
Sankowski T. 2000) zauważa, że już w momencie uświadomienia sobie planowanego
uczestnictwa w zawodach zaczyna kształtować się subiektywny obraz bliskiego zadania sportowego a pobudzenie emocjonalne wzrasta wraz ze zbliżającym się terminem startu.
Optymistyczne nastawienie jest tym bardziej znaczące, gdyż posiada ono silny związek ze
sferą emocjonalną, a szczególną właściwością emocji jest ich wartość antycypacyjna czyli
przygotowanie organizmu do oczekującego go obciążenia. Emocje powodują mobilizację
rezerw ustrojowych niezbędnych do podjęcia wysiłku trwającego długo lub krótkotrwałego,
lecz intensywnego (Terelak J. 2001). Trzeba tu pamiętać o indywidualnym charakterze reakcji emocjonalnych. Rezultaty opisanych badań przez (Lupul-Nawrocka A.2005) ukazują, że
są one w dużej mierze zależne od sytuacji życiowej w jakiej aktualnie znajduje się zawodnik
oraz od dynamiki sfery emocjonalnej. Zróżnicowanie rodzajów i czasu występowania
objawów zależy od indywidualnych cech psychiki zawodnika, specyfiki danej konkurencji
oraz warunków, w jakich rozgrywana jest rywalizacja sportowa. Wydaje się zatem, że
również nastawienie optymistyczne nie musi być stałą cechą. Nie zmienia to faktu, że
najlepszych sportowców różni od pozostałych psychofizjologiczny stan przedstartowy, czyli
m.in. ich determinacja do osiągnięcia jak najlepszego wyniku zbudowana na pozytywnym
nastawieniu. Do istotnych w tym kontekście wniosków dochodzi (Czapiński J. 2004). Pisząc
o dobrostanie psychicznym badacz podkreśla, iż pełni on „..niezwykle ważną rolę
motywacyjną. Nie tyle stanowi wynik doświadczeń życiowych i działań, co w znacznej
mierze decyduje o owych doświadczeniach i działaniach oraz ich rezultatach, (…) a korzyści
płynące z tych pozytywnych doświadczeń są jak najbardziej wymierne i obiektywne.” Zatem
dobrostan psychiczny może wpływać na przekonanie zawodnika o tym, jaki on sam jest. To z
kolei dostarcza mu instrukcji wskazujących, jak ma postępować np. jak bardzo angażować się
w prace na treningach i w samą grę itd. co w konsekwencji może przesądzić o końcowym
sukcesie.
Optymizm zawodnika może sprawiać, że jego aktywność własna wzbudzana jest nadzieją na
osiąganie ważnych dla niego celów. Gracz musi sam wytwarzać w sobie energię, która jest
konieczna do realizacji działań celowych. Generatorem tej energii jest wiara w sensowność
tych celów. Zahamowanie tej celowej aktywności wystąpić może z powodu utraty wiary w
skuteczność własnych działań wynikającej np. z pesymistycznego antycypowania przyszłych
zdarzeń. W badaniach, w których uczestniczyli pływacy z amerykańskiej kadry narodowej,
pokazano, że informacja o uzyskaniu nie najlepszego czasu pogarsza kolejne wyniki
pesymistycznie myślących zawodników, nie ma natomiast wpływu na kolejne starty
optymistów (Seligman M.1993) Widać wyraźnie jak istotne z tej perspektywy jest
optymistyczne nastawienie sportowca oraz samozadowolenie z uczestnictwa w działalności
sportowej. Choć na marginesie należy zwrócić uwagę, iż łatwiej jest człowiekowi przywrócić
utraconą wiarę we własne możliwości sprawcze niż w sens i wartość konkretnego celu
(Czapiński J. 1994). Jest to spowodowane tym, że każdy optymista jak i pesymista w obliczu
zagrożenia własnej wartości zawsze wybierze utrzymanie określonego pozytywnie
autowizerunku nad wartość realizowanego zadania. Szacowanie własnych możliwości jako
niewielkich prowadzi do nikłego oczekiwania sukcesu, co powoduje spadek motywacji i
wkładanie małego wysiłku w realizację tych zadań co staje się katastrofalne w skutkach dla
uprawiania sportu. I odwrotnie poczucie dużego potencjału własnego wpływa na
podwyższenie motywacji i wkładanie większego wysiłku w realizację danych zadań
(Reykowski J. 1970). Obiektywny sukces zaś powoduje utrzymanie lub nawet podwyższenie
3
motywacji własnej gdyż jak podkreśla z całą stanowczością (
2004); „… osoby mające wybitne osiągnięcia wiążą z tymi osiągnięciami swoją
przyszłość oraz, że osiągnięcia te ukierunkowują ich działalność.”
