TypoLogiA i REgionALizAcJA kRAJobRAzu terenów w strefie
advertisement
Andrzej Richling, Ewa Malinowska, Jerzy Lechnio Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytet Warszawski 00-927 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 30 Typologia i regionalizacja krajobrazu terenów w strefie oddziaływania Płockiego Zespołu Miejsko-Przemysłowego Teren wytypowany do badań obejmuje obszar o powierzchni ok. 3500 km2. Zawierają się w nim w całości Płocki Zespół Miejsko-Przemysłowy (obejmujący Płock i Petrochemię Płocką) oraz Płocki Obszar Ekologicznego Zagrożenia. Granica badanego terenu przebiega od północy w przybliżeniu na linii Lipno – Sierpc – Raciąż, od wschodu prowadzi przez Wyszogród i Młodzieszyn. Południową granicę wyznacza linia Pacyna – Nowe Ostrowy, a zachodnią Lubień Kujawski – Kowal – Szpetal Górny. Omawiany obszar można uznać za reprezentatywny pod względem struktury i zróżnicowania środowiska przyrodniczego dla prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, przez jego środek przebiega bowiem granica maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły, rozdzielająca obszar Niżu na dwie podprowincje: Pojezierza Południowobałtyckie, o krajobrazie młodoglacjalnym, i Niziny Środkowopolskie z krajobrazem peryglacjalnym. Na badanym terenie, mimo relatywnie niewielkiej jego powierzchni, można obserwować systemy przyrodnicze charakterystyczne dla obu tych stref krajobrazowych. Omawiany teren, dzięki swoim cechom wydaje się być optymalny dla prowadzenia badań dotyczących oceny funkcjonowania środowiska, w szczególności zaś prac związanych z określeniem procesu migracji substancji chemicznych i podatności krajobrazu na zanieczyszczenia. Jest on bowiem: •położony w bezpośrednim sąsiedztwie źródła zanieczyszczeń (Petrochemia Płocka), a jego powierzchnia pozwala identyfikować oddziaływanie pełnego zakresu ich stężeń, od wartości maksymalnych po tłowe; •poddany od ponad 40 lat szczególnie silnej antropopresji, związanej z działalnościa Petrochemii, wywołującej zauważalne objawy fizycznochemicznej degradacji środowiska, umożliwiającej wyznaczenie tendencji zmian i ich czasowej dynamiki; •zróżnicowany przestrzennie pod względem struktury przyrodniczej środowiska, co pozwala na określenie wpływu zanieczyszczeń na różne układy komponentów środowiska oraz na wyznaczenie roli jaką odgrywają one w naturalnej neutralizacji skażeń i związanej z nią podatności na degradację; •wszechstronnie i precyzyjnie rozpoznany pod kątem warunków fizycznogeograficznych środowiska, umożliwiających określenie dróg migracji zanieczyszczeń, obszarów podwyższonej i obniżonej ich akumulacji oraz naturalnej odporności; •poddany wieloletnim i szczegółowym badaniom dotyczących zmian składu chemicznego poszczególnych komponentów w warunkach utrzymującej się antropopresji, co umożliwia zgromadzenie obszernego zestawu archiwalnych 30 a. richling, e. malinowska, j. lechnio danych pomiarowych, niezbędnego do właściwej interpretacji zachodzących zmian, tak czasowych, jak i przestrzennych. Od około 30 lat omawiany teren jest poligonem badawczym, na którym są prowadzone różnorodne prace z szerokiego zakresu nauk przyrodniczych (geograficznych, rolniczych, geologicznych, biologicznych i in., a przede wszystkim badania sozologiczne – Ryc. 1). Wyniki tych prac są szczegółowo udokumentowano w literaturze. Z tego względu ograniczono zakres ogólnej charakterystyki warunków fizycznogeograficznych do podania zasadniczych ich cech, w zakresie pozwalającym na usytuowanie badanego terenu w strukturze przyrodniczo-krajobrazowej środowiska Polski. Skoncentrowano się natomiast na analizie tych cech komponentów środowiska, które warunkują proces migracji, w tym akumulacji substancji chemicznych. Decydują one pośrednio i bezpośrednio o funkcjonowaniu krajobrazów nizinnych, oraz o uwarunkowaniach i kierunkach ewolucji krajobrazu. Ewolucja krajobrazu w tym kontekście rozumiana jest jako zmiana cech fizjonomicznych wywołana przez procesy biogeochemiczne zachodzące w systemie środowiska. Zróżnicowanie krajobrazowe Badany teren w całości położony jest w obrębie krajobrazów nizinnych, przy czym jego północną i północno-zachodnią część stanowią krajobrazy glacjalne związane z najmłodszym zlodowaceniem Wisły, wykształcone jako krajobrazy równinne, pagórkowate i wzgórzowe. W pozostałej części terenu dominują krajobrazy peryglacjalne, ukształtowane w okresie starszego zlodowacenia, wśród których wyraźnie przeważają krajobrazy równinne i równin falistych. W częściach północnej i południowo-zachodniej największy udział mają krajobrazy pagórkowate, a na całym terenie wyspowo występują krajobrazy wzgórzowe. Wymienione powyżej krajobrazy zajmują dominującą powierzchniowo, wysoczyznową część omawianego terenu, przede wszystkim w jego północnowschodniej, wschodniej i zachodniej części. Wysokości bezwzględne tego terenu wahają się w granicach 100 - 110 m n.p.m. (lokalnie tylko, w rejonie Proboszczewic sięgają 130 m n.p.m.), deniwelacje nie przekraczają 10 m, spadki zaś 5%. Na powierzchni zalegają głównie utwory gliniaste o różnym stopniu spiaszczenia oraz sporadycznie piaski gliniaste i pyły, płytko podesłane gliną. Lokalnie w dnach niewielkich zagłębień bezodpływowych występują iły, lub przy słabej cyrkulacji wód, utwory organiczne. Gleby charakterystyczne dla wysoczyzny polodowcowej należą przede wszystkim do klasy gleb brunatnoziemnych, a dominującym typem są brunatne wyługowane wytworzone z piasków gliniastych oraz glin lekkich i średnich, brunatne właściwe na glinach ciężkich i iłach oraz niekiedy także płowe na piaskach luźnych i słabogliniastych. Gleby charakteryzują się z reguły dużą sorpcją wymienną i odczynem słabokwaśnym lub obojętnym. Obserwowana jest duża retencja wodna i stosunkowo wysoki podsiąk. Gleby te charakteryzują się dobrą aeracją, tam gdzie sprzyja temu ich struktura. System korzeniowy jest dobrze rozwinięty, głęboki, redukujący się wraz z głębokością. W obniżeniach terenowych, w obrębie utworów pylastych i deluwialnych oraz glin i piasków gliniastych, zasobnych w substancję organiczną i części ilaste wykształciły się czarne ziemie właściwe i zdegradowane. Płytko zalegający typologia i regionalizacja krajobrazu... Ryc. 1. Lokalizacja poligonów badawczych 31 32 a. richling, e. malinowska, j. lechnio poziom wód gruntowych wpływa na ich oglejenie. Omawiane krajobrazy charakteryzują się klimatem lokalnym właściwym dla powierzchni użytkowanych rolniczo, o dobrym przewietrzaniu i słabym zakryciu gruntu. Występuje tu z reguły znaczna wymiana konwekcyjna, szczególnie w obrębie rozległych zboczy o ekspozycji SE-SW i nachyleniu ponad 5o, gdzie następuje intensywne nagrzewanie powierzchni. Dogodne warunki wymiany konwekcyjnej, panują także na zboczach o ekspozycji NE-SE i NW-SW o nachyleniu do 5o oraz wierzchowinach form wypukłych (rozległe powierzchnie wysoczyznowe), gdzie oprócz dużego dopływu energii promieniowania powodującego intensywną konwekcję następuje wymiana powietrza wymuszona ogólną cyrkulacją. Warunki termiczno-dynamiczne, a więc dobre przewietrzanie i intensywna konwekcja powodują rozpraszanie i dalekie wynoszenie zanieczyszczeń. Proces ten ulega ograniczeniu na terenach leśnych wskutek osłonięcia powierzchni leśnych przed wypromieniowywaniem. Natomiast na obszarach o podłożu gliniastym, a przede wszystkim ilastym, charakteryzującym się dużą pojemnością i przewodnością cieplną, typ radiacyjny nie sprzyja w tym stopniu, co poprzednie wymianie konwekcyjnej. Lokalnie tworzą się przyziemne inwersje temperatury, jednak znaczniejszym jej spadkom przeciwdziała dopływ ciepła z głębszych warstw gleby. Dla omawianych typów krajobrazu charakterystyczne jest występowanie wód podziemnych na zmiennej głębokości. Podziemny dział wodny zlewni zaznacza się z reguły niewyraźnie na całym badanym terenie, tym niemniej generalnie można stwierdzić jego zgodność z powierzchniowym. Powszechne na obszarze wysoczyzny polodowcowej są wody śródglinowe, występujące w piaskach i żwirach zalegających w glinach na głębokości 1.5 - 2.0 m p.p.t. Sezonowe wahania wynoszą około 1,5 m. Pozostają w równowadze przesączania. Ich występowanie wiąże się z przewarstwieniami piasków i żwirów akumulacji glacjalnej na glinach zwałowych. Gliny te są przepuszczalne i mają dobrą strukturę. Na obszarze wysoczyzny morenowej, w utworach dobrze przepuszczalnych, pod warstwą glin, występują także wydajne wody podglinowe. Charakteryzują się małymi wahaniami zwierciadła (do 0.5 m) i pozostają w równowadze przesączania. Przeważają na glinach spiaszczonych, lekkich. Ich zwierciadło waha się od 3 do 5 m w zależności od intensywności opadów. Głębiej zalęgają natomiast śródglinowe wody krawędzi i zboczy dolinnych (pon. 5 m p.p.t.). Wody te charakteryzują się równowagą drenowania. Ich relatywnie głębokie zaleganie wynika z dużych spadków zboczy, pośrednio więc z intensywnego drenażu wód podziemnych. Wody wierzchówkowe (zalegające płytko, do 1,5 m p.p.t.) nie tworzą ciągłego poziomu wodonośnego i wykazując wyraźny związek z opadem zanikają przy niedostatecznym zasilaniu. Powierzchniowo, w granicach omawianych typów krajobrazów dominują siedliska grądowe. Znacznie mniejsze powierzchnie, związane z piaszczystym podłożem zajmują siedliska borowe. W obrębie analizowanych krajobrazów glacjalnych i peryglacjalnych dominują siedliska następujących zbiorowisk potencjalnych: boru mieszanego (Querco roboris-Pinetum) i grądu (Galio-Carpinetum). W niewielkich dolinach i obniżeniach występują siedliska łęgu jesionowo-olszowego (Fraxino-Alnetum) i olsu (Ribo nigri-Alnetum). Wysoki prawy brzeg Wisły wyróżnia się stosunkowo typologia i regionalizacja krajobrazu... 