Psychologia Kliniczna
advertisement
Psychologia Kliniczna ZABURZENIA PSYCHICZNE HISTORYCZNE POGLĄDY NA ZABURZENIA PSYCHICZNE •Wyjaśnienia animistyczne: - owładnięcie przez duchy - tarantyzm – mania tańca - owładnięcie przez zwierzę - opętanie przez diabła - czarownice •Wyjaśnienia somatyczne - wędrówki macicy - animalizm •Przyczyny psychogenne: - psychologiczne (Galen) - magnetyzm zwierzęcy – fluid magnetyczny (Mesmer) - choroba jest złudzeniem (Mary Baker Eddy, Christian Science) - hipnotyzm (Jean Martin Charcot) Historyczne metody leczenia •Egzorcyzmy •Ostracyzm •Leczenie histerii – zasada pociągania i popychania •Hipnoza •Emocjonalne odreagowanie (Breuer) •„Szpital” (XVII w.) – instytucja dla osób biednych, bezdomnych, chorych psychicznie – izolacja jako główny cel •„Chłostą i biciem” wzbudzać strach jako sposób na przywrócenie umysłu (William Cullen, 1808) •Gheel, sanktuarium religijne w Belgii – leczenie modlitwą •Uwolnienie pacjentów z okowów – Florencja 1774 (V. Chiarugi), Paryż 1792 (Ph. Pinel), York 1796 (W. Tuke, Schronisko), Nowy Jork 1811 (R. Beck – leczenie zgodne z zasadami etyki Klasyfikacja zaburzeń psychicznych 1.Organiczne zaburzenia psychiczne, głównie zespoły otępienne, zaburzenia pamięci i organiczne zaburzenia osobowości 2.Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych 3.Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii i zaburzenia urojeniowe 4.Zaburzenia nastroju (afektywne). Epizody depresyjne, maniakalne, zaburzenia afektywne dwubiegunowe i nawracające depresje 5.Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną (zaburzenia lękowe, fobie, nerwica natręctw, i inne postacie nerwic, a także pourazowe reakcje na ciężki stres 6.Zaburzenia behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi (zaburzenia odżywiania się, zaburzenia snu, dysfunkcje seksualne) 7.Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (klasyczne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków i popędów, np.. Patologiczny hazard, podpalanie, zaburzenia preferencji seksualnych – pedofilia i sadomasochizm) 8.Upośledzenie umysłowe 9.Zaburzenia rozwoju psychicznego (zaburzenia funkcji poznawczych, np..: czytania, pisania, zaburzenia mowy), całościowe zaburzenia rozwoju – autyzm 10.Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (zespół nadpobudliwości, zaburzenia socjalizacji, przywiązania, separacji 1 PSYCHOLOGIA ZDROWIA Psychologia zdrowia to całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby…. a także do analizy i optymalizacji opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej (Sheridan i in., 1998, s.5) Czynniki istotne dla zdrowia RODZAJ CZYNNIKA Emocje Osobowość Zachowania WPŁYW ZDROWOTNY -Optymizm -Nadzieja -Poczucie koherencji -Wzór zachowania A -Zdrowy styl życia Czynniki osobowościowe ważne dla zachowań profilaktycznych •Kontrola zachowania •Zdrowie psychiczne •Realizacja sensu •Ekspansywność życiowa •Samoakceptacja •Zdolność do więzi emocjonalnych (Becker, 1992, za Sęk, 2000) Psychologiczne problemy chorych somatycznie Choroba jako: -Krzywda/strata -Zagrożenie -Wyzwanie Emocje chorego: -Strach, lęk, poczucie zagrożenia -Smutek, żal, rozpacz -Gniew, złość Definicje normy psychicznej •Powszechność, masowość, częstość występowania w danej populacji •Zgodność z oczekiwaniami, konwencją, wzorami zachowań właściwych dla danej populacji •Zgodność z normami obowiązującymi w danej populacji Kryteria patologii •Wskaźniki statystyczne •Zachowania niespodziewane •Naruszanie norm •Poczucie subiektywnego dyskomfortu •Niesprawność 2 Kryteria zdrowia psychicznego •Subiektywne poczucie zadowolenia z życia •Zdolność do zaspokajania własnych potrzeb •Zdolność do realizowania własnych zadań życiowych •Zdolność do pełnienia ról ważnych dla funkcjonowania społecznego •Zdolność do radzenia sobie z wymaganiami otoczenia •Poczucie sensu własnego życia Czynniki określające poziom zdrowia •Uogólnione zasoby odpornościowe: właściwości jednostki, grupy, środowiska i kultury •Stresory: wymagania, dla których nie ma gotowych reakcji adaptacyjnych i które rodzą napięcia •Poczucie koherencji •Zachowania, styl życia Patogenetyczny model zdrowia psychicznego •Poszukiwanie przyczyny zaburzeń w czynniku