W psychologii sportu występuje również pojęcie stanu flow, które jeżeli nie koreluje z
optymizmem to z pewnością go nie wyklucza. Jest to optymalna gotowość umysłu, systemu
nerwowego do wykonania danej czynności. Chodzi o to, by zawodnik skupił się tylko na tych
informacjach, które są istotne dla wykonania konkretnej czynności. Idealny przepływ
informacji między umysłem a ciałem spowoduje, że zawodnik wykona całe działanie płynnie,
jakby bez żadnego wysiłku (Blecharz J. 2002).
Chłodna (racjonalna) kalkulacja a myślenie pozytywne
Wszyscy ludzie w tym sportowcy dysponują swoistym systemem kalkulacji kosztów i
zysków. Dokonywanie tego rodzaju bilansu przez każdego człowieka zakłada m.in. decyzyjny
model zachowań normatywnych (Schwartz, L. 1976). Mówi on o tym, iż jednostka musi
zinterpretować i uznać konkretną własną postawę, wartość lub cechę za odpowiednie do danej
sytuacji źródło dyrektyw zachowania. Najprawdopodobniej decyzja akceptująca własną
dyspozycje jako adekwatne do danej sytuacji źródło dyrektyw postępowania jest wynikiem
wspomnianej wyżej swoistej kalkulacji kosztów i zysków zachowania. Jeżeli suma dodatnich
gratyfikacji niesionych przez zachowanie przewyższa sumę kosztów tego zachowania to
podmiot podejmuje decyzję, że własna dyspozycja stanowi istotne, godne wykorzystania
źródło wskazówek behawioralnych. Jeżeli bilans jest ujemny to podmiot decyduje, że
dyspozycja nie jest istotnym źródłem dyrektyw postępowania w danej sytuacji.
W odniesieniu do tej teorii, optymistyczne nastawienie do danej działalności sportowej w
dużym stopniu może determinować wspomniany bilans kosztów na korzyść zachowań
prosportowych. Innymi słowy jeżeli zawodnik uzna, że np. jego zdolności motoryczne,
umiejętności czy somatyka predysponują go do uzyskania wysokiego wyniku sportowego to
będzie do niego dążył pomimo innych trudności np. złych warunków treningowych itd. Z
drugiej jednak strony w grupach seniorskich bardzo często pozostają zawodnicy, którzy poza
talentem, pasją i zadowoleniem z gry kalkulują kwestie czysto materialne. Można by
wywnioskować, iż pomocne w kreowaniu optymistycznego klimatu w sporcie
kwalifikowanym są dobra materialne. Zrozumiałe jest to, że im sportowiec bardziej się
poświęca, ryzykuje i odnosi większe sukcesy tym jego wartość czysto finansowa powinna
wzrastać. Kontrakty i stypendia sportowe bywają jednak relatywne. Zarobki I ligowych
piłkarzy ręcznych mogą satysfakcjonować ich samych jeżeli porównują się oni tylko do
szczypiornistów. Natomiast porównanie własnych zarobków z zarobkami prezentujących
wiele gorszy poziom sportowy III ligowych piłkarzy nożnych byłoby bolesne. (Freedman,
A.1978) prezentuje następujące obserwacje, które pokazują względność zadowolenia z
dochodów. Pracownicy fizyczni w Wielkiej Brytanii, byli bardziej zadowoleni niż
pracownicy umysłowi o tych samych zarobkach. Badani pracownicy fizyczni porównywali
dochody z innymi pracownikami fizycznymi, z których większość zarabiała mniej, podczas
4
gdy pracownicy umysłowi zarabiali mniej niż wielu innych pracowników tej samej kategorii.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na to, iż w trakcie działań sportowych (np. mecz) świadome
zdawanie sobie sprawy z własnych kosztów i zysków jest odseparowane od decyzji wskutek
nikłej wyrazistości tych pierwszych. Wtedy sportowiec nie myśli o alternatywach działania z
punktu widzenia własnego interesu, lecz często działa automatycznie. Owe działanie jest
domyślnie nastawione na zysk, zatem posiada wymiar optymistyczny.
