oswiecenie1

Podróż w przeszłość
OŚWIECENIE (koniec XVII – schyłek XVIIIw.) – WIEK ROZUMU!
Nazwa epoki wywodzi się od słowa „światło” , które w pełni oddaje atmosferę
epoki i całokształt zjawisk oraz procesów zachodzących w Europie XVIII
wieku. Termin oświecenie upowszechnił się na terenie niemieckim, we Francji
tę epokę określa się jako „wiek filozoficzny” (le siècle philosophique) albo
„wiek oświecenia” (le siècle de lumières), którego polskim odpowiednikiem jest
„wiek filozofski” – termin używany przez I. Krasickiego. I. Kant określił epokę
następująco: „wyjście człowieka z niepełnoletniości, w którą popadł z własnej
winy”, a określenie „niepełnioletniość” rozumiał jako „niezdolność człowieka
do posługiwania się własnym rozumem”. Według niego hasło tego okresu
brzmi: „Saper aude” – „miej odwagę posługiwać się własnym rozumem”
Określenie to wyraźnie precyzuje epokę. Podstawowym jej pojęciem jest
racjonalizm, czyli wiara w rozum. Na wiek XVIII przypada gwałtowny rozwój
filozofii, nauk eksperymentalnych i przyrodniczych, nastepują przemiany
polityczne, ustrojowe i społeczne. W centrum zainteresowania znalazł się
człowiek, ciało i zmysły, natomiast duch i uczucie zostały odsunięte na dalszy
plan. Rozwinęła się także myśl techniczna, powstają nowe wynalazki, m.in.
balon, silnik wodny, teoria rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.
Natomiast krytyka feudalizmu i absolutyzmu zaowocowała wybuchem
Rewolucji Francuskiej, która ujawniła siłę prostego ludu i możliwość zmian
politycznych w skostniałych monarchiach. Zachodnia Europa budowała
podstawy prawne i ekonomiczne aktualne do dzisiaj.
Centrum oświeconej Europy był Paryż, z którego przenikały trendy ideowe,
artystyczne i literackie. Zapanowała powszechna moda na paryski styl bycia i
życia, na zagranicznych dworach królewskich i magnackich porozumiewano się
po francusku. Szczytowym osiągnięciem francuskiego oświecenia było
opracowanie Wielkiej Encyklopedii Francuskiej.
ENCYKLOPEDYŚCI
Encyklopedyści francuscy – Denis Diderot, Jean d’Alembert, Wolter, Rousseau,
Montesquieu, stworzyli Słownik rozumowany nauk, sztuki i rzemiosł nazwany
„Wielką Encyklopedią Francuską” – słownik zamknięty w 35 tomach,
wydany w nakładzie 4500 egzemplarzy.
1
Podróż w przeszłość
WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA
W XVIII w. monarchia francuska stanęła na skraju bankructwa, a gospodarka
pogrążyła się w kryzysie. Reformy króla Ludwika XVI Burbona nie przyniosły
poprawy sytuacji. W kraju panuje chaos, rozkład gospodarczy, rośnie
bezrobocie i ubożenie społeczeństwa. To wszystko przyczynia się do buntu ludu
przeciwko królowej Marii Antoninie, którą nie obchodził los jej poddanych i w
1789r. wybucha rewolucja, dochodzi do zburzenia Bastylii – symbolu terroru i
prześladowania, ścięcia głów pary królewskiej, obalenia monarchii absolutnej i
proklamowania republiki w 1792r. Po fali terroru i krwawej rzezi następuje
dyrektoriat i rządy Napoleona.
Warto wiedzieć!