chorobotwórczym, który może wystąpić pod postacią: - czynnika biologicznego (uwarunkowania endogenne lub egzogenne) - czynnika psychologicznego (emocje, przekonania, wyuczone zachowania) - czynnika sytuacyjnego (wydarzenia życiowe, czynniki społeczno-kulturowe) Salutogenetyczny model zdrowia •Normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest stan braku równowagi •Zdrowie jest procesem równoważenia wymagań (stresorów) i zasobów •Zdrowie polega na wykorzystywaniu dostępnej człowiekowi energii, aby zapobiegać zakłóceniom procesu dynamicznej równowagi •Zdrowie to kontinuum a nie kategoria dychotomiczna Poczucie koherencji „Ogólne nastawienie, wyrażające silne, trwałe choć dynamiczne, przekonanie o przewidywalności świata wewnętrzengo i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek” Składniki poczucia koherencji •Poczucie zrozumiałości – napływające informacje są spostrzegane jako uporządkowane, spójne, dające się zrozumieć i przewidzieć •Poczucie sterowalności – poczucie dostępności do zasobów potrzebnych do sprostania wymaganiom i zdarzeniom •Poczucie sensowności – poczucie, że wymagania życia warte są zaangażowania i wysiłku; poczucie, że życie ma sens Wskaźniki Zdrowia Psychicznego Rozpowszechnienie •450 milionów ludzi cierpi na zaburzenia psychiczne lub na inne problemy psychospołeczne, •70 milionów cierpi z powodu uzależnienia od alkoholu, •24 miliony cierpi z powodu schizofrenii 3 •zaburzenia depresyjne są czwartą co do wielkości przyczyną niesprawności i strat spowodowanych chorobami, •1 milion co roku popełnia samobójstwo, •od 10 do 20 milionów podejmuje próby samobójcze. (WHO, 2001) Dane o Polsce •W Polsce (Roczniki Statystyczne) ogólny wskaźnik zapadalności na zaburzenia rośnie co roku o kilkanaście procent: • 10 % w 1999 r., •6 % - w 2000 r., •16 % - w 2001, •14 % - w 2002 r. •Liczba osób z zaburzeniami psychotycznymi wzrosła 17 % w latach 1998-2002 (903 do 1061 na 100.000 populacji). •Liczba osób leczonych z powodu zaburzeń nie psychotycznych wzrosła o 49 % (z 723 do 1080 na 100.000 populacji). •Osób leczonych z powodu zaburzeń związanych z nadużywaniem alkoholu wzrosła o 36% (313-424). Wskaźniki zdrowia psychicznego - doświadczanie pozytywnych stanów emocjonalnych - satysfakcja z realizacji własnych potrzeb - satysfakcja z realizacji zadań życiowych - radzenie sobie z rozwiązywaniem problemów życiowych Warunki kształtowania i utrzymania zdrowia psychicznego - indywidualne właściwości jednostki: - wysokie poczucie koherencji - pozytywny stosunek do samego siebie - adekwatna samoocena - poczucie własnej skuteczności - pozytywny stosunek do innych - system wartości wyznaczający człowiekowi cele życiowe i sposoby ich osiągania, - umiejętność radzenia sobie z wymaganiami środowiska, - umiejętność korzystania z zasobów osobistych i inne Właściwości środowiska ważne dla zdrowia - rodzina zaspokajająca potrzeby swoich członków i realizująca swoje cele, - szkoła dostarczająca okazji do uczenia się umiejętności radzenia sobie z zadaniami życiowymi, - środowisko rówieśnicze pozwalające na zaspokajanie potrzeb interpersonalnych, - środowisko pracy zapewniające warunki do rozwoju zawodowego i zapewniające sprawiedliwe wynagrodzenie, - polityka państwa i samorządu lokalnego zapewniająca jednostce realizację jej zadań życiowych i zaspokojenie potrzeb na wszystkich etapach życia. 4 Stres a zdrowie Ogólny Zespół Adaptacyjny Trzy stadia przebiegu: -Stadium reakcji alarmowej, mobilizacja sił obronnych -Stadium odporności, przystosowanie się do stresora -Stadium wyczerpania, wyczerpanie się energii potrzebnej do przystosowania w sytuacji, gdy stresor jest silny i działa odpowiednio długo Pojęcie stresu psychologicznego •Bodziec, sytuacja lub wydarzenia zewnętrzne o określonych właściwościach – definicja sytuacyjna •Reakcja emocjonalna, behawioralna czy biologiczna – definicja reaktywna •Relacja między sytuacją a reakcją na taką sytuację – definicja relacyjna Koncepcja Lazarusa Stresem jest „określona relacja między osobą i otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” Ocena pierwotna: -jako krzywda/strata -jako zagrożenie -jako wyzwanie Ocena wtórna: -Ocena możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu, lub