33 dużym udziałem siedlisk świetlistej dąbrowy (Potentillo albae-Quercetum). Rzeczywista pokrywa roślinna jest znacznie bardziej zróżnicowana i wykazuje wyraźne związki z charakterem rzeźby i żyznością podłoża. Powierzchniowo (szczególnie w części północnej i środkowej terenu na siedlisku grądu) dominują zbiorowiska chwastów upraw polnych z klasy Stelarietea mediae (w uprawach zbożowych głównie Vicietum tetraspermae). Wyjątkiem jest jedynie strefa podmiejska Płocka, gdzie typ i strukturę pokrywy roślinnej warunkują w większym stopniu potrzeby rynku lokalnego niż naturalne predyspozycje środowiska. Siedliska suchsze są zajęte w przeważającej części przez zbiorowiska zastępcze, wśród których najważniejsze to: różne fazy wzrostowe boru mieszanego, łąki świeże ze związku Arrhenatherion oraz różne zbiorowiska muraw piaskowych z klasy Koelerio-Corynephoretea. Strome zbocza wysoczyzny i dolin rzecznych, zwłaszcza o ekspozycji południowej, porasta dąbrowa świetlista i towarzyszące jej zbiorowiska zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea z dużym udziałem tarniny. Duży udział w strukturze użytkowania leśnego mają także sztuczne nasadzenia drzewostanu sosnowego, często z ubogim runem, i dużą domieszką gatunków azotolubnych. Są one szczególnie liczne w przypadku lasów prywatnych. Omawiane krajobrazy charakteryzują się z reguły położeniem autonomicznym, dla którego właściwa jest atmosferyczna i powierzchniowa dostawa substancji chemicznych i pionowy, związany z infiltracją, jej ruch w strefie aeracji powodujący stałe wynoszenie drogą przesączania i odpływu gruntowego. Osłabieniu ulega jednak intensywność przepływu związana ze spadkiem przepuszczalności utworów, co wydłuża czas przenikania wód przez strefę aeracji. Daje to większe możliwości ewentualnej, naturalnej neutralizacji zanieczyszczeń na drodze procesów biochemicznych i fizycznochemicznych w glebie. Charakterystyczną, więc cechą tego typu struktury krajobrazowej może być wzmożona akumulacja, powodująca w konsekwencji podwyższenie stężeń pierwiastków w glebie, a tym samym ograniczenie ich rozprzestrzenienia. W związku z tym tempo migracji substancji chemicznych można uznać za średnie, uwarunkowane w przewadze typem utworu. Ten proces, dominujący w obrębie krajobrazów glacjalnych i peryglacjalnych, ulega znacznym zmianom w warunkach silnego nachylenia powierzchni i sprawia, że migracja substancji chemicznych zachodzi tu w odmienny sposób. Zbocza, szczególnie strome, należą do obszarów tranzytowych, a zatem tempo i kierunek migracji substancji są uzależnione przede wszystkim od intensywności spływu powierzchniowego oraz ruchów masowych. Wpływa to na nasilenie procesów erozyjnych powodujących zubożenie powierzchniowych warstw gleby w substancję organiczną, co prowadzi do obniżenia pojemności kompleksu sorpcyjnego. Tempo migracji substancji chemicznych można, zatem uznać za duże, uwarunkowane głównie rzeźbą. Ze względu na fakt zalesienia większości zboczy i skarp, można się spodziewać, że wielkość atmosferycznej dostawy substancji chemicznych pochodzących ze źródeł Petrochemii może być podwyższona, szczególnie na zboczach eksponowanych w kierunku kombinatu. Obok powyżej wymienionych, znaczny udział w strukturze przyrodniczej terenu mają krajobrazy fluwioglacjalne i eoliczne, związane z akumulacyjną działalnością wód odpływających od lodowca. Osadzały one piaski o różnym uziarnieniu, z których następnie wiatry formowały pagórki i wzgórza wydmowe, 34 a. richling, e. malinowska, j. lechnio często wkraczające na tereny sąsiednie. Krajobrazy tego rodzaju występują wyspowo wśród równin morenowych starszego zlodowacenia. Pojawiają się też w dolinach dużych rzek, przede wszystkim Wisły, gdzie z materiału piaszczystego zbudowane są wyższe tarasy akumulacyjne. Krajobrazy te wiążą się z glebami bielicowymi i rdzawymi, porośniętymi suchymi borami sosnowymi. Retencja wodna gleb jest stosunkowo niewielka i wzrasta wraz ze zwiększoną zawartością materii organicznej tu. Niewysoki jest także podsiąk, sięgający do 40 cm. Brak podtopienia powoduje, że w glebach występuje dobre napowietrzenie gruntu. System korzeniowy roślin jest silnie rozwinięty w górnej warstwie poziomu próchnicznego, a wraz z głębokością ulega redukcji. Wśród omawianych krajobrazów wyraźnie wyodrębniają się krajobrazy związane z poziomami sandrowymi. Występują one na NW i W od Płocka, w rejonie doliny Skrwy Prawej i Wierzbicy mają charakter równiny płaskiej (spadki do 2%, deniwelacje nie przekraczają 5 m) położonej na wysokości 100 - 105 m n.p.m., zbudowanej w przewadze ze żwirów, piasków luźnych, słabogliniastych i pylastych, wodnolodowcowych, podesłanych gliną, których miąższość wynosi ponad 2 m i maleje stopniowo na SE. Wyspowe występowanie w obrębie strefy brzeżnej sandru utworów gliniastych jest wynikiem denudacji pokrywy piaszczystej w miejscach wyniesionych i odgrzebaniem starszego podłoża. Na tym terenie dominują zdecydowanie gleby płowe, występujące w warunkach utrudnionego powierzchniowo odpływu wód opadowych. Mniejsze powierzchnie zajmują gleby brunatne wyługowane i czarne ziemie zdegradowane. Omawiane tereny w dużej części porośnięte są lasem, co sprawia, że wymiana ciepła między podłożem a powierzchnią czynną jest ograniczona przez pokrycie terenu zwartą roślinnością. Skutkuje to małą wymianą ciepła na skutek przewodzenia i występowaniem intensywnej ewapotranspiracji. Zwiększona powierzchnia chłonna sprzyja także wzmożonemu zatrzymywaniu zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. Natomiast na obszarach użytkowanych rolniczo, z niską roślinnością i sezonowo odsłoniętą powierzchnią gleby, mała pojemność cieplna i niskie przewodnictwo cieplne podłoża wywołują silną, chociaż krótkotrwałą konwekcję. Stosunkowo szybkie wychłodzenie podłoża stwarza ryzyko przymrozków radiacyjnych. Na znacznej części terenu występują wody naglinowe w dobrze przepuszczalnych utworach polodowcowych, związane głównie z glinami podścielającymi utwory sandrowe, niekiedy eoliczne. Charakteryzują się z reguły zwierciadłem swobodnym zalegającym na głębokości 2 - 8 m p.p.t., wykazującym wyraźną współkształtność z terenem i równowagą przesączania. Wahania stanu dochodzą do 2 m. Bardzo rzadko w obrębie wód naglinowych pojawiają się wody wierzchówkowe przy płytkim zaleganiu stropu glin, jak również przy silnym zglinieniu lub zapyleniu utworów piaszczystych. Woda utrzymuje się na głębokości około 1 m, natomiast w czasie roztopów i długotrwałych opadów podnosi się do powierzchni terenu. W granicach tych typów krajobrazu zdecydowanie dominują powierzchniowo siedliska borowe, wykształcone na glebach płowych i brunatnych wyługowanych, wytworzonych z utworów fluwioglacjalnych i eolicznych takich jak piaski słabogliniaste, piaski luźne i żwiry. Roślinność potencjalną tworzą zespoły: boru świeżego (Leucobryo-Pinetum) i boru mieszanego (Querco roboris-Pinetum), natomiast roślinność rzeczywista ma z reguły charakter leśnych zbiorowisk typologia i regionalizacja krajobrazu... 35 zastępczych z mniejszym udziałem zbiorowisk murawowych z klasy KoelerioCorynephoretea, suchych łąk i zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae. Bardzo duża przepuszczalność utworów eolicznych sprawia, że proces migracji substancji warunkowany jest przez pionowy ruch substancji w strefie aeracji i jej wynoszenie drogą odpływu podziemnego. Procesy te wyraźnie przeważają nad ewapotranspiracją i spływem powierzchniowym, obserwowanym jedynie na stromych zboczach wzgórz i pagórków wydmowych. Charakter pokrycia terenu (las sosnowy), uwarunkowany małą żyznością siedliska, poprzez zwiększone zdolności do pochłaniania zanieczyszczeń pyłowych i gazowych sprzyja ich wzmożonej, atmosferycznej dostawie do podłoża. Fizycznochemiczne właściwości gleb nie stwarzają istotnej bariery w procesie rozprzestrzeniania substancji chemicznych w środowisku, które dzięki temu uzyskują szerokie rozprzestrzenienie. Można się, więc spodziewać, że intensywność procesu migracji będzie duża, uwarunkowana w przewadze typem utworu. Podobne prawidłowości są obserwowane w granicach krajobrazów fluwioglacjalnych obejmujących równinne wyższe poziomy tarasów i obszary płaskiej i falistej równiny wysoczyznowej. W ich obrębie dominującym procesem jest także dostawa atmosferyczna, brak bocznego dopływu i pionowa migracja w strefie aeracji. Wpływa na to przede wszystkim układ warunków morfometrycznych i