Zdobycie Bastylii 14 lipca 1789r. nie
miało żadnego znaczenia militarnego,
gdyż wówczas uwięzionych w jej
murach było tylko siedmiu więźniów
pospolitych, czterech fałszerzy, dwóch
umysłowo chorych i jeden szlachcić
zamknięty na prośbę ojca
Napoleon Bonaparte
POWSTANIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI
Odkrycia geograficzne zapoczątkowały kolonizację Ameryki. Francuzi,
Anglicy, Hiszpanie czerpali z amerykańskich ziem ogromne złoża bogactw
naturalnych. W XVIII w. doszło do ostrych starć pomiędzy przedstawicielami
kolonii a monarchia angielską. Na czele ludności amerykańskiej stanął Jerzy
Waszyngton. Konflikt zaowocował ogłoszeniem 4 lipca 1776 r. Deklaracji
Niepodległości – realizował on takie zasady oświeceniowe jak: równość ludzi
wobec prawa, prawo do życia, wolności i szczęścia. Najważniejszym punktem
Deklaracji było ogłoszenie oderwania kolonii od Anglii i utworzenie Stanów
Zjednoczonych Ameryki. To jednak nie zakończyło wojny, która trwała do
1781roku. Po wygraniu wojny Amerykanie zajęli się tworzeniem własnego
ustroju i w 1787r. uchwalili pierwszą na świecie konstytucję, a pierwszym
prezydentem został Jerzy Waszyngton.
2
Podróż w przeszłość
CZASY OŚWIECENIA W POLSCE
Okres oświecenia w Polsce poprzedziły rządy Sasów Augusta II i III. Za ich
panowania kraj pogrążony był w kryzysie i anarchii, szlachta nie interesowała
się sprawami kraju, a tylko i wyłącznie dbała o własne przywileje. Szkolnictwo
opanowane przez jezuitów było na bardzo niskim poziomie. Po śmierci Augusta
III pod wpływem Katarzyny II – carycy Rosji na króla Polski wybrano
Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765 – 1795). Czasy jego rządów
obfitują w ważne wydarzenia polityczne (konfederacja barska, pierwszy rozbiór
Polski, konstytucja 3 Maja, Targowica, drugi rozbiór, powstanie
kościuszkowskie, wreszcie trzeci rozbiór Polski i całkowity upadek państwa),
następują zmiany w życiu gospodarczym, wzrasta ilość manufaktur, rozwija się
komunikacja, ożywa handel. Kraj wyzwla się ze stanu zacofania, powstają
najważniejsze instytucje życia kulturalnego i politycznego. Postacie skupione
wokół króla podejmują walkę z sarmacką ciemnotą i wprowadzają konieczne
reformy. W 1765r. powstaje w Warszawie teatr publiczny, gdzie wystawiane są
sztuki Bohomolca, Zabłockiego, Bogusławskiego – krytykują one zacofanie
szlachty i uleganie obcym wpływom. Zaczyna ukazywać się „Monitor”,
czasopismo nawołujące do zmian, do niezbędnych reform, król organizuje tzw.
„obiady czwartkowe”, w których uczestniczą ludzie ze świata sztuki, literatury i
polityki, by omawiać sytuację społeczno – polityczną kraju oraz dyskutować na
temat niezbędnych reform. Dzieki tym spotkaniom powstało pierwsze w Polsce
czasopismo literackie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Ważnym krokiem
reformatorkim króla było powołanie w 1773 roku Komisji Edukacji
Narodowej oraz unowocześnienie Akademii Wileńskiej i Akademii
Krakowskiej. Uwieńczeniem działań przyczyniających się do podniesienia
panstwa z upadku było uchwalenie Konstytucji 3 Maja w 1791 roku.
Jan Matejko „Konstytucja 3 Maja”
3
Podróż w przeszłość
Na oświeceniową myśl filozoficzną ogromny wpływ miały XVII – wieczne idee
racjonalizmu i empiryzmu, dzieła Kartezjusz, Spinozy, Locke’a. rozum
uznano za najpewniejsze narzędzie poznania, ale także środek do walki z
dotychczasowymi przesądami, fałszywymi autorytetami religijnymi czy
intelektualnymi. Podejście do religii wyrażało się w postawach deistycznej lub
ateistycznej. Przewrót intelekyualny dotyczył również nauk społecznych.