łagodzącego jego skutki, albo prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści -Jako punkt wyjścia dla aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej, określanej jako radzenie sobie Teoria zachowania zasobów (COR) Hobfolla Ogólnym celem aktywności ludzkiej jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby: -przedmiotów -warunków -zasobów osobistych -zasobów energetycznych Stres psychologiczny „definiuje się jako reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu” Radzenie sobie ze stresem •Proces: oznacza całość aktywności podejmowanej przez człowieka w sytuacji stresowej •Strategia: struktura procesu radzenia sobie, specyficzne elementy sposobów radzenia sobie •Styl: indywidualne zróżnicowanie dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych 5 Proces radzenia sobie Obejmuje „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby” Funkcje procesu radzenia sobie •Instrumentalna/zadaniowa: proces radzenia sobie zorientowany jest na problem, na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem •Regulacja emocji: mająca na celu obniżenie przykrego napięcia i łagodzenia negatywnych stanów emocjonalnych Strategie radzenia sobie •Konfrontacja •Dystansowanie się •Samokontrola •Poszukiwanie wsparcia społecznego •Przyjmowanie odpowiedzialności •Ucieczka – unikanie •Planowe rozwiązywanie problemu •Pozytywne przewartościowanie Style radzenia sobie •Skoncentrowany na zadaniu •Skoncentrowany na emocjach •Skoncentrowany na unikaniu Zdarzenia życiowe jako stres •Śmierć współmałżonka •Rozwód •Separacja •Śmierć bliskiego członka rodziny •Własna choroba •Małżeństwo •Utrata pracy •Pogodzenie się ze współmałżonkiem •Kłopoty seksualne •Pojawienie się nowego członka rodziny Choroby związane ze stresem 100 73 65 63 53 50 47 48 39 39 Metody diagnozy psychologicznej Cele diagnozy •Opis zjawiska (choroba, zaburzenie, zachowanie) będącego źródłem problemu 6 •Poszukiwanie psychologicznych właściwości wyjaśniających powstanie i utrzymywanie się zidentyfikowanego zjawiska •Wyjaśnienie rodzaju zależności zachodzących między właściwościami psychologicznymi i zjawiskiem •Sformułowanie prognozy i rodzaju pomocy Metody diagnozy psychologicznej •Rozmowa psychologiczna – „odpowiednio przygotowane spotkanie osoby badającej i osoby, która pod jej kierunkiem buduje swoje wypowiedzi w sposób zamierzony, celowy, wyznaczany przez potrzeby przeprowadzanych badań psychologicznych” (S. Gerstman) •Obserwacja psychologiczna – celowe i planowe spostrzeganie oraz rejestrowanie zjawisk i czynności psychicznych •Testy psychologiczne Testy psychologiczne (właściwości formalne) •Standaryzacja – musi spełniać takie warunki, aby każdorazowo stosowany był w taki sam sposób •Normalizacja – wyniki muszą być odnoszone do wyników charakteryzujących właściwą dla badanego grupę odniesienia, a równocześnie wyrażonych w taki sposób, aby mogły być porównywane •Trafność – wyniki mają mierzyć to do czego test został skonstruowany •Rzetelność – test powinien tak być skonstruowany, aby uzyskane wyniki nie zależały od innych zmiennych jak tylko od jakości mierzonej właściwości Metody badania funkcji poznawczych - Inteligencję i jej rozwój można badać analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu wykonania zadań umysłowych - O strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań, np. przez analizę czynnikową Inteligencja •Inteligencja jest to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (E. Nęcka) Testy do badania inteligencji •Pierwszy test skonstruował Alfred Binet do odróżniania uczniów opóźnionych w nauce od uczniów z upośledzeniem umysłowym. Obecna wersja Standford-Binet Intelligence Scale Fourth (1986): rozumowanie werbalne, rozumowanie ilościowe, rozumowanie abstrakcyjne, pamięć krótkotrwała Skala Inteligencji D. Wechslera •Pierwsza w 1939 r. – ostatnia wresja (WAIS-R) (1981). •Polska adaptacja Brzeziński, Gaul, Hornowska, Machowski, Zakrzewska, 1996 •11 testów: wiadomości, rozumienie, powtarzanie cyfr, arytmetyka, podobieństwa, obrazków, klocki, układanki, braki w obrazkach, symbole cyfr •Skala Wechslera dla dzieci i młodzieży: WISC-R (1991), polska wersja 1997 wyd. II porządkowanie Testy Ravena •Test Matryc Ravena (1938) – do oceny aktualnych zdolności spostrzegania i poprawnego myślenia. •Obecnie używany do pomiaru inteligencji ogólnej 7 •Wersja Standard przeznaczona dla dzieci i młodzieży i osób dorosłych o przeciętnym poziomie inteligencji – 60 zadań w 5 seriach •Wersja kolorowa (1947,1956) dla małych dzieci i osób starszych o obniżonej sprawności intelektualnej •Wersja dla Zaawansowanych. Polska standaryzacja w 1991 – Jaworowska, Szustrowa. Metody badania osobowości •Gordon Allport (1897-1967) definiuje osobowość jako: „dynamiczną organizację psychofizycznych elementów jednostki, wyznaczającą właściwy dla tej jednostki sposób przystosowania do środowiska” •Kwestionariusz osobowości jest metodą badania wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń. Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości – MMPI •550 pytań •Skale: hipochondria, depresja, histeria psychopatia, męskość-kobiecość, paranoja, psychastenia, schizofrenia, mania •Klucze kontrolne: skala kłamstwa, skala symulacji i skala dyssymulacji Inne kwestionariusze osobowości •16 Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości Cattella •Test Przymiotnikowy Gougha i Heilbruna •Kwestionariusz Temperamentu PTS Strelaua, Angleitnera i Zawadzkiego •Kwestionariusz Osobowości Eysencka Testy Projekcyjne •Celem ich stosowania jest diagnozowanie nieświadomych konfliktów, utajonych obaw, impulsów seksualnych i agresywnych, ukrytych lęków •Materiałem testowym są prezentacje nie mające własnego znaczenia, np. plamy atramentowe. Test Rorschacha •10 jednostronnie symetrycznych plam atramentowych •Badany ma wymienić wszystko co widzi na danej planszy. •Kategorie używane do interpretacji: - lokalizacja - determinanty: ruch, barwa światłocień - treść wypowiedzi: ludzie, przedmioty martwe, istoty ożywione Test Apercepcji Tematycznej Murraya •30 tablic przedstawiające sytuacje społeczne o różnym stopniu wieloznaczności •Analiza: - temat opowiadania - główny bohater - charakterystyka postaci, zdarzeń, obiektów - relacje -struktura opowiadania: język, symbolika - adekwatność opowiadania do tego co jest na rysunku 8 Podsumowanie •Większość metod diagnozy psychologicznej nawiązuje do określonej koncepcji teoretycznej i tylko w jej kontekście możliwa jest interpretacja wyników •Wybór i zastosowanie metod diagnostycznych jest w znacznej mierze zależne od wstępnych hipotez diagnostycznych •Wnioskowanie na podstawie wyników badania psychologicznego nigdy nie jest ostateczne i rozstrzygające, chociaż często bardzo prawdopodobne. Teorie humanistyczne Abraham Maslow •Zdrowie jest procesem rozwoju w kierunku pełnego człowieczeństwa, poznania własnych potencjałów i realizowania ich, pełnego i świadomego przeżywania siebie i otoczenia. •Patologia to defekty rozwoju na skutek trwałego zahamowania procesu zaspokojenia potrzeb i braku samorealizacji Potrzeby (Maslow) •Fizjologiczne •Bezpieczeństwa •Przynależności i miłości •Szacunku •Samoaktualizacji Potencjały zdrowia (Maslow) •Jasna percepcja rzeczywistości, otwartość na doświadczenia i tolerancję wieloznaczności •Akceptacja siebie i otoczenia •Spontaniczność, twórczość •Koncentracja na zadaniu •Autonomia, niezależność •Poczucie więzi, zdolność do miłości •Szacunek dla odmienności Koncepcja zdrowia C. Rogersa •Zdrowie jest rezultatem naturalnej tendencji do samorozwoju •Podstawą realizacji samorozwoju jest korzystanie z wrodzonej umiejętności rozpoznawania tego co jest dla jednostki dobre a co złe – „wartościowanie organizmiczne” •Proces samorozwoju nigdy się nie kończy – zdrowie to zdolność do ciągłego rozwoju Zaburzenia zdrowia (Rogers) •Powstają w wyniku blokowania tendencji do samorozwoju przez otoczenie •Bezpośrednia przyczyną patologii jest sprzeczność między naturalnymi tendencjami a negatywną ich oceną ze strony otoczenia •Rodzi to lęk i zachowania obronne: niedopuszczanie treści do świadomości i zniekształcenia świadomości 9 Psychologia egzystencjalna •Zrozumienie zachowania człowieka może dokonać się tylko przez zrozumienie jego osobistego doświadczania istnienia •Dotyczy to przede wszystkim doświadczanie własnych relacji na trzech poziomach: - w stosunku do biologicznych i fizycznych właściwości świata - w stosunku do świata