litologicznych terenu. Małe spadki i brak wyraźnych wklęsłych i wypukłych form terenu stwarzają dobre warunki przewietrzania, a tym samym przenoszenia drogą atmosferyczną substancji chemicznych, których źródłem jest emisja Petrochemii. Wielkość atmosferycznej dostawy jest limitowana przede wszystkim układem warunków anemometrycznych jako, że modyfikująca rola pokrycia terenu jest stosunkowo niewielka. Przeważają tu bowiem uprawy zbożowe i okopowe o stosunkowo niskich zdolnościach do zatrzymywania substancji chemicznych transportowanych drogą atmosferyczną. Występowanie utworów o bardzo dobrej przepuszczalności decyduje o przewadze procesów infiltracji nad spływem powierzchniowym i ewapotranspiracją, powodując tym samym intensywne ługowanie substancji chemicznych w głąb profilu glebowego. Względnie mała (przy tej strukturze warunków litologicznych) miąższość strefy aeracji sprawia, że nie spełnia ona roli izolacyjnej w stosunku do poziomu wód gruntowych. Tempo migracji w granicach omawianych krajobrazów można uznać za średnie i duże, uwarunkowane głównie typem utworu. Obok wymienionych rodzajów krajobrazu do powszechnych na terenie badań należą hydrogeniczne krajobrazy den dolin i obniżeń z glebami bagiennymi lub napływowymi, płytko zalegającymi wodami gruntowymi, stanowiące siedlisko dla roślinności łęgowej. Największe ich nagromadzenie obserwowane jest w Kotlinie Płockiej i fragmencie Kotliny Warszawskiej, ale występują także w dolinach rzek rozcinających powierzchnię wysoczyzny i podmokłych zagłębieniach bezodpływowych. Doliny większych rzek (m.in. Skrwy Prawej, Brzeźnicy, Wierzbicy) wykorzystują niekiedy licznie występujące na omawianym terenie rynny subglacjalne. Rozległa dolina Wisły, zajmująca centralną część terenu badań, ma charakter równinnych poziomów tarasowych (o różnych wysokościach bezwzględnych, 50-70 m n.p.m.), gdzie spadki nie przekraczają 2% i brak jest wyraźnych 36 a. richling, e. malinowska, j. lechnio deniwelacji. Wysłana jest utworami piaszczystymi głównie piaskami luźnymi, słabogliniastymi i pyłami. Lokalne obniżenia wypełniają osady organiczne. Sporadycznie, na najwyższych poziomach tarasów, pojawiają się pagórki wydmowe zbudowane z piasków eolicznych, bądź formy ozowe zbudowane z piasków i żwirów. Tej strukturze utworów powierzchniowych odpowiadają wytworzone z nich typy gleb. Zdecydowanie, bowiem w obrębie doliny dominują mady lekkie właściwe, a także gleby organiczne – bagienne i pobagienne, powstałe w warunkach utrudnionej cyrkulacji wód. W strefach pod zboczowych, na deluwiach oraz na utworach pyłowych o różnej genezie wykształciły się czarne ziemie właściwe i zdegradowane. Natomiast na utworach piaszczystych, eolicznych zdecydowanie dominują ubogie gleby rdzawe i bielicowe. Odczyn gleby charakterystyczny dla krajobrazów łęgowych jest słabokwaśny lub obojętny, w dolinach z utworami węglanowymi, nawet zasadowy. Zasobność siedliska jest różna i podyktowana zalewami wody rzek, ogólnie duża w glebach zwięzłych i organicznych. Występuje tu zarówno spływ powierzchniowy jak i wgłębny, a największa erozja dotyka terenów piaszczysto- żwirowych. Poziom wody gruntowej jest zależny od poziomu wody w korytach rzek. Wraz ze zwięzłością gleby maleje i tak duża amplituda wahań wilgotności. Retencja wody jest zróżnicowana w zależności od typu gleby; na glebach lżejszych mniejsza, na cięższych i organicznych większa. Podsiąk nie jest wysoki, aeracja zmienia się w zależności od charakteru gleb. System korzeniowy roślin płytki, silnie rozwinięty w górnej warstwie. Omawiane tereny, przyległe do cieków i zbiorników wód powierzchniowych, charakteryzują się niekorzystnymi warunkami konwekcji, są to bowiem powierzchnie o ograniczonej wymianie radiacyjnej między podłożem a powierzchnią czynną. Mały dopływ promieniowania uwarunkowany jest z jednej strony ukształtowaniem i przebiegiem form terenu (wąskie dna dolin, drobne formy wklęsłe, zagłębienia bezodpływowe, wcięcia i rozcięcia erozyjne) z drugiej zaś stanem jego pokrycia. Sprzyja to spływom grawitacyjnym powietrza i tworzeniu się zastoisk. W tych warunkach często też pojawiają się przymrozki adwekcyjne. Tereny te należą do obszarów w najwyższym stopniu zagrożonych zanieczyszczeniami pyłowymi i gazowymi emitowanymi z terenu Petrochemii, gdzie przy względnie dużej częstości napływu zanieczyszczonego powietrza w skali roku, następuje jego stagnacja wywołana warunkami termicznodynamicznymi, decydującymi o słabym ich rozpraszaniu i wynoszeniu. Dla den dolin rzecznych charakterystyczne są płytko zalegające wody aluwialne (do 1 m p.p.t.) znajdujące się w równowadze drenowania, których wahania zależą od stanu wody w cieku. Podłoże tworzą, w zależności od miejsca, utwory piaszczyste bądź gliniasto-ilaste. Siedlisko ma różną i niepełną zasobność i sorpcję. W miejscach występowania torfów niskich jest duża, natomiast w przejściowych średnia. Obserwuje się znaczne ilości azotu, siarki, żelaza i wapnia, oraz braki fosforu i potasu, a także szerokiego spektrum mikroelementów. Przez większą część roku poziom wód gruntowych jest płytki, chwilami równy z powierzchnią terenu, wiosną i jesienią powyżej powierzchni. Występuje głównie spływ wgłębny. Dno doliny Wisły to obszar z dominacją siedlisk łęgów wiązowych i topolowych (Ficario-Ulmetum i Salici-Populetum). W dolinach innych rzek i cieków ważną role odgrywa siedlisko łęgu jesionowo-olszowego (Fraxino-Alnetum). Na siedliskach typologia i regionalizacja krajobrazu... 37 łęgowych (zarówno w dolinie Wisły jak i poza nią) występuje mozaika różnie wykształconych płatów lasu, zarośli wierzbowych (Salicetum triandro-viminalis, Salicetum pentandro-cinereae), wilgotnych łąk ze związków Calthion i (znacznie rzadziej) Molinion oraz licznych ziołorośli ze związku Filipendulion. Sporadycznie w dolinach Skrwy i Wisły oraz w izolowanych, podmokłych zagłębieniach bezodpływowych na wysoczyźnie występuje siedlisko olsu porzeczkowego (Ribo-Alnetum). Są one zajęte przez licznie zespoły szuwarowe z klasy Phragmitetea oraz zarośla wierzbowe tworzące ciąg sukcesyjny do RiboAlnetum. Omawiane typy krajobrazu zajmują położenia podporządkowane, a zatem o ich geochemicznej specyfice decyduje nie tylko dostawa atmosferyczna, ale także dostawa boczna, czyli dopływ substancji z obszarów wododziałowych. W przypadku krajobrazów aluwialnych znaczne wahania poziomu wody i jej zasobność w tlen sprawiają, że zasięg migracji substancji chemicznych jest ograniczony i nie wykracza z reguły poza obszar doliny. Natomiast tempo migracji można uznać za duże, uwarunkowane cyrkulacją wód (Lechnio 2004, Malinowska 1997). Natomiast krajobrazy zatorfionych zagłębień w dnach dolin i obniżeń kształtują przeciwstawne procesy, związane z genezą i właściwościami fizycznochemicznymi gleb torfowych i murszowo-torfowych, a uwarunkowane osłabioną cyrkulacją wód. Krajobrazy te charakteryzują się najwyższą w skali terenu zdolnością do akumulacji substancji chemicznych krążących w systemie środowiska. Decyduje o tym nie tylko podporządkowane położenie terenowe, ale także znaczna pojemność sorpcyjna koloidów organicznych. Płytkie z reguły podesłanie utworami nieprzepuszczalnymi ogranicza procesy infiltracji na rzecz ewapotranspiracji. Tempo migracji metali ciężkich w obrębie tej klasy można określić jako małe (Malinowska 1995). Jak wynika z powyższego przeglądu badany teren charakteryzuje się względnie dużym zróżnicowaniem krajobrazowym. Delimitację typów krajobrazu przeprowadzono w skali 1:50 000 metodą nakładania granic, przy uwzględnieniu zasady czynników przewodnich (Richling 1992). Założono, że w środowisku istnieją wybrane komponenty (z reguły jest to rzeźba, budowa geologiczna i – niekiedy – warunki wodne), którym podporządkowane są cechy pozostałych komponentów, a także cała struktura i fizjonomia środowiska. Zgodnie z tą zasadą granice jednostek przestrzennych zostały wyznaczone na podstawie elementów, które decydują łącznie m.in. o strukturze i jakości komponentów abiotycznych i biotycznych, procesach funkcjonowania geodynamicznego krajobrazu oraz o ogólnych, przyrodniczych uwarunkowaniach tempa i kierunku migracji substancji chemicznych. Klasyfikacja typologiczna krajobrazu badanego terenu ma charakter hierarchiczny i składa się z pięciu poziomów: I.rodzaje krajobrazu – obejmujące krajobrazy o podobnej genezie i kierunku rozwoju, uwarunkowane zbliżonymi czynnikami środowiska. Na badanym terenie wyróżniono 7 (opisanych powyżej) rodzajów krajobrazu: 1) glacjalne, 2) peryglacjalne, 3) fluwioglacjalne 4) eoliczne 38 a. richling, e. malinowska, j. lechnio 5) zalewowych den dolinnych, 6) tarasów nadzalewowych, 7) równin bagiennych. II.gatunki krajobrazu - związane z określonymi, morfometrycznymi formami rzeźby, uwzględniającymi m.in. spadki, rozmiary poziome i pionowe. Na tej podstawie wyróżniono 4 podstawowe gatunki krajobrazu: 1) równinne, 2) faliste i pagórkowate, 3) wzgórzowe, 4) zboczowe III.typy krajobrazu – będące podstawowa jednostką podziału, wyróżniane na podstawie skrzyżowania szczegółowych cech litologicznych