Główną przesłanką społeczną stał się utylitaryzm.
John Locke (1632 – 1704) – filozof angielski, głowny przedstawiciel
empiryzmu (łac. empiricus – oparty na doświadczeniu). Uważał, że człowiek
jest czystą niezapisaną kartą (tabula rasa), która wypełnia się poprzez jego
doświadczenia, zdarzenia, refleksje.
Immanuel Kant (1724 – 1804) – filozof niemiecki, twórca idealizmu
transcendentalnego¹. Dokonał rewolucji w
filozofii, dostrzegł bowiem, że nie rzeczy
kształtują nasze myśli, lecz nasze myśli pojmują, ¹Transcendentny to inaczej wymykający się
zwykłemu ludzkiemu doświadczeniu,
klasyfikują, nazywają według swoich danych
wykraczający poza zasięg ludzkiego
rzeczy zewnętrznego świata. Poznanie oparte jest poznania przy pomocy podstawowych pięciu
zmysłów.
na poznaniu zmysłowym. Zmysły dostarczają
doświadczenia, ale ujętego w formę, pochodzacą z
samego rozumu. W kwestiach etycznych był zwolennikiem rygoru moralnego.
Najwyższą zasadą moralności jest autonomia, wolność woli. Kant zaleca: „Czyń
tak, aby zasada twej woli mogła zawsze być zarazem zasadą powszechnego
prawodastwa”. Jest także autorem słynnego powiedzenia: „niebo gwiaździste
nade mną, prawo moralne we mnie”
Jan Jakub Rousseau ( 1712 – 1778) – pisarz i filozof francuski. Wierzył, że
człowiej jest z natury dobry, a jego upadek moralny spowodowany jest
rozwojem społeczeństwa, m.in. powstaniem własności prywatnej, utratą
autentyczności. Był prekursorem sentymentalizmu – nowego kierunku w
literaturze, którego cechuje nasilenie pierwiastka uczuciowego i erotycznego.
4
Podróż w przeszłość
Wolter ( 1694 – 1778) – francuski pisarz i
filozof. Krytykował religie i instytucje kościelne,
zwolennik
deizmu¹.
Przeciwstawiał
się
despotyzmowi i fanatyzmowi, odsłaniał obszary
obłudy, dowodząc, że „tolerancja jest udziałem
ludzkości”, a „każdy człowiek który prześladuje
drugiego człowieka, swego brata, dlatego że nie
podziela jego przekonań, jest potworem”
¹Deizm – nurt religijno-filozoficzny, którego
cechą wspólną jest przekonanie, że
racjonalnie można uzasadnić istnienie
jedynie Boga bezosobowego, będącego
konstruktorem świata rozumianego jako
mechanizm oraz źródłem praw, według
których ten mechanizm świata działa. Tak
rozumiany Bóg nie ingeruje w raz
ustanowione prawa.
KLASYCYZM – wzorowany na kuturze i literaturze antycznej. Jako prąd
kulturowo – literacki najpełniej rozwinął się we Francji. Najpopularniejszymi
twórcami klasycyzmu byli w literaturze Molier, La Fointaine, Corneille, w
Polsce – Ignacy Krasicki. Julian Ursyn Niemcewicz. Pisarze tego nurtu
podejmowali tematy dotyczace polityki państwa, przemian obyczajowych,
realizowali postulat utylitaryzmu, czyli użyteczności sztuki i literatury.
Klasycyzm zakładał naśladowniczy charakter
Musisz wiedzieć!
literatury, wzorował się na tradycyjnym,
Utylitaryzm
kierunek
etyki
antycznym podziale na gatunki i rodzaje
zapoczątkowany w XVIII wieku, wg
którego najwyższym dobrem jest
literackie, pisano: satyry, bajki, hymny, ody.
pożytek jednostki lub społeczeństwa, a
Bewzględnie przestrzegano zasady decorum, celem wszelkiego działania powinno być
„największe
szczęście
największej
język powinien być jasny, przejrzysty,
liczby
ludzi
".
pozbawiony makaronizmów², aby łatwiej
było dotrzeć do czytelnika i czegoś go
nauczyć.