społecznego - w stosunku do samego siebie Cechy egzystencji ludzkiej •Świadomość skończoności istnienia •Lęk związany z poczuciem samotności człowieka •Poczucie własnej odpowiedzialności za własne istnienie •Poczucie braku sensu istnienia Zaburzenia zdrowia •Właściwości ludzkiej egzystencji są zagrażające i sprawiają, że doświadczanie relacji ze światem i ze sobą samym wzbudza negatywne uczucia, lęk egzystencjalny •Zaprzeczanie własnym doświadczeniom egzystencjalnym, oszukiwanie samego siebie i innych jest dla wielu ludzi jedynym sposobem uniknięcia przeżywania tego lęku Skutki procesu zaprzeczania •Nadmierna troska o własne zdrowie jako sposób zabezpieczenia przed śmiercią •Odgrywanie różnych ról mających na celu zdobywanie aprobaty, życzliwości i miłości – z nadzieją, że przestaniemy czuć się samotni •Budowanie przekonań, że to co dzieje się w życiu jednostki nie zależy od niej samej ale od czynników zewnętrznych •Rozpaczliwe poszukiwanie sensu własnego życia Logoteoria (V. Frankl) •Człowiek jest w najgłębszej swej istocie jednostką poszukującą sensu życia •Zdrowie to zdolność do zaspokojenia potrzeby sensu, a ostatecznym sensem istnienia człowieka jest transcendencja •Patologia polega na braku świadomości, że człowiek potrzebuje sensu życia, albo na frustracji tej potrzeby •Nerwica noogenna – zaburzenia emocjonalne przeżywane jak rezultat utraty sensu życia Podsumowanie Zdrowie to zdolność do: -Umiejętność rozpoznawania własnego sposobu funkcjonowania -Samoakceptacji -Uwolnienia naturalnych tendencji o samorozwoju -Zrozumienia i akceptacji innych -Nadawania własnego znaczenia doświadczeniom życiowym -Poszukiwania sensu własnego życia 10 PODEJŚCIE BEHAWIORALNO-POZNAWCZE Założenia •Środowiskowość – wszelkie organizmy kształtowane są przez środowisko – uczymy się przyszłości przez skojarzenia z przeszłością •Eksperymentalizm – za pomocą eksperymentu możemy stwierdzić jaki czynnik środowiskowy spowodował zachowanie i jak je zmienić •Optymizm- zachowanie zmienia się wraz ze zmianą środowiska Uczenie się •Warunkowanie klasyczne •Warunkowanie sprawcze •Modelowanie Warunkowanie klasyczne •Warunkowanie klasyczne (I. Pawłow) – uczenie się tego co z czym występuje: - wytwarzanie odruchu – jest uczeniem się reakcji na zasadzie styczności między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym - wygaszanie odruchu – bodziec warunkowy traci moc wywoływania uprzednio wyuczonej reakcji •Generalizacja bodźca – uwarunkowana reakcja występuje na skutek podobnych bodźców •Różnicowanie bodźców Uczenie się reakcji psychicznych •Podstawowym mechanizmem wszelkich wyuczonych stanów emocjonalnych jest skojarzenie obojętnego obiektu z bezwarunkowym stanem emocjonalnym •Podobny mechanizm występuje przy tworzeniu się zaburzeń emocjonalnych •Zdrowy jest ten człowiek, który posiada przystosowawcze umiejętności, racjonalne przekonania i jest zdolny do samoregulacji Warunkowanie sprawcze •Warunkowanie sprawcze (instrumentalne) – E. Thorndike - uczenie się co robić, aby otrzymać to co chcemy – utrwalanie lub eliminowanie reakcji jako wynik wzmacniania pozytywnego lub negatywnego •„Prawo efektu” – zasada, że gdy w danej sytuacji bodźcowej nastąpią pozytywne konsekwencje reakcji, powstanie tendencja do powtarzania takiej reakcji; jeśli zaś konsekwencje będą negatywne, zauważy się tendencję do nie powtarzania reakcji Pojęcia warunkowania sprawczego (B. Skinner) •Wzmocnieniem pozytywnym jest zdarzenie, którego wystąpienie zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia się poprzedzającej je reakcji •Wzmocnienie negatywne to zdarzenie, którego usunięcie zwiększa prawdopodobieństwo powtórnego wystąpienia poprzedzającej je reakcji •Kara to zdarzenie, którego wystąpienie zmniejsza prawdopodobieństwo powtórnego wystąpienia poprzedzającej je reakcji •Reakcja sprawcza to reakcja, której prawdopodobieństwo można zwiększyć lub zmniejszyć za pomocą wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego 11 Modelowanie (A. Bandura) •Modelowanie to uczenie się przez obserwowanie innych •Uczenie się odbywa się nie tylko przez obserwowanie ale także przez naśladowanie zachowań innych •Świadome modelowanie ma wpływ zarówno na pojawianie się nowych zachowań jak i na