Samorealizacja i szczęście sportowca
Zadowolenie z uprawiania sportu wydaję się bardzo znaczącym warunkiem dla osiągnięcia
obiektywnie dobrego wyniku. Jednak nie zawsze sam wysoki rezultat sportowy jest głównym
motywatorem zawodnika. Człowiek tylko wtedy bezkompromisowo i całkowicie poświęca
się danej czynności jeżeli po prostu sprawia mu ona przyjemność. W końcu nie każdy
sportowiec jest w stanie zostać Mistrzem Świata. Wielu z nich, szczególnie amatorzy
odpowiadają koncepcji jednostek samorealizujących się, dla których istotne wydaje się być
samodoskonalenie, które jest ważniejsze niż obiektywny sukces. Czyli zadowolenie z
uprawiania sportu jako wartość autoteliczna może zdominować pogoń za wysokim wyczynem
sportowym. Warto zauważyć, że postawa samorealizacji jest tu istotna z perspektywy
aksjologii. Otóż dążenie do samorealizacji poprzez działalność sportową jest wartością samą
w sobie, pozbawioną brutalnej rywalizacji za wszelką cenę. Sportowcy, dla których
najważniejsza jest samorealizacja są zdolni ze stoicyzmem akceptować własną naturę z jej
wszystkimi brakami, z tym co odbiega od idealnego obrazu. Są automatycznie wyposażeni w
mocne podstawy systemu wartości, dzięki filozoficznej akceptacji natury swego Ja,
szerokiego zakresu życia społecznego oraz przyrody i rzeczywistości fizycznej. Potrafią
przyjmować niedoskonałości i słabości oraz zło ludzkiej natury w tym samym, nie
kwestionującym duchu, w jakim przyjmuje się właściwości przyrody (Maslow A. 1990).
(Terelak J. 2001) zwraca również uwagę na istotną rolę samorealizacji w procesie motywacji
człowieka. Ujmując emocje w kontekście ich relacji do motywacji, autor podkreśla silny
związek z określonymi procesami psychicznymi, takimi jak procesy oceny wartości. Jedną z
decydujących ról odgrywa tutaj realizacja siebie, która jest związana z psychologicznymi
potrzebami organizmu i jest także wyraźnie ugruntowana w jego funkcjonowaniu. Zatem
wśród sportowców zarówno amatorów jak i profesjonalistów silna postawa samorealizująca
sprzyja większej motywacji do uprawiania sportu. Szczęśliwy sportowiec optymistycznie
patrzący na swoja karierę to również jednostka, która powinna mocno akceptować samą
siebie. Wydaję się, że większość sportowców wykazuje cechy jednostek o mocno
ugruntowanej postawie samoakceptującej. (Sasak T., A.I) charakteryzuje następujące
zachowania postawy samoakceptacji; mocna wiara w określone wartości i zasady, zdolność
postępowania według własnego rozeznania a nie pod dyktando innych, nie martwienie się
tym, co będzie w przyszłości lub co się już niezbyt dobrego zdarzyło, wiara iż można dać
sobie radę nawet w bardzo trudnych sytuacjach, zdawanie sobie z sprawy, że jest się dla
innych interesującym i wartościowym, zdolność do przyjmowania pochwał bez pozorów
fałszywej skromności i poczucia winy, umiejętność opierania się próbom dominacji przez
innych.