To już wiesz!
decorum - (łacińskie decorus – przyzwoity, stosowny), zasada
²makaronizmobcy, często łaciński
wyraz, zwrot lub obca
forma wplecione do
tekstu w języku
ojczystym
wewnętrznego ładu dzieła literackiego, zgodności formy i treści,
określona w Poetyce Arystotelesa, później powtórzona
przez Cycerona i Horacego. Znaczenie tematu wyznaczało użycie
stosownego gatunku, w hierarchii najwyższej umieszczono epikę,
poniżej były kolejno tragedia, komedia,satyra i sielanka. 5
Podróż w przeszłość
Najsłynniejszymi malarzami klasycyzmu byli: Jacques Louis David, który
malował przede wszystkim pełne patosu i teatralnych gestów obrazy o
tematyce antycznej i współczesnej. Namalował m.in. Przysiegę Horacjuszów,
Koronację Napoleona;
Marcello Bacciarelli –
nadworny
malarz
St.
Augusta
Poniatowskiego,
autor portretów króla i jego
otoczenia. Zdobił także sale
Zamku Królewskiego i
pałacu w Łazienkach.
ROKOKO – nazwę prądu utworzono od francuskiego słowa rocaille,
oznaczajacego muszlę. Rozwinał się głównie we Francji. W centrum
zainteresowań znajduje się dążenie do uzyskania maksimum szczęścia i
rozkoszy. Miłość rozumiana jest jako przeżycie zmysłowe. Ważna jest nie
sama miłość, lecz metoda uwodzenia. Sztuka rezygnuje z surowego
dydaktyzmu, nabiera charakteru buduarowego, wyszukanej elegancji. W
malarstwie przeważają motywy roślinne, formy muszli, małe amorki, serca
przebite strzałą oraz sceny pasterskie. W literaturze rokoko objawia się
upodobaniem do małych form, wyrafinowanych kompozycji przy pozornej
prostocie środków. Reprezentantem polskiego rokoka był Franciszek Zabłocki,
autor komedii „Fircyk w zalotach”
SENTYMENTALIZM – nazwa tego prądu literackiego pochodzi od tytułu
powieści Sterne’a – „Podróż sentymentalna”. Za ojca tego nurtu uważa się J.J
Rouseau. Obiektem zainteresowania są przeżycia wewnętrzne człowieka.
Pojawiają się motywy ludowe, wystepują autentyczni przedstawiciele wsi.
Obok tego znajdujemy także obrazy przyrody. Miłość i uczucia ludzkie
ukazane są na tle przyrody, wśród łąk i pól, kwiatów i drzew. Gatunki
charakterystyczne dla tego kierunku to sielanka i pieśń. Przedstawicielem
sentymentalizmu w Polsce był Franciszek Karpiński.
6
Podróż w przeszłość
Franҫois Marie Arouet, czyli Wolter –
twórca
nowego
gatunku
Musisz wiedzieć!
powiastki
powiastka filozoficzna utwór narracyjny pisany prozą, którego świat
filozoficznej ( „Kandyd czyli optymizm”),
przedstawiony ilustruje jakąś tezę filozoficzną
której bohaterem jest Kandyd (w dosłownym
lub światopoglądową. Gatunek narodził się w
tłumaczeniu
znaczy:
podróżujący
po
uczciwy,
świecie
z
dobry)
filozofem
okresie oświecenia, w twórczości pisarzy
będących równocześnie filozofami. Powiastka
przybliżać miała założenia racjonalizmu,
Panglossem. W czasie swej wędrówki Kandyd
krytykować instytucje społeczne i polityczne
bierze udział w wojnach, przeżył trzęsienie w
oraz wady ustroju. Była formą polemiki z
doktrynami i założeniami filozoficznymi. W
Lizbonie i widział ludzkie nieszczęścia.