i morfologicznych krajobrazu, w szczególności na podstawie genetycznie i morfometrycznie ujętej rzeźby terenu (równiny płaskie, faliste, pagórkowate, pagórki, wzgórza, zbocza) oraz utworów powierzchniowych w podziale na piaski eoliczne, piaski glacjalne i fluwioglacjalne, gliny, iły, mułki, aluwia piaszczyste). Typy krajobrazu wyznaczone według wymienionych kryteriów, można uznać za zbliżone do typów terenu (ekochor), przestrzennych jednostek taksonomicznych klasyfikacji typologicznej środowiska przyrodniczego (Richling 1992). W efekcie powyższej procedury wyznaczono 14 typów krajobrazu: 1) równin w dnach dolin i obniżeń z torfami i namułami organicznymi, 2) równin w dnach dolin i obniżeń z aluwiami piaszczystymi, 3) równinnych wyższych poziomów tarasów z piaskami wodnolodowcowymi i lodowcowymi, 4) równinnych wyższych poziomów tarasów z piaskami eolicznymi, 5) równinnych powierzchni wysoczyznowych z piaskami wodnolodowcowymi i lodowcowymi, 6) równinnych powierzchni wysoczyznowych z glinami, 7) równinnych powierzchni wysoczyznowych z iłami i mułkami, 8) falistych i pagórkowatych powierzchni wysoczyznowych z piaskami wodnolodowcowymi i lodowcowymi, 9) falistych i pagórkowatych powierzchni wysoczyznowych z glinami, 10) falistych i pagórkowatych powierzchni wysoczyznowych z iłami i mułkami, 11) wzgórz i pagórków eolicznych, 12) wzgórz i pagórków piaszczysto-żwirowych, 13) zboczy stromych piaszczysto-żwirowych, 14) zboczy stromych gliniasto-ilastych. IV.warianty krajobrazu – określone na podstawie aktualnego użytkowania, które nie wykazuje ścisłych związków z określonym typem krajobrazu (jak to ma miejsce w przypadku naturalnych zespołów roślinnych), jest natomiast traktowane jako jedna z miar antropogenicznej ingerencji w krajobraz. Na badanym terenie wyróżniono 7 wariantów krajobrazu: 1) rolniczy (uprawy zbożowe i okopowe, sady, plantacje), 2) leśny (drzewostany naturalne iglaste, liściaste i mieszane, lasy gospodarcze), 3) łąkowy (łąki wilgotne, zmiennowilgotne, świeże, murawy napiaskowe, łąki intensywnie eksploatowane, pastwiska itp.), 4) rolniczo-leśny, 5) rolniczo-łąkowy, 6) leśno-łąkowy, typologia i regionalizacja krajobrazu... 39 7) nieużytki. Przestrzenny rozkład wyróżnionych typów i wariantów krajobrazu przedstawia Załącznik 1, a ich charakterystykę Tabela 1. V.jednostki krajobrazowe: indywidualne jednostki krajobrazowe, wyróżnione na podstawie kryteriów decydujących o wydzieleniu typów i wariantów krajobrazu, zidentyfikowane i opisane w terenie. Ogółem wydzielono 1378 indywidualnych jednostek. Regiony fizycznogeograficzne Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski (Kondracki 2000) i regionalizacji fizycznogeograficznej województwa płockiego (Richling, Czajkowski 1988) omawiany teren leży w granicach różnych jednostek fizycznogeograficznych (Ryc. 2), obejmując ich mniejsze lub większe fragmenty. Południowo-wschodnia jego część stanowi fragment mezoregionu równinnej, lokalnie tylko falistej i pagórkowatej Wysoczyzny Kłodawskiej (318. 15), zbudowanej z piasków i glin zwałowych. W granicach badanego terenu występują stosunkowo niewielkie powierzchniowo fragmenty trzech mikroregionów: Wysoczyzny Krośniewickiej (318.151), Wysoczyzny Suchodębskiej (318.152) oraz Pagórków Kutnowskich (318.153). Północno-wschodnia część terenu należy do mezoregionu Wysoczyzny Płońskiej (318.61), mającej charakter równiny urozmaiconej formami kemowymi i morenowymi, użytkowanej rolniczo, wchodzącej w skład Niziny Północnomazowieckiej. W granicach mezoregionu występują fragmenty mikroregionów Równiny Sierpeckiej (318.611), Wysoczyzny Bielskiej (318.612) i Wysoczyzny Wyszogrodzkiej (318.613). Cześć południowo-wschodnia terenu leży w granicach dwóch mezoregionów należących do Niziny Środkowomazowieckiej, podprowincji Niziny Środkowopolskiej Niżu Środkowoeuropejskiego. Pierwszym z nich jest Równina Kutnowska (318.71), będąca niemal płaską, pochyloną na południe równiną denudacyjną, w przewadze użytkowaną rolniczo. W jej granicach występują dwa mikroregiony: Równina Żychlińska (318.712) oraz Równina Gąbińska (318.713). Drugim mezoregionem jest Kotlina Warszawska (318.73), stanowiąca rozszerzenie doliny Wisły. W granicach badanego terenu występuje fragment tylko jednego z wchodzących w jej skład mikroregionów – Poziomu Kępy Polskiej (318. 731). Część środkową terenu zajmuje Kotlina Płocka (315.36), należąca do makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego. Obejmuje ona taras zalewowy Wisły zajęty obecnie przez Zbiornik Włocławski oraz rozległe tarasowe poziomy piaszczyste na lewym brzegu rzeki z formami polodowcowymi i wydmami. W krajobrazie zaznaczają się formy związane z zanikiem lobu lodowcowego zlodowacenia Wisły – jeziora, ozy, kemy, oraz współcześnie przemodelowane wały wydmowe Fragment Kotliny Płockiej zajmuje Pojezierze Gostynińskie. W skład omawianego mezoregionu wchodzą części mikroregionów: Obniżenie Rakutowskie (315.361), Poziom Duninowski (315.362), Poziom Brwilna-Radziwia (315.363) i Pojezierze Łąckie (315.364). Gatunek krajobrazu Rodzaj krajobrazu Równinny Równinny Równinny/ pagórkowaty Równinny Równin bagiennych Zalewowych den dolinnych Tarasów nadzalewowych/ Eoliczny Tarasów nadzalewowych 4 3 2 Bielicowe Płowe Brunatne wyługowane Rdzawe Bielicowe Płowe Mady rzeczne Deluwialne Bagienne – torfowe, Mułowo-torfowe Pobagienne – murszowe Glejowe Typ Krajobrazu (wg mapy typów krajobrazu) 1 6 5 4 Równiny w dnach dolin i obniżeń (0-2%) 3 Forma rzeźby (spadki %) 2 Pokrywa glebowa Utwory organiczne – torfy, mursze 1 Utwory powierzchniowe olsy Ribo-Alnetum 8 Typ siedliska Dominująca roślinność potencjalna wody tarasowe w równowadze infiltracji i drenażu pon. 2 m p.p.t. wody tarasowe w równowadze infiltracji i drenażu pon. 2 m p.p.t. Leśne zbiorowiska zastępcze (głównie z dominacją sosny) oraz murawy piaskowe z klasy KoelerioCorynephoretea Lasy i zarośla łęgowe, w tym: łęg topolowy (Salici-Populetum), zarośla wiklinowe (Salicetum triandro-viminalis), łęg jesionowowiązowy (Ficario-Ulmetum), także łęg jesionowo-olszowy (FraxinoAlnetum), liczne zbiorowiska łąkowe z rzędów Molinietalia i Arrhenatheretalia Lasy i zarośla należące do związku Alnion glutinosae Łąka zmiennowilgotna (Molinion) Łąka turzycowa (Magnocaricion) 9 Typ użytkowania – roślinność rzeczywista jw. oraz ubogie postaci grądu jw. Galio-Carpinetum Borowe Querco roborisPineum, PeucedanoPinetum i LeucobryoPinetum Łęgowe wody denne w Salici-Populetum, równowadze Ficario Ulmetum, infiltracji, zasilania Fraxino-Alnetum lateralnego i drenażu ok. 1 m p.p.t. Wody wierzchówkowe w równowadze infiltracji i parowania 0-0,5 m p.p.t. 7 Typy wód (głębokość zwierciadła m p.p.t.) Tabela1. Charakterystyka fizycznogeograficzna wyróżnionych typów krajobrazu 40 a. richling, e. malinowska, j. lechnio Utwory aluwialne, w części brzeżnej także deluwialne Utwory aluwialne przekształcone na skutek procesów eolicznych Utwory wodnolodowcowe i lodowcowe Równiny w dnach dolin cieków (0-2%) Równinne, wyższe poziomy tarasów (0-2%, lokalnie 2-10%) Równinne, wyższe poziomy tarasów (0-2%) 7 Iły i mułki Równiny wysoczyznowe (0-2%) Równiny wysoczyznowe (0-2%) Gliny zwałowe Równiny wysoczyznowe (0-2%) Równinny Równinny Równinny Falisty i pagórkowaty Falisty i pagórkowaty Fluwioglacjalny Glacjalny i peryglacjalny Glacjalny i peryglacjalny Glacjalny i peryglacjalny Glacjalny i peryglacjalny 9 Utwory wodnolodowcowe i lodowcowe (sandrowe) 8 6 5 Brunatne właściwe i wyługowane Płowe, Brunatne wyługowane Brunatne właściwe i wyługowane Czarne ziemie Brunatne właściwe Czarne ziemie Płowe Brunatne wyługowane Grądowe ubogie postaci grądu (głównie Tilio-Carpinetum, miejscami GalioCarpinetum), bory mieszane Querco roboris-Pineum, Leśne zbiorowiska zastępcze (głównie z dominacją sosny) oraz kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae Wody śródglinowe i podglinowe w równowadze przesączania 2-5 m ppt wody nadglinowe w równowadze przesączania pon. 3 m p.p.t. wody wierzchówkowe; wody śródglinowe w równowadze przesączania pon. 1 m p.p.t. kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae oraz leśne zbiorowiska zastępcze (głównie z dominacją sosny) Grądowe ubogie postaci grądu TilioCarpinetum oraz bory mieszane Querco roborisPineum, Grądowe typowe postaci grądu TilioCarpinetum kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae Grądowe typowe postaci grądu TilioCarpinetum wody subartezyjskie Grądowe w równowadze kompleks zbiorowisk chwastów z żyzne postaci grądu przesączania klasy Stellarietea mediae Tilio-Carpinetum pon. 3 m p.p.t. Wody wierzchówkowe; wody naglinowe w równowadze przesączania 2-8 m p.p.t. typologia i regionalizacja krajobrazu... 