eliminowanie dotychczasowych zachowań Zasady modelowania •Efekt wyniku – nauczenie się, że zachowanie daje wynik •Efekt rozhamowania – obserwując pozytywne efekty patologicznego zachowania dochodzi do rozhamowania dotychczasowej kontroli •Efekt zahamowania – obserwacja, że szkodliwe zachowanie jest ukarane •Efekt własnej skuteczności – obserwacja, że efekt zachowania jest wynikiem własnej aktywności Koncepcje poznawcze ZAŁOŻENIA: zachowanie uwarunkowane jest nie tylko nawykami powstającymi w wyniku procesu wzmocnień pozytywnych i negatywnych, ale zależy także od procesów poznawczych. Poznawcza perspektywa rozumienia zachowania oznacza koncentrowanie się na tym jak ludzie kształtują własne doświadczenia, jakie nadają im znaczenie, jak wykorzystują je jako informacje potrzebne do planowania i realizowania przyszłości Procesy poznawcze •Spostrzeganie •Rozpoznawanie •Ocenianie •Nadawanie znaczenia •Świadome planowanie działania •Schematy poznawcze Beck’a teoria zaburzeń •Myśli automatyczne – negatywne i niezgodne z rzeczywistością myśli i wyobrażenia, pojawiające się w sposób niezamierzony i trudne do usunięcia ze świadomości •Dysfunkcjonalne przekonania – ukryte założenia, przekształcające się w określone negatywne myśli w trudnych sytuacjach życiowych •Automatycznym myślom towarzyszą negatywne stany emocjonalne •Dysfunkcjonalne przekonania powodują trwalsze negatywne emocje Triada depresyjna (Beck) •Wszystko to co działo się dotychczas było negatywne i nieudane •Wszystko to co zdarzy się w przyszłości będzie negatywne i nieudane •Jedno i drugie jest takie z naszego powodu i naszej winy Teoria racjonalno-emocjonalna (A. Ellis) Zachowanie można opisać jako następujący proces (ABC): - czynnik (zdarzenie), z którym skonfrontowana jest osoba (Activating event) - zdarzenie to jest spostrzegane i interpretowane zgodnie z własnymi przekonaniami (Beliefs) 12 - W efekcie takiej percepcji i interpretacji zdarzenia osoba doświadcza konsekwencji tego co się zdarzyło (Consequences) Przekonania •Korzystne dla zdrowia: racjonalne i realistyczne, które powodują, że człowiek zaspokaja swoje potrzeby respektując potrzeby innych, umie przystosować się do społecznych wymagań, jest autonomiczny, toleruje wieloznaczność i odmienność, jego myślenie jest obiektywne i giętkie. •Przekonania nielogiczne, nieracjonalne i nierealistyczne są źródłem zaburzeń Przekonania nieracjonalne i patologiczne •Dorosły człowiek powinien być kochany i szanowany przez każdą osobę •Wartość człowieka zależy od jego sukcesów •Ludzie są źli, niegodziwi i powinni być surowo karani, wybaczanie jest nieusprawiedliwione •Człowiek potrzebuje idei lub innej silniejszej osoby, aby się w życiu na nich opierać •Istnieje stały i właściwy sposób rozwiązywania ludzkich problemów, którego nie znamy i to jest straszne Strukturalne rozumienie zachowania(M. Mahoney, S.H. Toukmanian) •Człowiek zachowuje się celowo •Poznanie służy tworzeniu schematów, użytecznych dla konstruowania rzeczywistości na taką, która będzie sprzyjała osiąganiu własnych celów. •Konstruowanie rzeczywistości odbywa się poprzez umieszczanie spostrzeganej rzeczywistości w schematach poznawczych •Schematy poznawcze mogą mieć charakter wiedzy ukrytej i zawsze mają charakter „osobistego znaczenia”, a więc charakter wartościująco-emocjonalny – procesy ponadświadome PSYCHOANALIZA NEOPSYCHONALIZA Psychoanaliza Freuda (1856-1939) •Energia psychiczna – podstawowe wyposażenie człowieka •Energia związana jest z popędami życia (libido) i śmierci (tanatos) •Podstawowe czynniki wpływające na wykorzystywanie energii to: - konflikt - lęk - obrona •Zachowanie człowieka to wynik interakcji między świadomymi i nieświadomymi myślami i uczuciami •Zrozumieć to zachowanie można jedynie wtedy, gdy dotrzemy do nieświadomych motywów •Dotyczy to przede wszystkim zaburzeń psychicznych •Wczesne doświadczenia są najważniejsze dla funkcjonowania psychicznego jednostki Struktura osobowości •Id – ego - superego •Id – źródło energii potrzebnej do funkcjonowania psychiki, wynikającej z wrodzonych popędów: biologicznych, potrzeb emocjonalnych, popędu agresji i popędu seksualnego •Zasada przyjemności i natychmiastowej gratyfikacji •Procesy pierwotne – potrzeba