socjalizacja, role społeczne i

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role
społeczne i kontrola społeczna
(WDS 2012/2013 nr 3)
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
1. W socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces uczenia się,
dzięki któremu stajemy się członkami danego społeczeństwa i kultury:


aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę (jak staje się ona
„społeczna”?);
z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania:
w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie i
kulturze?:
socjalizacja jest tu rozumiana jako proces czyniący kulturę „drugą
naturą” człowieka – to, co właściwe kulturze danego społeczeństwa
staje się uznane za „oczywiste” („normalne”).
jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?:
socjalizacja jest tu rozumiana jako proces „nasiąkania” (uczenia się)
kulturą, który łączy różne pokolenia danego społeczeństwa.
jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?:
socjalizacja to proces stawania się takim, jakim chce od nas nasze
bliższe i dalsze otoczenie społeczne.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
2. Struktura socjalizacji („anatomia” i „fizjologia” społeczeństwa):
 w procesie socjalizacji uczymy się:
minimum kulturowego (podstawowych umiejętności społecznych,
porozumiewania się, życia z innymi, logicznego myślenia itp.);
 norm i wzorów określonych zachowań (ról społecznych), jak np. dziecka,
nastolatka, ojca, dziadka lub socjologa, turysty, itp.;
 wiedzy i wartości tej danej kultury (języka, tradycji kulturowej,
emocjonalnego związku z symbolami narodowymi itp.);
 koncepcji „ja” (osobowości i tożsamości) oraz wyrażania emocji.
 płaszczyzny procesu socjalizacji:
 jednostka (wiedza, struktury poznawcze i emocjonalne itp.);
 grupy (relacje rodzice – dzieci, komunikowanie się z innymi, nauka w
szkole itp.);
 instytucje (praca, szkoły, środki masowego przekazu itp.);
 całe społeczeństwo (makrostruktury kulturalne, społeczne, gospodarcze
itp.).

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
3. Stadia procesu socjalizacji (socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci
jednostki; poszczególne etapy życia to także określone problemy):

dzieciństwo;

młodość (w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie
zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede
wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie);

wczesna dojrzałość („pokonywanie problemu miłości i pracy”,
rozpoczęcie pracy i założenie rodziny);

wiek średni („okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na
pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego);

starość (kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia
„starości”, znaczenie przejścia na emeryturę);

śmierć (umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i
odpersonifikowane).
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
4. Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji:






wczesna socjalizacja jest najważniejsza;
osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi;
najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”;
największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”;
socjalizacja a stabilność porządku społecznego:
 funkcje socjalizacji - transmisja kultury i tworzenie (stabilizacja) ładu społecznego;
 problemy:
 odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska towarzyskiego
(społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?;
 wpływ konkurencyjnych środowisk społecznych.
socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak:
 „wychowanie” (zamierzone oddziaływania na jednostkę; wychowanie naturalne,
instytucjonalne i samowychowanie);
 „internalizacja” (przyjmowaniu za własne narzucanych z zewnątrz norm i wartości itp.);
 enkulturacja – nauka kultury.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
5. Typy (rodzaje) procesów socjalizacji:
 „pierwotna” (małe dzieci, w grupach pierwotnych, podstawowe kompetencje