41 Utwory wodnolodo-wcowe i lodowcowe (sandrowe) Gliny zwałowe Równiny wysoczyznowe faliste i pagórkowate (2-5%) Równiny wysoczyznowe faliste i pagórkowate (2-5%) 2 Falisty i pagórkowaty Wzgórzowy Wzgórzowy Zboczowe Zboczowe 1 cd. Tabela1 14 13 12 11 10 3 5 Iły i mułki Piaski eoliczne Utwory piaszczystożwirowe Utwory piaszczystożwirowe Gliny zwałowe, iły 4 Brunatne właściwe erodowane Płowe erodowane Brunatne wyługowane erodowane Bielicowe Płowe Rdzawe Bielicowe Bielice Brunatne właściwe Czarne ziemie 6 świetliste dąbrowy Potentillo albaeQuercetum oraz kompleks zbiorowisk chwastów z typowe postaci klasy Stellarietea mediae grądu TilioCarpinetum Wody śródwarstwowe w równowadze drenowania 0-8 m ppt kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae oraz murawy piaskowe z klasy KoelerioCorynephoretea Bory mieszane Querco roborisPineum oraz świetliste dąbrowy Potentillo albaeQuercetum świetliste dąbrowy Różne fazy rozwojowe Potentillo Potentillo albaealbae-Quercetum Quercetum Leśne zbiorowiska zastępcze (głównie z dominacją sosny) oraz murawy piaskowe z klasy KoelerioCorynephoretea Postaci regeneracyjne grądu Tilio-Carpinetum oraz kompleks zbiorowisk chwastów z klasy Stellarietea mediae 9 Borowe PeucedanoPinetum Grądowe typowe i wilgotne postaci grądu TilioCarpinetum 8 Wody nadglinowe w równowadze drenowania 0-5 m p.p.t. Wody nadglinowe w równowadze drenowania pow. 2 m p.p.t. wody swobodne w równowadze infiltracji 5-25 m p.p.t. wody subartezyjskie w równowadze przesączania pon. 3 m p.p.t. 7 42 a. richling, e. malinowska, j. lechnio Równiny wysoczyznowe faliste i pagórkowate (2-5%) Wzgórza wysokie, niskie, pagórki 2-10%) Wzgórza wysokie, niskie, pagórki (2-10%) Zbocza strome (pow. 10%) Zbocza strome (pow. 10%) Glacjalny i peryglacjalny Eoliczne Glacjalny i peryglacjalny Glacjalny i peryglacjalny Glacjalny i peryglacjalny typologia i regionalizacja krajobrazu... 43 Część północno-zachodnią terenu zajmuje fragment mezoregionu Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14), należącego do makroregionu Pojezierza ChełmińskoDobrzyńskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich. Teren ten charakteryzuje się urozmaiconą powierzchnią, z licznymi wzgórzami morenowymi i kemowymi, a także z wałami ozów oraz charakterystycznymi wydłużonymi drumlinami. Występują tu także liczne, ale niewielkie powierzchniowo jeziora. Do omawianego mezoregionu należy fragment mikroregionu Pojezierze Dobrzyńskie Właściwe (315. 142) i w całości mikroregion Równina Proboszczewicka (315.143). Część wschodnia terenu należy do mezoregionu Pojezierza Kujawskiego (315.57) i mikroregionu Wysoczyzny Zaborowskiej (315.575) o równinnej powierzchni pociętej rynnami polodowcowymi, będącego fragmentem mezoregionu Pojezierza Wielkopolskiego, należącego także do Pojezierzy Południowobałtyckich. Wymienione powyżej jednostki podziału regionalnego, w tym przede wszystkim mikroregiony, wyodrębniają się wyraźnie w przestrzennej strukturze środowiska badanego terenu ze względu na indywidualne cechy decydujące o funkcjonowaniu krajobrazu i specyfice migracji substancji w środowisku wodnogruntowym. Wynika to z faktu, że w ich obrębie przeważa (lub współwystępuje z innym) konkretny typ lub typy jednostek krajobrazowych o określonej specyfice migracji geochemicznej, wyróżnionych na etapie klasyfikacji typologicznej, a udział jednostek obcych jest stosunkowo niewielki (są nimi z reguły krajobrazy dolin cieków rozcinających powierzchnię wysoczyzny lub izolowanych pagórków i wzgórz wydmowych). Z tego względu możliwe jest przeprowadzenie w ich granicach parametryzacji procesów biologicznych (siedlisko i użytkowanie) i warunków fizycznochemicznych, decydujących o kierunkach i tempie krążenia materii, oraz analizy wewnętrznej struktury krajobrazu. Mikroregion Pojezierze Dobrzyńskie Właściwe (315.142) Mikroregion położony w południowej części mezoregionu Pojezierza Dobrzyńskiego na północ od Kotliny Płockiej, do którego należy północnozachodnia część badanego terenu. Rozciąga się od Lipna, przez Wielgie, Michałkowo k. Brudzenia Dużego, po Ujście Skrwy Prawej, Dobrzyń, do Szpetala Górnego. Pod względem genetycznym teren ten stanowi wysoczyznę moreny dennej z pojedynczymi formami moreny czołowej, opadającej stromym zboczem o wysokości ok. 50 m do doliny Wisły. Na znacznej jego długości występują czynne osuwiska. Na zboczu lokalnie odsłaniają się sfałdowane glacitektonicznie iły plioceńskie. Mikroregion ten charakteryzuje się wyraźną dominacją falistych i pagórkowatych równin z piaskami wodnolodowcowymi i lodowcowymi, płytko podesłanymi gliną. W części południowej występują także równinne powierzchnie z glinami zwałowymi o różnym stopniu spiaszczenia. Teren ten jest porozcinany dolinami niewielkich cieków z utworami aluwialnymi. Występują tu izolowane wzgórza i pagórki morenowe, piaszczysto-żwirowe. Wysokości bezwzględne wynoszą 100 - 120 m n.p.m. W granicach regionu występują niewielkie powierzchniowo jeziora, m.in. Wielgie, Chalińskie, Tupałowskie, Orłowskie. W granicach mikroregionu dominują głównie siedliska borowe – boru świeżego i 44 a. richling, e. malinowska, j. lechnio Ryc. 2. Położenie terenu badań na tle regionów fizycznogeograficznych 315 POJEZIERZE POŁUDNIOWOBAŁTYCKIE; 315.1 POJEZIERZE CHEŁMIŃSKO-DOBRZYŃSKIE; 315.14 Pojezierze Dobrzyńskie; 315.142 Pojezierze Dobrzyńskie Właściwe; 315.143 Równina Proboszczewicka; 315.3 PRADOLINA TORUŃSKO-EBERSWALDZKA; 315.36 Kotlina Płocka; 315.361 Obniżenie Rakutowskie; 315.362 Poziom Duninowski; 315.363 Poziom BrwilnaRadziwia; 315.364 Pojezierze Łąckie; 315.5 POJEZIERZE WIELKOPOLSKIE; 315.57 Pojezierze Kujawskie; 315.575 Wysoczyzna Zaborowska; 318 NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE ; 318.1 NIZINA POŁUDNIOWOWIELKOPOLSKA; 318.15 Wysoczyzna Kłodawska; 318.151 Wysoczyzna Krośniewicka; 318.152 Wysoczyzna Suchodębska; 318.153 Pagórki Kutnowskie; 318.6 NIZINA PÓŁNOCNOMAZOWIECKA; 318.61 Wysoczyzna Płońska; 318.611 Równina Sierpecka; 318.612 Wysoczyzna Bialska; 318.613 Wysoczyzna Wyszogrodzka; 318.62 Równina Raciąska; 318.621 Równina Lipnicka; 318.7 NIZINA ŚRODKOWOMAZOWIECKA; 318.71 Równina Kutnowska; 318.712 Równina Żychlińska; 318.713 Równina Gąbińska; 318.73 Kotlina Warszawska; 318.731 Poziom Kępy Polskiej typologia i regionalizacja krajobrazu... 45 boru mieszanego świeżego, w dolinach cieków łęgowe. Na glebach należących głównie do kompleksów żytnich, zdecydowanie przeważa uprawa rolna przy bardzo niewielkim udziale lasów, należących z reguły do typu siedliskowego boru świeżego. Centralna część omawianego mikroregionu, wyznaczana przez miejscowości Skępe – Tłuchowo - Brudzeń Duży – Murzynowo – Maszewo Duże – Płock, pokrywa się z zasięgiem sandru Skrwy. Zdecydowanie dominują tu równinne powierzchnie zbudowane z piasków i żwirów wodnolodowcowych o średniej miąższości ok. 2 m, płytko podesłanych gliną. Niekiedy na powierzchni pojawiają się wyspowo utwory gliniaste, co jest wynikiem odgrzebania starszego podłoża na skutek procesów denudacyjnych. Wysokości bezwzględne wynoszą tu 75 - 105 m n.p.m., spadki nie przekraczają 2 % a deniwelacje 5 m. Szczególnie wyraźnie w terenie zaznaczają się trzy poziomy sandrowe, uformowane w środkowym odcinku Skrwy Prawej: wysoki (98 - 102 m n.p.m.), średni (88 - 98 m n.p.m.) i niski (75 - 88 m n.p.m.), oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami erozyjnymi. Cechą charakterystyczną omawianego mikroregionu jest występowanie głęboko wciętych, krętych dolin rzecznych (np. Skrwy Prawej, Wierzbicy, czy tzw. rynna karwosiecka) wykorzystujących rynny subglacjalne uformowane w fazie pomorskiej ostatniego zlodowacenia, u wylotu których często powstawały ozy (np. zniszczony obecnie w znacznej części oz maszewski). Główną rzeką regionu jest Skrwa Prawa, mająca swe źródła na Równinie Urszulewskiej. Płynie krętą, wąską i podmokłą doliną. Średni przepływ powyżej ujścia wynosi 6,3 m3/s; a maksymalna rozpiętość wahań stanów wody w dolnym biegu 3,5 m. Główne dopływy to: Sierpienica i Wierzbica. Dolina Skrwy Prawej w dolnym i środkowym biegu objęta jest ochroną w postaci Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. W granicach regionu występują przede wszystkim gleby należące do średnich i słabych kompleksów żytnich. Dominuje użytkowanie mieszane, rolniczo-leśne. Zwarte kompleksy leśne pojawiają się na najsłabszych glebach, w północno-zachodniej i południowej części regionu i na stromych zboczach doliny Skrwy Prawej i mają charakter sztucznych nasadzeń sosnowych albo zbiorowisk charakterystycznych dla boru świeżego. W części wschodniej przeważa natomiast uprawa rolna. Natomiast w dolinie Skrwy Prawej i jej dopływów występują siedliska łęgowe z roślinnością naturalna należącą głównie do zespołu łęgu jesionowo-wiązowego. W południowej części regionu zlokalizowana jest Petrochemia Płocka, i teren ten, wraz z otaczającymi gminami (Stara Biała, Maszewo Duże) należy do Płockiego Obszaru Ekologicznego Zagrożenia. Mikroregion Równina Proboszczewicka (315.143) Mikroregion leży we wschodniej części mezoregionu Pojezierze Dobrzyńskie, a jego wschodnią granicę stanowi granica podprowincji Pobrzeży Południowobałtyckich. Obejmuje słabo zaznaczające się w terenie wzgórza i pagórki morenowe wyznaczające na tym terenie maksymalny zasięg zlodowacenia wiślańskiego. W granicach regionu współwystępuje płaska oraz falista i pagórkowata równina morenowa z glinami o różnym stopniu spiaszczenia