konstrukcji fabuły odwoływała się do powieści
Dociera nawet do Eldorado – utopijnej krainy
egzotycznej, romansu awanturniczego. Akcję i
złota. W swym dowcipnym i ironicznym
losy bohaterów traktowała ironicznie, z
utworze
Wolter
krytykuje
przesądy
i
fanatyzm, odrzuca autorytety, a afirmuje
dystansem, w sposób paradoksalny, żartobliwy.
Przykłady: D. Diderot Kubuś Fatalista i jego
pan, Wolter Kandyd czyli optymizm.
rozum.
Denis Diderot (1713 -1784) - francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki,
filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia. Najbardziej znanym jego dziełem
jest „Kubuś Fatalista i jego pan” (1796 r). Kubuś, z wielkim kapeluszem na
głowie, w czasie podróży ze swoim panem opowiada mu dzieje swoich
kolejnych miłości. Ulubionym wątkiem jest brak wolności i porównanie
człowieka do marionetki. Zauważamy tu filozoficzny pogląd, że całe nasze
życie jest szczegółowo zaplanowane.
7
Podróż w przeszłość
Jonathan Swift (1667 – 1745) – irlandzki pisarz, autor licznych utworów
satyrycznych, m.in. „Bitwy Książek” oraz politycznych, m.in. „Listów Kupca
Bławatnego”, jednak najbardziej jest znany jako twórca „Podróży Guliwera”,
najważniejszej książki angielskiego oświecenia, która zyskała sobie ogromną
popularność. Główny bohater „Podróży Guliwera”, Lemuel Guliwer, lekarz,
marzy o podróżach i zatrudnia się na okręcie – tak właśnie zaczyna się jego
niezwykła podróż. Trafia do krainy liliputów, olbrzymów, do krainy szalonych i
zarozumiałych wynalazców oraz do Krainy Mądrych Koni. Cała ta powieść jest
znakomitą satyrą na ówczesne społeczeństwo. Pisarz dokonał tu miażdżącej
krytyki sądownictwa, ustroju parlamentarnego, polityki, nauki i filozofii XVII.
Daniel Defoe - (1660–1731) – angielski pisarz i dziennikarz, prekursor
nowożytnej powieści. Jako jeden z pierwszych zaczął pisać powieści, których
fabułę oparł na obserwacji życia (powieści realistyczne). Ponadto był autorem
książek
sensacyjno-obyczajowych
i
podróżniczo-przygodowych.
Jego
najsłynniejsza powieść „Robinson Crusoe” jest historią rozbitka, który na obcej
wyspie potrafi podporządkować sobie przyrodę, zakłada hodowlę, uprawia
ziemię i przekształca teren w zamożną kolonię. Walczy z klimatem, dzikimi
zwierzętami i ze swoją słabością. Bohater Defoe jest bohaterem jego czasów–
indywidualistą. W powieści pokazano najważniejsze w epoce wartości –
znaczenie ludzkiego rozumu i umiejętności człowieka.
8
Podróż w przeszłość
Literatura polskiego oświecenia wyrózniała się dydaktyzmem. Powstawały
wówczas utwory poruszające tematykę polityczną i społeczną. Za cel stawiano
sobie zmiany w świadomości odbiorców, stąd właśnie pedagogiczny i
parenetyczny charakter twórczości literackiej. Do gatunków, które dominowały
w epoce, zaliczamy: satyrę, bajkę, list poetycki, poemat heroikomiczny, a więc
takie formy, które najlepiej zrealizują zakładany cel. Taką samą parenetyczną
rolę, obok literatury, spełniał również teatr oraz czasopiśmiennictwo.