natychmiastowej gratyfikacji popycha do tworzenia wyobrażeń i fantazji tego co jest pożądane 13 Ego •Rozwija się w nawiązaniu do impulsów Id •Zadaniem Ego jest sprawdzanie czy potrzeby i impulsy Id mogą być zaspokojone w realności •Zdania te Ego realizuje przez wtórne procesy myślenia: spostrzeganie, różnicowanie, myślenie •Ego stosuje zasadę realności, tzn. jest mediatorem między wymaganiami realności a potrzebą natychmiastowej gratyfikacji wypływającą z Id •Silne Ego rozumiane jako podstawa zdrowia psychicznego Superego •Część osobowości oparta na świadomości •Treść Superego to nośnik moralnych standardów właściwych dla danego społeczeństwa, w takiej postaci, jak ukształtowali je rodzice jednostki •Treścią Superego są także wartości kultury, wyznaczające różnice między dobrem i złem Rozwój psychoseksualny Celem rozwoju jednostki jest dążenie do maksymalnej gratyfikacji erotycznej: - Faza oralna – do 2 r. ż. – usta są podstawową sferą erogenną – ssanie i jedzenie największą przyjemnością - Faza analna – 2 r. ż. – zwieracze odbytu – przyjemność czerpana z wypróżniania się - Faza falliczna – 3 – 6 r. ż. – przyjemność czerpana ze stymulacji genitaliów - Faza latencji – 6-12 r. ż. – impulsy Id odgrywają małą rolę w motywacji dziecka - Faza genitalna – końcowy etap rozwoju psychoseksualnego osiągany w dorosłości. Głównym źródłem gratyfikacji seksualnej są zainteresowania heteroseksualne - Każdy etap rozwoju wymaga rozwiązania konfliktów między tym czego pożąda Id a tym na co pozwala realność; sposób rozwiązania tych konfliktów kształtuje cechy osobowości jednostki, trwające przez całe jego życie Nieświadome idee i impulsy Trzy poziomy świadomości: -Świadomość spostrzeżeniowa – niewielka liczba zdarzeń psychicznych, skupiających aktualną uwagę -Przedświadomość – informacje i impulsy nie będące w centrum uwagi, ale łatwo przypominane -Nieświadomość – treści zapomniane i treści wyparte (aktywnie usunięte ze świadomości) Lęk Konflikty między poszczególnymi poziomami osobowości są źródłem cierpienia psychicznego – nazwanego LĘKIEM Trzy rodzaje lęku: -Realistyczny – oczekiwanie szkodliwych dla siebie wydarzeń w świecie realnym -Neurotyczny – groźba owładnięcia przez nieświadome impulsy, zwłaszcza seksualne i agresywne -Moralny – związany z zachowaniem niezgodnym z własnymi normami Mechanizmy obronne Strategie umysłowe stosowane nieświadomie w celu modyfikacji treści będących źródłem cierpienia psychicznego, ochrony ego przed lękiem Rodzaje mechanizmów obronnych WYPARCIE: nieświadome usuwanie ze świadomości niepożądanych myśli i nieakceptowanych pragnień Mechanizm wyparcia: 14 -Hamowanie procesów psychicznych -Wycofanie uwagi -Wyparcie zupełne lub wybiórcze PROJEKCJA: przypisywanie innym ludziom własnych poglądów i interpretacji. Rodzaje projekcji: -Asymilacyjna – przypisywanie innym czegoś co dobrze sobie uświadamiamy -Zaprzeczająca – przypisywanie uczuć innym, których obecności w sobie zaprzeczamy ZAPRZECZANIE: odrzucanie nieprzyjemnych faktów należących do świata zewnętrznego RACJONALIZACJA: przypisywanie własnemu zachowaniu społecznie pożądanych motywów REAKCJA UPOZOROWANA: wyrażanie uczuć i postaw przeciwnych do rzeczywiście odczuwanych KOMPENSACJA: zastępcze zaspokajanie nieakceptowanych popędów i potrzeb SUBLIMACJA: zmiana kierunku energii psychicznej – z celów nieakceptowanych na konstruktywne i społecznie pożądane Neopsychoanaliza •Rozwój psychospołeczny a psychoseksualny – A. Adler (ego a nie id), E. Erikson •Lęk ma korzenie społeczne a nie biologiczne ( K. Horney) •Problemy psychiczne mają swe źródło w wadliwym rozwoju społecznym a nie psychoseksualnym (H. Sullivan) •Osobowośc ma charakter społeczny (E. Fromm) Współczesne teorie psychodynamiczne •Centralnym pojęciem jest „Ja”: - rdzenne (2-6 m-c) (poczucie fizycznej odrębności) daje: poczucie sprawstwa, poczucie własnej spójności, poczucie, że przeżywane emocje także należą do własnej osoby - subiektywne (7-9 m-c) – poczucie rozumienia swych intencji i uczuć oraz dzielenia się z innymi przeżyciami, wywoływanymi przez zdarzenia - werbalne (15-18 m-c) – ja jako składnica wiedzy i doświadczenia •Obiekty wspomagające •Znaczenie relacji z obiektem – wewnętrznej reprezentacji drugiej