oraz 46 a. richling, e. malinowska, j. lechnio sporadycznie piaskami gliniastymi i pyłami, płytko podesłanymi gliną. Wysokości bezwzględne wahają się w granicach 110 – 120 m n.p.m., tylko w południowowschodniej części regionu wzrastają do ok 150 m n.p.m. Deniwelacje dochodzą do 10 m. Spadki rzadko przekraczają 5 %. Od doliny Wisły oddziela go strome, dochodzące do 50 m zbocze, będące do niedawna czynnym osuwiskiem. Gleby występujące w granicach regionu charakteryzują się dość znaczną żyznością i zasobnością, stąd należą do słabszych kompleksów pszennych i dobrych żytnich. Na omawianym obszarze dominują dwa typy siedlisk: borowe (głównie boru mieszanego świeżego) na stanowiskach mniej żyznych oraz grądowe (las mieszany świeży, las świeży) na terenach bardziej zasobnych, o prawidłowych warunkach wodno-powietrznych. Z tego względu podstawowym typem użytkowania terenu jest gospodarka rolna, przy znikomym udziale lasów. W południowej części regionu zlokalizowany jest Płock, największe miasto i głównym ośrodek przemysłowy w zachodniej części Mazowsza. Mikroregion Obniżenie Rakutowskie (315.361) Niewielki mikroregion zajmujący wyraźne, podłużne obniżenie z płytko zalegającymi wodami gruntowymi w dolinie rzeki Rakutówki (tzw. Niecce Kłócieńskiej). Dolinę pokrywają na tym odcinku utwory holoceńskie – głównie bagienne z torfami i namułami torfiastymi i murszami, oraz glebami bagiennymi i pobagiennymi, a także piaszczyste aluwia. W granicach siedlisk bagiennych pojawiają się naturalne zespoły roślinności szuwarowej i turzycowiskowej oraz łąki wilgotne i zmiennowilgotne. Teren w przewadze zajęty jest pod użytkowanie łąkowe, w stosunkowo małej części porośnięty lasem. Mikroregion Poziom Duninowski 315.362 Mikroregion położony w środkowej części Kotliny Płockiej. Wykształcony jest w postaci piaszczystego, częściowo zwydmionego tarasu na lewym brzegu Wisły, rozciągającego się na południu aż do krawędzi wysoczyzny. W obrębie tarasu występują liczne kemy i ozy związane z zanikaniem lobu lodowcowego ostatniego zlodowacenia. Cechą charakterystyczną regionu są także wały wydmowe i liczne jeziora polodowcowe zlokalizowane na Pojezierzu Gostynińskim – Lucieńskie, Białe, Rakutowskie, Gościąż, Skrzyneckie, Sendeńskie, Przytomne i wiele innych. Głównym ciekiem regionu jest Skrwa Lewa. Wysokości bezwzględne kształtują się na poziomie 65 - 80 m n.p.m., tylko w obrębie wzgórz wydmowych, gdzie występują znaczące spadki (pow. 10%) i deniwelacje przekraczające 10 m, dochodzą do 105 m n.p.m. Na pozostałym terenie rzeźba ma charakter równinny o spadkach pon. 2 %. W granicach utworów mineralnych dominują ubogie i skrajnie ubogie siedliska borowe (boru suchego i świeżego) z glebami bielicowymi, rdzawymi i bielicami. Jedynie w strefie podzboczowej tworzą się na niewielkich powierzchniach gleby o znacznie większej żyzności - czarne ziemie deluwialne. Niska przydatność rolnicza gleb, należących do najsłabszego żytniego kompleksu glebowo-rolniczego sprawia, że na tym terenie zachował się zwarty kompleks leśny o zróżnicowanym drzewostanie objęty ochroną od 1979 typologia i regionalizacja krajobrazu... 47 r. w postaci Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Mikroregion Poziom Brwilna-Radziwia (315.363) Mikroregion położony w bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora Włocławskiego we wschodniej części Kotliny Płockiej, między Nowym Troszynem Polskim na wschodzie, a Nowym Duninowem na zachodzie. Wschodnią granicę stanowi granica podprowicji Pobrzeża Południowobałtyckie. Pokrywają go utwory holoceńskie – głównie piaszczyste aluwia. Jest to fragment tarasu zalewowego Wisły, którego znaczna cześć uległa trwałemu zalaniu w wyniku spiętrzenia wód Wisły na zaporze we Włocławku i utworzenia Jeziora Włocławskiego. Wysokość bezwzględna wynosi ok. 50 m n.p.m. Spadki z reguły nie przekraczają 2%, a znaczące deniwelacje praktycznie nie występują. W omawianym mikroregionie dominują siedliska łęgowe z glebami napływowymi – madami lekkimi i średnimi wytworzonymi na aluwiach piaszczystych, częściowo przekształconymi przy braku zalewów powierzchniowych przez wtórne procesy glebotwórcze, należącymi do kompleksów zbożowo-pastewnych. Występują tu również, na niewielkich powierzchniach, gleby płowe i rdzawe. W granicach mikroregionu przeważa użytkowanie łąkowe i łąkowo-rolnicze. Oprócz tego znaczne powierzchnie, szczególnie w brzeżnej części tarasu, zajmują tereny bagienne z torfami, namułami organicznymi i murszami. Ich występowanie związane jest z podtopieniem terenu i obniżeniem cyrkulacji wód. Siedliska bagienne są miejscem występowania łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych oraz naturalnych zespołów roślinności bagiennej. Mikroregion Pojezierze Łąckie (315.364) Mikroregion położony w południowo-wschodniej części Kotliny Płockiej, i obejmujący wschodnią część piaszczystego tarasu Pojezierza Gostynińskiego, o urozmaiconej rzeźbie. Rozciąga się on od Gostynina na wschód w kierunku Łącka i Gąbina. Granice wschodnią wyznaczają Wzgórza Gąbińskie, a południowa pokrywa się z przebiegiem granicy podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckie. Ta część tarasu, podobnie jak Poziom Duninowski, powstała w wyniku procesów zanikania lobu lodowcowego ostatniego zlodowacenia i nosi cechy rzeźby młodoglacjalnej. Świadczą o tym m.in. liczne jeziora polodowcowe – np. Zdworskie, Łąckie Wielkie, Łąckie Małe i in. Wysokości bezwzględne sięgają tu 80 - 90 m n.p.m. (jedynie w granicach Wzgórz Gąbińskich wzrastają do 100 m n.p.m., spadki nie przekraczają 5 % a deniwelacje 10 m. Cecha odróżniającą ten mikroregion od Poziomu Brwilna-Radziwia jest znacznie bardziej kontrastowa, falista i pagórkowata rzeźba, a także znacznie mniejsze rozmiary form eolicznych – wzgórz i pagórków wydmowych. W granicach mikroregionu występują siedliska borowe, głównie boru świeżego i mieszanego świeżego z glebami rdzawymi i płowymi, występującymi w mozaice z brunatnymi wyługowanymi. Należą one głównie do żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Użytkowanie ziemi w granicach mikroregionu jest zróżnicowane, w części zachodniej przeważają lasy, będące częścią Lasów Włocławsko-Gostynińskich. Podobnie zwarte powierzchnie leśne występują w części wschodniej. Natomiast część północno-wschodnia jest 48 a. richling, e. malinowska, j. lechnio terenem uprawy rolnej. Mikroregion Wysoczyzna Zaborowska (315.575) Mikroregion obejmujący zachodnią część badanego terenu, położony w wysuniętej najbardziej na wschód częśi mezoregionu Pojezierze Kujawskie. Granice mikroregionu wyznacza od północy wyraźna, stroma krawędź o wysokości 30 – 40 m, oddzielająca go od Pojezierza Gostynińskiego, zaś południowa granica podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Obszar ten charakteryzuje się niezwykle urozmaiconą rzeźbą, falistą i pagórkowatą, o deniwelacjach przekraczających 7-10 m i spadkach pow. 10 % w strefie zboczowej i 5-10 % na powierzchni wysoczyzny. Wysokość bezwzględna wynosi 120 – 130 m n.p.m. Powierzchnię wysoczyznową budują gliny zwałowe ostatniego zlodowacenia. Na zwięzłym, żyznym i zasobnym podłożu dominują siedliska grądowe (lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego) z glebami brunatnoziemnymi, przede wszystkim brunatnymi właściwymi, należącymi do pszennych i żytniego bardzo dobrego kompleksów przydatności rolniczej. Sporadycznie występują równie żyzne czarne ziemie na glinach. Bardzo dobra przydatność rolnicza gleb sprawia, że w granicach mikroregionu dominuje niemal wyłącznie uprawa rolna. Udział innych form użytkowania jest znikomy. Mikroregion Wysoczyzna Suchodębska (318.152) Mikroregion położony w północno-wschodniej części Wysoczyzny Włodawskiej i obejmujący południowo-zachodnią część terenu badań. Jego północna granicę wyznacza granica podprowincji Niziny Środkowopolskie, wschodnią zaś dolina Skrwy Lewej. Mikroregion ten charakteryzuje się zróżnicowaniem struktury środowiska w części zachodniej i wschodniej. Pod względem genetycznym zachodnia część omawianego obszaru jest równiną moreny dennej, ukształtowaną w czasie zlodowacenia warciańskiego, o cechach rzeźby staroglacjalnej. Wysokości bezwzględne sięgają do 125 - 130 m n.p.m.), spadki nie przekraczają 3 %, zaś deniwelacje sięgają 5 m. Struktura tej części mikroregionu jest względnie jednolita, dominują równiny morenowe zbudowane z glin zwałowych o różnym stopniu spiaszczenia oraz lokalnie piasków fluwioglacjalnych i glacjalnych. Sporadycznie na powierzchni wysoczyzny występują doliny cieków z aluwiami piaszczystymi i pagórki piaszczysto-żwirowe. Charakterystyczne dla omawianego mikroregionu są średniożyzne siedliska borowe (bór mieszany świeży) i grądowe (las mieszany świeży, las świeży) z glebami brunatnoziemnymi - płowymi, brunatnymi wyługowanymi, czasem brunatnymi właściwymi. Gleby te należą do pszennego słabego i żytnich kompleksów glebowo-rolniczych, a uprawa rolna jest podstawową formą użytkowania terenu. Lasy w granicach mikroregionu nie występują. Natomiast wschodnia część mikroregionu ma charakter równinnej powierzchni wysoczyznowej, z piaskami glacjalnymi i fluwioglacjalnymi, o średniej miąższości ok. 2 m, płytko podesłanych gliną, rozciętej w części północnej i środkowej przez dolinę Skrwy Lewej (będącej głównym ciekiem na omawianym terenie) i typologia i regionalizacja krajobrazu... 