kulturowe) i „wtórna” (kolejne etapy życia, ogół instytucji społecznych,
złożone kompetencje kulturowe), z przejściem między nimi związane są
„rytuały przejścia”;
resocjalizacja (proces modyfikacji osobowości jednostki w celu
przystosowania jej do życia w danym społeczeństwie, polega m.in. na
stosowaniu odpowiednich zabiegów wychowawczych w określonych
instytucjach (instytucjach odosobnienia);
kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna);
socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca) - proces aspirowania do pewnej
grupy społecznej, do której jednostka chciałaby należeć, naśladowanie jej
członków itp.;
socjalizacja odwrotna – wdrażanie starszego pokolenia przez młodsze w
nowych warunkach kulturowych;
akulturacja (adaptacja do innej kultury);
socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
6. Procesy socjalizacji odbywają się zawsze w konkretnej przestrzeni i
czasie historycznym.
 socjalizacja a proces nabywanie kultury:
 Margaret Mead - trzy typy kultury:
 „postfiguratywna”:
 kultura
"nieocenionych
przodków",
młodsze
pokolenia
przyswajają kulturę od pokoleń starszych.
 „kofiguratywna”:
 kultura „odnalezionych rówieśników”, współwystępują tutaj
wzorce kulturowe młodych i starszych pokoleń, jest to etap
przejściowym
od
kultury
„postfiguratywnej”
do
„prefuguratywnej”.
 „prefiguratywna”:
 kultura „zagadkowych dzieci”, młode pokolenie
przekazuje
wiedzę starszym pokoleniom, charakterystyczna dla społeczeństw
nowoczesnych.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
7. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji:
 „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar
zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”):
 mechanizmy uczenia się:
 wzmacnianie – mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii
nawyków);
 naśladowanie – reakcje otoczenia społecznego (fazy: „naśladujące
zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”,
motywacja do jego realizacji);
 przekaz symboliczny.
 „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”):
 Zygmunt Freud (1856-1939):
 model konfliktowy (antyspołeczne popędy i potrzeby a zinternalizowana
przez nas tradycja społeczna i kulturowa);
 rozwój osobowości to kontrola nie akceptowanych popędów;
 części osobowości: id, ego i superego.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
8. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (cdn.):
 „rozwoju poznawczego” (Jean Piaget, 1896-1980):


rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój myślenia
jako podstawa socjalizacji) - etapy:
 ”sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”);
 „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i egocentryzmu);
 „operacji konkretnych” (ok. 7–12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych);
 „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne („o myślach”).
„socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931):

rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy:
 etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny);
 „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie);
 „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny
podmiot – kształtowanie się naszego „ja”);
 „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej
samooceny).
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
9. „Socjalizacja” w rozumieniu P. Bergera i Th. Luckmana
(Społeczne
tworzenie rzeczywistości, PIW Warszawa 1983/1966):
 socjalizacja dokonuje się głównie dzięki językowi:
 stanowi on zarówno o treści socjalizacji, jak i jest jej głównym narzędziem;
 socjalizacja ma prowadzić do wytworzenia w jednostce poczucia,
że
rzeczywistość, która ją otacza, jest „oczywista”;
 pomyślna socjalizacja to ustanowienie pełnej odpowiedniości między
rzeczywistością „obiektywną” a „subiektywną”:
 taka internalizacja rzeczywistości obiektywnej powoduje, że staje się ona dla
jednostki światem subiektywnym.
 nie jest możliwa pełna (pomyślna) socjalizacja, jest ona ciągłym procesem, który
trwa przez całe życie;
 założenie o „czynnej” roli jednostki w procesach socjalizacji.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
10. „Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello (Kulturowe źródła
ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999):
 „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach
intencjonalności / przyczynowości:
 rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na które
możemy wpływać.
 „rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach
9-12 miesiąca naszego życia;
 socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy
i każe je odpowiednio rozumieć;
 mechanizmy socjalizacji:
 instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”.
 decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt
społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się
zawsze w konkretnym miejscu.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
11. „Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris (Geny czy
wychowanie, Warszawa 2000 / 1998):
 w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy jest
jednak wpływ „grupy rówieśniczej”;
 krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”;
 najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości dziecka) jest
okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż:
 dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i podlega
obowiązkowi szkolnemu;
 dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z klasy
szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania odpowiednio
do grupy rówieśniczej.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
12. „Stare” i „nowe” podejście do procesu socjalizacji:
 „stare” (tradycyjne) podejście:
 przekaz jednokierunkowy;
 konsensus poznawczy;
 wartości i normy są zewnętrzne wobec jednostki;
 ład społeczny istnieje dzięki temu, że ludzie podzielają wspólne
wartości.
 „nowe” (relacyjne) podejście:
 socjalizacja jest procesem wielokierunkowym między jednostkami a
ich otoczeniem społecznym;
 „ludzcy” stajemy się poprzez uczestnictwo w relacjach z otoczeniem
społecznym;
 człowiek nie zachowuje „dystansu socjalizacyjnego”, gdyż posiada
emocje i uczy się poprzez działanie.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
13. Główne spory związane z socjalizacją:
 biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”,