Podsumowanie
Optymizm i dążenie do szczęścia jest naturalną inklinacją każdego człowieka. Sportowcy w
okolicznościach pozbawionych skrajnych problemów powinni patrzeć optymistycznie na
rezultaty swoich działań, pomimo ostrej rywalizacji i trudności wynikających ze specyfiki
działalności sportowej. Jak pisze (Czapiński J.1994) „…Na poziomie biologicznym
uprzywilejowane są pozytywne reakcje emocjonalne. Zatem w warunkach braku zagrożeń lub
zagrożeń niewielkich dominować powinna aktywność skierowana dodatnio, (…) pozytywne
5
nastawienie do życia jest tendencją bardziej pierwotną i dominującą niż negatywne reakcje na
świat, dotyczące najczęściej poszczególnych, wyodrębnionych elementów czy obszarów
życia.” Jednakże interesujące jest to, że inaczej do szczęścia odnoszą się kobiety i mężczyźni.
Dane empiryczne zgromadzone przez (Siekańska M. 2004) pokazują, iż te pierwsze
osiągnięty sukces przypisują szczęściu, a niepowodzenia sobie. Natomiast mężczyźni
odniesione sukcesy przypisują wewnętrznemu wysiłkowi i zdolnościom, a porażki tłumaczą
brakiem szczęścia. Nie zmienia to faktu, że codzienna praca na treningach, która przekłada się
na realny sukces w dużej mierze zależy od poczucia szczęścia i optymizmu. Przypuszczalnie
jeżeli utalentowany zawodnik odczuwa ogromne zadowolenie z treningów
i sportowych
marzeń to zapewne będzie solidnie pracować aby realizować własną pasję. To w
konsekwencji prędzej czy później zaowocuje obiektywnym wynikiem, który z kolei
podtrzyma lub zwiększy motywacje zawodnika do dalszej pracy. Zatem koło się zamyka,
optymizm wpływa na sukces a ten z kolei determinuje poczucie szczęścia i optymizmu.
Rekapitulując, można zaproponować hipotezę, iż każdy profesjonalny sportowiec, który
ciężko trenuje aby osiągnąć obiektywny sukces niezależnie od indywidualnych uwarunkowań
charakterologicznych, własnych zdolności i umiejętności jest zmuszony do bycia optymistą
przynajmniej w kategoriach sportowych.
Bibliografia
1.Blecharz J.: Psychologiczne wspomaganie - zakres i skuteczność (rozmowa z A. Pac-Pomarnackim). Kraków 15 marca
2002. www.portal psychologiczny.pl
2.Czapiński J., „Psychologia pozytywna” – nauka o szczęściu, zdrowiu i cnotach człowieka, Wyd. PWN 2004
3.Czapiński J.
6
4.
7
5.Diener E. Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95, 542-575, 1984.
8
6.Freedman, A.. Psychoanalytic Study of an Unusual Perversion. J. Amer. Psychoanal. Assn., 26:749-777.,1978
7.Gibbons F.X., Gerrard M., Buunk B., Eggleston T. Does social comparison make difference? Optimism as a moderator of
the relation between comparison level and academic performance. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 2000.
8.Gracz J., Sankowski T.: Psychologia sportu. Poznań 2000. AWF.
9.Lupul-Nawrocka A.; „Emocje i ich wpływ na efektywność startów młodego sportowca” Sport Wyczynowy nr.1-2, 2005
10.Maslow A.H, „Motywacja i osobowość” Instytut Wyd. PAX Warszawa 1990
11.Reykowski J. „Z zagadnień psychologii motywacji” Warszawa : Państ. Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1970.
12.Sasak T. „Pewność siebie” ASYLON Ośrodek Psychoedukacyjny artykuł opublikowany w internecie na stronie www…..
13.Scheier M.F., Carter C.S.,Bridges M.W. Distinguishing optimism from neuroticism. A reevaluation of the Life Orientation
Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994
14.Schwartz, L. The Privacy of the Self. Papers on Psychoanalytic Theory and Technique: By M. Masud R. Khan. New
York: International Universities Press, Inc., 1974. 339 pp.. Psychoanal Q., 45:136-140 , 1976.
15.Seligman M.E.P , „Optymizmu można się nauczyć” Wyd. Media Rodzina of PoznańPoznań 1993
16.
9
10
11
17.Słownik wyrazów obcych red.
PWN 1995
18.Terelak J. F.: Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza „Brand” Bydgoszcz 2001.
19.Zimbardo P.G, „ Nieśmiałość – co to jest? Jak sobie z nią radzić?” PWN Warszawa 1994
12