49 jej dopływów. U wylotu dolin, mających prawdopodobnie założenie subglacjalne uformowane zostały wały i wzgórza ozowe. W centralnej części mikroregionu występują, natomiast podmokłe obniżenia terenowe wypełnione utworami organicznymi. Wysokości bezwzględne wynoszą tu 110 - 125 m n.p.m., spadki nie przekraczają 2 %, a deniwelacje 5 m. W części wysoczyznowej przeważają siedliska borowe (boru świeżego i boru mieszanego świeżego), zajęte pod uprawę rolną, z glebami płowymi, brunatnymi wyługowanymi, sporadycznie rdzawymi. Gleby te należą do żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Natomiast w dolinie Skrwy Lewej występują zalesione siedliska łęgowe z madami rozwiniętymi na aluwiach piaszczystych i znacznym udziałem siedlisk bagiennych z glebami torfowymi. Mikroregion Równina Sierpecka (318.611) Mikroregion położony w północno-wschodniej części Wysoczyzny Płońskiej i jednocześnie obejmujący północną część badanego terenu. Granice mikroregionu wyznacza od zachodu ciąg wzgórz morenowych określający maksymalny zasięg zlodowacenia wiślańskiego (granica podprowincji Niziny Środkowopolskie), od północy granica terenu badań przebiegająca na linii Jeżewo – Zawidz Kościelny, od północnego wschodu granica Równiny Raciąskiej, a od południa strefa zaniku powierzchniowo zalegających piasków fluwioglacjalnych, przebiegająca na linii Proboszczewice – Bielsk – Drobin. Genetycznie mikroregion ten jest wysoczyzna morenową, o cechach rzeźby staroglacjalnej, ukształtowanej w czasie zlodowacenia warciańskiego. Omawiany mikroregion ma strukturę mozaikową, współwystępują tu bowiem powierzchnie równin wysoczyznowych z piaskami rzecznolodowcowymi i lodowcowymi płytko podesłane gliną oraz tereny zbudowane z gliny zwałowej o różnym stopniu spiaszczenia, odsłoniętej w wyniku procesów denudacji poziomów piaszczystych. Powierzchnię wysoczyzny rozcina gęsta sieć dolin z aluwiami piaszczystymi. Wysokości bezwzględne przekraczają 100 m n.p.m., sięgając 130 i więcej m n.p.m. Spadki wynoszą do 5 %, zaś deniwelacje do 7 m. Na omawianym obszarze współwystępują siedliska borowe (boru świeżego i boru mieszanego świeżego) w granicach utworów fluwioglacjalnych i grądowe (las mieszany świeży) na glinach zwałowych. Właściwości dominujących na omawianym terenie gleb brunatnoziemnych (płowych, brunatnych wyługowanych i właściwych), sporadycznie tylko bielicoziemnych, należących do żytnich kompleksów glebowo-rolniczych, stwarzają dobre warunki uprawy, stąd w omawianym regionie przeważa uprawa rolna nad innymi typami wykorzystania terenu. Lasy, mające w większości charakter niewielkich powierzchniowo lasów gospodarczych występują na najuboższym i najmniej żyznym podłożu w północno-zachodniej części mikroregionu. Mikroregion Wysoczyzna Bialska (318.612) Mikroregion położony we wschodniej części Wysoczyzny Płońskiej i jednocześnie we wschodniej części terenu badań. Granice wyznacza zasięg 50 a. richling, e. malinowska, j. lechnio jednolitej pod względem litologicznym (glina zwałowa), falistej i pagórkowatej równiny, w przybliżeniu odpowiadającej powierzchni wyznaczanej przez miejscowości Drobin – Bielsk – Radzanowo – Bodzanów – Mała Wieś. Genetycznie jest to morena denna ukształtowana w czasie zlodowacenia warciańskiego, nosząca ślady rzeźby staroglacjalnej. Rzeźba regionu jest urozmaicona, oprócz równiny gliniastej występują tu liczne wzgórza i pagórki piaszczysto-żwirowe, morenowe i kemowe. Wysokości bezwzględne przekraczają 130 m n.p.m., deniwelacje sięgają 10 m, a spadki 7 %. Podobnie jak inne mikroregiony o zbliżonej strukturze przyrodniczej, powierzchnia wysoczyzny jest porozcinana siecią dolin z aluwiami piaszczystymi. W granicach mikroregionu dominują siedliska grądowe (las mieszany świeży, las świeży), związane ze zwięzłym i zasobnym podłożem i glebami brunatnymi właściwymi, należącymi do słabszych pszennych i dobrych żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Natomiast siedliska borowe (bory świeże i bory mieszane świeże) występują tylko w zasięgu piaszczysto-żwirowych wzgórz i pagórków. Dość znaczna żyzność gleb sprawia, że w granicach mikroregionu dominuje uprawa rolna, tylko na słabszych stanowiskach pojawia się użytkowanie mieszane, leśno-rolne. Mikroregion Wysoczyzna Wyszogrodzka (318.613) Mikroregion położony w południowej i południowo-zachodniej części Wysoczyzny Płońskiej i jednocześnie w centralnej części terenu badań. Jego zasięg wyznacza na zachodzie granica podprowincji Niziny Środkowopolskie, na południu stroma, wysoka na kilkadziesiąt metrów krawędź wysoczyzny schodząca do Kotliny Warszawskiej, na wschodzie granica terenu badań przebiegająca w przybliżeniu na linii Wyszogród – Mała Wieś, a na północy i północnym wschodzie pagórkowaty teren moreny dennej na linii Bielsk – Radzanowo. Genetycznie mikroregion jest równiną morenową, powstałą w czasie zlodowacenia warciańskiego, o staroglacjalnym charakterze rzeźby. Wysokości bezwzględne przekraczają tu 100 m n.p.m. (maksymalnie sięgając 130 m n.p.m.), spadki dochodzą do 3 %, zaś deniwelacje sięgają 6 m. Struktura mikroregionu jest względnie jednolita, dominują równiny zbudowane z glin zwałowych o różnym stopniu spiaszczenia oraz w mniejszym stopniu z piasków glacjalnych, występujące w mozaice z gliniastymi powierzchniami falistymi i pagórkowatymi. Powierzchnię wysoczyzny rozcinają doliny rzeczne z aluwiami piaszczystymi. Występują tu średniożyzne siedliska borowe (bór mieszany świeży) i grądowe (las mieszany świeży) z glebami brunatnoziemnymi, głównie płowymi, brunatnymi wyługowanymi, lokalnie brunatnymi właściwymi. Gleby te należą do żytnich kompleksów glebowo-rolniczych, a uprawa rolna jest podstawową formą użytkowania terenu. Lasy zajmujące niewielkie powierzchnie mają charakter monokultur sosnowych i pełnią na ogół funkcje lasów gospodarczych. Mikroregion Równina Lipnicka (318.621) Mikroregion położony w południowo-zachodniej części Równiny Raciąskiej obejmujący niewielką, północno-wschodnią część terenu badań. Geneza typologia i regionalizacja krajobrazu... 51 obszaru związana jest z odpływem wód rzeczno-lodowcowych zlodowacenia wiślańskiego, którego kierunek odtwarza przebieg doliny Raciążnicy. W strukturze przyrodniczej regionu dominują piaski fluwioglacjalne, częściowo zwydmione, płytko podesłane glina zwałową, oraz utwory bagienne – torfy i namuły organiczne wypełniające dolinę Raciążnicy. Powierzchnia mikroregionu ma charakter równinny, a wysokości bezwzględne nie przekraczają 100 m n.p.m. Spadki są z reguły mniejsze od 2 %, brak też większych deniwelacji. Na obszarze występowania utworów piaszczystych dominują siedliska borowe z glebami rdzawymi i płowymi, należącymi do żytnich (średniego i słabego) kompleksów przydatności rolniczej. Porasta je las sosnowy, sporadycznie mieszany, w typie boru świeżego i boru mieszanego świeżego. Natomiast w dolinie Raciążnicy, będącej głównym ciekiem omawianego obszaru, przeważają gleby torfowe i murszowo-torfowe pod użytkami zielonymi średniej przydatności oraz łąkami wilgotnymi i zmiennowilgotnymi. Mikroregion Równina Żychlińska (318.712) Mikroregion położony w północno-zachodniej części Równiny Kutnowskiej i w południowej części terenu badań. Jego zachodnia granicę wyznacza pas wzgórz i pagórków morenowych, zwanych morenami kutnowskimi, dzielący mikroregion od Wysoczyzny Kłodawskiej oraz dolina Skrwy Lewej, wschodnią dolina Osetnicy, zaś południowa jest zbieżna z granicą terenu badań. Genetycznie mikroregion jest równiną morenową, ukształtowaną w czasie zlodowacenia warciańskiego, o cechach rzeźby staroglacjalnej. Wysokości bezwzględne sięgają do 110 - 135 m n.p.m., spadki sięgają 2 %, zaś deniwelacje 3 m. Struktura mikroregionu jest niejednolita. Dominują równiny zbudowane z glin zwałowych o różnym stopniu spiaszczenia, wśród których wyspowo występują powierzchnie faliste i pagórkowate. Sporadycznie na powierzchni wysoczyzny pojawiają się pagórki piaszczysto-żwirowe. Dla omawianego mikroregionu charakterystyczne są siedliska grądowe (las mieszany świeży, las świeży) a także żyźniejsze odmiany siedlisk borowych (np. bór mieszany świeży) z glebami brunatnoziemnymi - płowymi, brunatnymi wyługowanymi, także brunatnymi właściwymi. Gleby te należą do pszennego słabego i żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Podstawową formą użytkowania terenu w granicach mikroregionu jest uprawa rolna. Lasy w granicach mikroregionu praktycznie nie występują. Mikroregion Równina Gąbińska (318.713) Mikroregion położony w północnej części Równiny Kutnowskiej. Jego granicę od północy wyznacza granica podprowincji Niziny Środkowopolskie, od zachodu zaś granica mezoregionu Wysoczyzna Kłodawska. Omawiany mikroregion charakteryzuje się zróżnicowaną struktura krajobrazu. Jego północna i