czy
kultura?;
długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem
permanentnym, trwającym przez całe nasze życie?
„nieudane” skutki socjalizacji:
 przyczyny (wielość kręgów socjalizujących i skutki „równoczesnego
uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności środowisk kontrkulturowych,
spadek
skuteczności
tradycyjnych
środowisk
socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie kontroli społecznej);
 czy potrzeba zawsze resocjalizacji?
socjalizacja a indywidualność jednostki:
 sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki.
socjalizacja a wolność człowieka:
 problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
14. Podsumowanie (powtórzenie) socjalizacji („uspołecznienie”):
 socjalizacja a kształtowanie osobowości społecznej jednostki;
 dlaczego tak ważna dla socjologii? – gdyż dotyczy relacji jednostki ze
społeczeństwem (jak społeczeństwo wywiera wpływ na jednostkę?) i mówi o
tym, dlaczego i jak akceptujemy (w przeważającej masie) istniejące normy,
wartości i zachowania w społeczeństwie;
 ujęcia teoretyczne socjalizacji (teorie uczenia, psychoanalityczne, rozwoju
poznawczego i socjologiczne – rola związków z innymi);
 etapy i agendy socjalizacyjne;
 problemy (stałe):
 biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy
kultura?;
 socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „przesocjalizowanej” koncepcji jednostki;
 „nieudane” skutki socjalizacji (problem „dewiacji”) .
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
15. Pozycja (status społeczny) i rola społeczna:
 pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości
(to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być:
 przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie)
i „drugorzędne”.
 rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji
może być ona traktowana jako:
 zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z
daną pozycją (normatywny aspekt roli);
 schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z
daną pozycją (interakcyjny aspekt roli).
 elementy roli:
 nakazane i zakazane, „margines swobody”;
 inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną:
 „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie
roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
16. Interpretacje „roli społecznej”:
 ujęcie funkcjonalno-strukturalne – role (R. K. Merton, 1910-2003):
 są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują
rzeczywistość;
 perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa,
struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje”
(„organizuje”) społeczeństwo;
 ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982):
 główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?;
 powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy
„roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff);
 zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli;
 perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to
dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
17. Rola społeczna a tożsamość społeczna jednostki:
 „uwięzieni w rolach” - problemy identyfikacji i internalizacji ról społecznych;
 tożsamość jest pochodną naszej przynależności do różnych grup i kategorii
społecznych, czyli odgrywanych w nich ról społecznych - np. ról rodzinnych (matka,
ojciec, córka...), statusowych (kierownik, pracownik..), „genderowych” (kobieta,
mężczyzna), przynależności i hobby (wspinacz, szachista...) itp.;
 wymiary tożsamości:
 „subiektywny” (indywidualne poczucie tożsamości);
 „obiektywny” (sposób zaklasyfikowanie przez „innych”);
 problem zgodności tych wymiarów (lub też jej braku).
 tożsamość osobista (kim jestem?):
 świadomość „swojej odrębności”– problemy: krystalizacji tożsamości, zaburzeń i
„kryzysów” tożsamości.
 tożsamość z zewnątrz („jaźń odzwierciedlona”):
 jak moja tożsamość jest postrzegana przez innych oraz jak jest przez nich określana?
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
18. Role społeczne a kontrola społeczna - czy jesteśmy „wolni” w
społeczeństwie?:
 jest to „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do wyjaśniania
zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to mechanizmy
wymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące porządek społeczny;
 jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte);
 ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”:
 przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką,
kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy
społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest
harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu
społecznego;
 po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na mechanizmy,
które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola społeczna jako
reakcja na zachowania odbiegające od norm, przeciwdziałanie dewiacjom
(akcent pada na „kontrolującą” / opresywną rolę instytucji).
Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3)
19. Kontrola społeczna a konformizm społeczny (dostosowanie się
do innych):
 dostosowywanie własnego zachowania i
myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa);
myślenia do zachowania i
 dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego zachowujemy
się tak jak inni?)?:
 naśladowanie (imitowanie) innych;
 obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności);
 opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?:


gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i
funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej;
a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi”
(argument socjo-biologiczny).