osoby: - pozycja paranoidalna: obiekt ulega rozszczepieniu na „dobry” i „zły” - pozycja depresyjna; przezwyciężenie rozszczepienia •Proces separacji-indywiduacji: - różnicowanie siebie od matki - faza konsolidacji Podsumowanie •Psychoanaliza i modyfikacje psychodynamiczne mają nadal duży wpływ na diagnozę i terapię zaburzeń psychicznych •Ich znacznie jest szczególnie ważne dla rozumienia zaburzeń osobowości i zaburzeń z pogranicza •Podstawowe pojęcia zostały włączone do wielu innych teorii psychologicznych 15 Koncepcje systemowe Podstawowe założenia •Człowiek jest istotą społeczną, elementem systemu, jego zachowanie jest pochodne w stosunku do tego co społeczne •Najważniejszym systemem, w którym funkcjonuje człowiek jest rodzina – system, który charakteryzuje się dwoma cechami: tendencją do utrzymania homeostazy i równocześnie tendencją do zmiany •Podstawowe elementy systemu to struktura (role), zasady pełnienia ról i sposoby wymiany informacji Cele rodziny jako systemu Rodzina jest systemem, którego główne zadania to: - Zapewnienie jej członkom zaspokojenia indywidualnych potrzeb - Realizacja zadań: urodzenie i wychowanie dzieci Struktura rodziny (S. Minuchin) •Struktura to sieć funkcjonalnych wymagań, określający sposób, w jaki członkowie rodziny pozostają w interakcji •System rodzinny składa się z hierarchicznych podsystemów: - małżeńskiego - rodziców - rodzeństwa Cechy systemu rodzinnego •Najistotniejszą cechą systemu rodzinnego są granice – reguły przynależności, interakcji i komunikowania się, które mogą być: - jasne – pozwalają na wzajemną wymianę, zrozumienie i bliskość bez naruszania autonomii - sztywne – mała przepuszczalność, rzadka wymiana informacji, izolacja między podsystemami - rozmyte – zbyt przepuszczalne, częsta ale chaotyczna wymiana informacji, uniemożliwiająca autonomię Zasady komunikowania się (P. Watzlawick) •Komunikowanie się partnerskie – koncentrowanie się na partnerze ale także na sobie •Komunikowanie się bezpośrednie – kierowanie komunikatów wprost do rozmówcy •Komunikowanie się otwarte – treści osobiste dostosowane są do własnych potrzeb a poziom otwartości podlega kontroli •Efektywności komunikowania się służą informacje zwrotne dotyczące: zachowań partnera oraz wyrażają uczucia wywołane zachowaniami partnera Cechy komunikowania się •Każde zachowanie się jest przekazywaniem informacji na dwóch poziomach: - informacji o treści - informacji o relacji między partnerami komunikacji •Sprzeczność między poziomami prowadzi do przerwania interakcji i zaniechania działania lub do działania mającego na celu odrzucenie partnera •Komunikowanie się symetryczne – partnerzy są na tych samych pozycjach a przekazywane treści są w znacznym stopniu zależne od każdego z partnerów •Komunikowanie się komplementarne – partnerzy różnią się pozycją, jeden z nich jest aktywny a drugi bierny; jeden opiekuje się, drugi przyjmuje opiekę – zachowania uzupełniają się 16 •Komunikowanie się ma charakter cyrkularny – zachowanie komunikacyjne jest reakcją na czyjś komunikat – odrzucenie zasady przyczynowości Zaburzenia struktury •Patologiczne triady: - koalicje międzypokoleniowe - koalicje niejawne - koalicje zaprzeczane •Zbyt sztywne lub rozmyte granice – zakłócają relacje między potrzebą stałości i zmiany •Zatarcie granic między pokoleniami •Zjawisko delegowania Zaburzenia komunikacji •Podwójne wiązanie (G. Bateson) - sposoby informowania się wewnętrznie sprzeczny, a działania są niemożliwe do zrealizowania •Pseudowzajemność (L.Wynn) •Odmienne sposoby porządkowania napływających informacji (P. Watzlawick) •Zaprzeczanie treściom ukrytym Zaburzenia zasad funkcjonowania systemu •Zasada lojalności rodzinnej (Boszormenyj-Nagy) •Unikanie zaakceptowania rzeczywistości, w tym zasady uporządkowania (Dell) •Próby kontrolowania innych •Dążenie do wpływania na określony sposób zachowania innych Podsumowanie •Źródłem zachowania jednostki jest rola jaką pełni w systemie •Sposób pełnienia roli wyznaczają zasady określające funkcjonowanie systemu •Skuteczność realizacji zadań systemu zależy od sposobów komunikowania się •Patologia zachowania jest wynikiem zaburzeń struktury rodziny, zasad określających sposób pełnienia ról i rodzajów komunikacji 17