północno-zachodnia część pod względem genetycznym stanowi równinę sandrową, z piaskami glacjalnymi i fluwioglacjalnymi, o średniej miąższości ok. 2 m, płytko podesłanych gliną zwałową. W południowej i wschodniej części równinę wysoczyznową rozcina aluwialna, na znacznych odcinkach zabagniona 52 a. richling, e. malinowska, j. lechnio dolina Osetnicy i jej dopływów. W północnej części mikroregionu na powierzchni odsłania się starsze podłoże – glina zwałowa odgrzebana w wyniku procesów denudacyjnych. Wysokości bezwzględne wynoszą tu 110 - 120 m n.p.m., spadki nie przekraczają 2 %, a deniwelacje 5 m. W części wysoczyznowej przeważają siedliska borowe (boru świeżego i boru mieszanego świeżego), z glebami płowymi, brunatnymi wyługowanymi, sporadycznie rdzawymi. Porastają je zwarte kompleksy leśne w większości z naturalnymi zespołami roślinnymi. Gleby te należą do żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Natomiast w dolinie Osetnicy i jej dopływów przeważają siedliska łęgowe z madami rozwiniętymi na aluwiach piaszczystych i znacznym udziałem siedlisk bagiennych z glebami torfowymi. Tereny dolinne z glebami należącymi głównie do zbożowo-pastewnych kompleksów glebowo-rolniczych są głównie użytkowane jako łąki i pastwiska, lub występuje na nich użytkowanie mieszane, rolniczo-łąkowe. Część północno-wschodnia omawianego mikroregionu obejmuje falistą i pagórkowatą część wysoczyzny z piaskami fluwiaoglacjalnymi i glacjalnymi, o urozmaiconej rzeźbie. Rozciąga się ona od Gąbina na wschód w kierunku Grabowca i Sannik. Jej północną granicę wyznaczają morenowe Wzgórza Gąbińskie, północno-wschodnią stroma krawędź, schodząca do Kotliny Warszawskiej, będąca jednocześnie granicą mezoregionu. Południowa granica przebiega na linii Gąbin – Sanniki. Ta część mikroregionu ma względnie jednolitą strukturę przyrodniczą. Charakteryzuje ją, bowiem falista i pagórkowata rzeźba z piaskami glacjalnymi i fluwioglacjalnymi podesłanymi glina zwałową. Wysokości bezwzględne sięgają tu 100 - 110 m n.p.m., spadki nie przekraczają 5 % a deniwelacje 10 m. W granicach mikroregionu występują siedliska borowe, głównie boru świeżego i mieszanego świeżego płowymi, współwystępującymi z brunatnymi wyługowanymi. Należą one do żytnich kompleksów gleboworolniczych i w większości są zajęte pod uprawę rolną. Natomiast południowa część omawianego mikroregionu, której granica przebiega na linii Gąbin – Sanniki, jest pod względem genetycznym wysoczyzną moreny dennej, o cechach rzeźby staroglacjalnej, ukształtowaną w czasie zlodowacenia Warty. Wysokości bezwzględne sięgają do 100 - 110 m n.p.m., spadki do 3 %, zaś deniwelacje do 5 m. Struktura tej części mikroregionu jest niejednolita. Dominują równiny zbudowane z glin zwałowych o różnym stopniu spiaszczenia, wśród których wyspowo występują gliniaste powierzchnie faliste i pagórkowate oraz pagórki i wzgórza piaszczysto-żwirowe. W granicach mikroregionu dominują siedliska grądowe (las świeży, także las mieszany świeży) oraz borowe, w ich żyźniejszej postaci (bór mieszany świeży) z glebami płowymi, brunatnymi wyługowanymi i brunatnymi właściwymi. Gleby te należą do pszennych, a przede wszystkim żytnich kompleksów glebowo-rolniczych. Na omawianym obszarze dominuje uprawa rolna z niewielkim udziałem lasów gospodarczych, mających najczęściej charakter monokultury sosnowej. Mikroregion Poziom Kępy Polskiej (318.731) Mikroregion będący genetycznie tarasem zalewowym Wisły. Leży po obu stronach koryta Wisły i łączy się od zachodu z Kotliną Płocką. Dolinę pokrywają na tym odcinku utwory holoceńskie – głównie piaszczyste aluwia. Oprócz tego typologia i regionalizacja krajobrazu... 53 znaczne powierzchnie, szczególnie w brzeżnej części tarasu, zajmują bagna i podmokłości z torfami, namułami organicznymi i murszami. Sporadycznie w obrębie tarasu występują wzgórza i pagórki wydmowe. Wysokość bezwzględna wynosi ok. 70 m n.p.m. Spadki nie przekraczają 2%, a znaczące deniwelacje praktycznie nie występują, ze względu na brak znaczących form mikrorzeźby. W granicach mikroregionu przeważają siedliska łęgowe z glebami napływowymi – madami lekkimi i średnimi wytworzonymi na aluwiach piaszczystych, częściowo przekształconymi, podobnie, jak miało to miejsce w Poziomie Brwilna-Radziwia, przy braku zalewów powierzchniowych przez wtórne procesy glebotwórcze. Gleby te należą do kompleksów zbożowo-pastewnych lub są przeznaczane pod średniej klasy użytki zielone. W granicach mikroregionu przeważa użytkowanie łąkowe i łąkowo-rolnicze. Natomiast w granicach siedlisk bagiennych pojawiają się naturalne zespoły roślinności szuwarowej i turzycowiskowej oraz łąki wilgotne i zmiennowilgotne. Południowa część omawianego mikroregionu ma charakter piaszczystego, częściowo zwydmionego tarasu na lewym brzegu Wisły, rozciągającego się na południu aż do 25-cio metrowej krawędzi wysoczyzny. Cechą charakterystyczną tej części mikroregionu jest współwystępowanie na stosunkowo niewielkim terenie wzgórz wydmowych i obszarów bagiennych z torfami, namułami organicznymi i murszami. Wysokości bezwzględne kształtują się na poziomie 65 - 80 m n.p.m. Generalnie rzeźba ma charakter równinny o spadkach pon. 2 % i deniwelacjach dochodzących maksymalnie do 3 m. Na terenach piaszczystych, wydmowych dominują ubogie i skrajnie ubogie siedliska borowe (boru suchego i świeżego), z reguły zalesione drzewostanami sosnowymi. Pozostałe powierzchnie mineralne, z glebami płowymi rozwiniętymi na siedlisku boru (w żyźniejszej jego postaci) i z czarnymi ziemiami wytworzonymi na deluwiach w strefie podzboczowej, są przeznaczone pod użytkowanie mieszane, rolniczo-leśne. Natomiast tereny bagienne, to głównie nieużytki, lub użytki zielone mniejszej przydatności. Podsumowanie Przedstawiony podział typologiczny i regionalny terenu badań, wraz z charakterystyką typów krajobrazu i mikroregionów fizycznogeograficznych, powinien być utożsamiany z identyfikacją pól podstawowych do badań nad funkcjonowaniem krajobrazu. Typy i warianty krajobrazu wyznaczone ze względu na specyfikę funkcjonowania geodynamicznego, atmosferycznego, hydrologicznego i biologicznego (por. uwagi w początkowej części niniejszego rozdziału) stanowią optymalne pola podstawowe do oceny procesów migracji substancji w środowisku i analizy ewolucji krajobrazu. W ich obrębie mogą być, bowiem identyfikowane m.in. przyrodnicze warunki obiegu substancji w środowisku (transport atmosferyczny, rola opadów w obiegu badanych substancji, rozkład imisji, pokrycie terenu i jego zdolność do pochłaniania zanieczyszczeń, szorstkość terenu, chemizm szaty roślinnej, fizykochemiczne cechy gleb i głębszego podłoża, własności buforowe gleb, stężenia badanych związków w glebie, infiltracja efektywna, chemizm wód, potencjał neutralizujący środowiska i in.), których następstwem są długookresowe, ukierunkowane zmiany i fluktuacje równowagi 54 a. richling, e. malinowska, j. lechnio biologicznej i biogeochemicznej, a stąd również zmiany cech fizjonomicznych krajobrazu. Powtarzalność typów krajobrazu w przestrzeni, przy założeniu ich homogeniczności pozwala jednocześnie na ekstrapolację wyników badań punktowych na powierzchnię danej jednostki i innych jednostek należących do tego samego typu. Znajomość elementów struktury krajobrazu pozwala także na oszacowanie w granicach typów i wariantów krajobrazu modyfikacji kierunku i tempa przebiegu procesów naturalnych (m.in. geodynamicznych, hydrologicznych, biogeochemicznych), decydujących o ewolucji i w konsekwencji transformacji krajobrazu. W odniesieniu do tych jednostek powinny być także konstruowane modele opisujące sposób funkcjonowania krajobrazu. Natomiast jednostki regionalne (mikroregiony) powstałe poprzez łączenie sąsiadujących jednostek typologicznych powinny być traktowane jako powierzchnie analizy przestrzennej struktury krajobrazu. W ich granicach badany powinien być porządek oraz rytmika występowania (ang. pattern) i współoddziaływania typów i wariantów krajobrazu, czyli uporządkowanie wyższego rzędu. Zagadnienie to nie było jednak przedmiotem rozważań autorów niniejszego opracowania. Literatura Kondracki J. 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Lechnio J., 2004: Jednostki krajobrazowe jako pola podstawowe oceny zagrożenia środowiska przyrodniczego depozycją substancji zakwaszających. [w]: Strzyż M. (red.): Perspektywy rozwoju regionu w świetle badań krajobrazowych. Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XII. Akademia Świętokrzyska. Kielce. Malinowska E., 1995: Ocena zagrożenia gleb metalami ciężkimi w strefie oddziaływania Płockiego Zespołu Miejsko-Przemysłowego, Przegląd Geofizyczny, Nr 1. Malinowska E., 1997: Fizycznogeograficzna metoda oceny zagrożenia środowiska przyrodniczego metalami ciężkimi, Prace i Studia Geograficzne, t.21, Warszawa. Richling A., 1992: Kompleksowa geografia fizyczna. PWN, Warszawa. Richling A. (red.) 2003: Przyroda Mazowsza i jej antropogeniczne przekształcenia. WSH, Pułtusk. Richling A., Czajkowski L. 1988: Podział regionalny województwa płockiego. Notatki Płockie, NP 1/134, Płock.