Najwybitniejszym twórcą tego okresu był Ignacy Krasicki( 1735-1801). Do
kanonu polskiej poezji weszły jego bajki, wydane w dwóch zbiorkach – Bajki i
przypowieści i Bajki nowe, krótkie wierszowane utwory poetyckie, zakończone
morałem oraz
satyry, których napisał w sumie 22. Były to utwory
ośmieszające obyczajowość konserwatywnej szlachty polskiej oraz popierające
politykę króla (m.in. Pijaństwo, Żona modna, Do króla, Świat zepsuty).
Wielką
sławę,
ale
i
ataki
heroikomicznego Monachomachia,
zakonników.
W
spowodowało
utworu
odpowiedzi
wydanie
poematu
ośmieszającego
polskich
na
zarzuty
stawiane Monachomachii opublikował Antymonachomachię, w której wykpił
atakujących go przedstawicieli zakonów i ich obrońców. Był też autorem
poematu heroikomicznego Myszeida oraz wielu innych utworów poetyckich.
Drugim
wybitnym
poetą
polskiego
oświecenia
był Franciszek
Karpiński (1741 – 1825) zwany „poetą serca”, gdyż zasłynął przede
wszystkim jako autor pieśni miłosnych i sielanek (m.in. Do Justyny, Laura i
Filon). Był też autorem pieśni religijnych (m.in. Pieśń o narodzeniu Pańskim,
Pieśń poranna i Pieśń wieczorna) oraz poezji patriotycznej (m.in. Żale
Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta).
9
Podróż w przeszłość
Do innych znanych poetów epoki oświecenia należy Adam Naruszewicz
(1733 – 1796), który był ulubieńcem króla St. Augusta Poniatowskiego.
Najbardziej znany jego utwór to „Chudy literat” – satyra ukazująca obraz
zacofania i głupoty szlachty.
Oświecenie, obfitujące w niejednokrotnie dramatyczne wydarzenia polityczne
(Sejm Czteroletni 1788–94, targowica i powstania kościuszkowskie 1794),
stworzyło wiele rozpraw i artykułów publicystycznych traktujących o
problemach Rzeczypospolitej. Najwybitniejsi publicyści to: Hugo Kołłątaj Do
Stanisława Małachowskiego, Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski,
Franciszek Salezy Jezierski Katechizm o tajemnicach rządu polskiego.
Publiciści w swych dziełach wskazywali błędy rządzących, krytykowali
prywatę magnaterii, brali w obronę chłopów i mieszczan, postulowaki zmiany
w systemie polskiego sądownictwa czy oświaty.
Powstanie Teatru Narodowego (1765r.) spowodował wzrost zapotrzebowania
na sztuki sceniczne. Jednym z pierwszych wybitnych dramaturgów był
Franciszek Bohomolec. Jego komedie służyły celom propagandy królewskiej,
gdyż ośmieszały zacofanie przedstawicieli sarmatyzmu w Polsce, wspierając
zwolenników reform. Najwybitniejsze jego dzieła to Małżeństwo z
kalendarza, Staruszkiewicz, Pan dobry. Największy jednak rozgłos zyskał
inny dramaturg związany z dworem królewskim – był toFranciszek Ksawery
Zabłocki, który szybko stał się filarem i głównym dostawcą sztuk na potrzeby
Teatru
Narodowego.
Największy
rozgłos
zdobyły
jego Fircyk
zalotach iSarmatyzm. Sztuki sceniczne pisał także Wojciech Bogusławski,
który jest jednak bardziej znany ze swoich librett do oper. Jest on autorem
m.in. opery Cud (mniemany), czyli Krakowiacy i Górale wystawionej w 1794.
Wielkim sukcesem frekwencyjnym i artystycznym okazała się też
sztuka Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza napisana w czasie trwania
obrad Sejmu Czteroletniego. Z dramaturgów nie związanych z dworem
królewskim wymienić można Franciszka Kniaźnina, autora m.in. sztuki Młoda
Spartanka oraz opery Cyganie.
10