I. Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) są to wszystkie zjawiska
advertisement
I. Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) są to wszystkie zjawiska naturalne powodujące zmiany i przeobrażenia skorupy ziemskiej, które zachodzą pod wpływem energii słonecznej i siły grawitacji. Powierzchnię Ziemi modelują siły zewnętrzne uwarunkowane klimatem: woda, śnieg, lód lodowcowy, wiatr oraz człowiek. Zewnętrzne procesy geologiczne powodują niszczenie i zrównywanie nierówności na powierzchni Ziemi, które powstały przy udziale procesów wewnętrznych. Wszystkie wyniosłości są niszczone, a formy wklęsłe – zasypywane. Prowadzi to w konsekwencji do wyrównania powierzchni lądów. Do zewnętrznych procesów geologicznych należy: wietrzenie (rozdrabnianie skały), erozja (rozcinanie i żłobienie skał przez różne zewnętrzne czynniki uwarunkowane klimatem za pomocą transportowanego materiału), denudacja (przemieszczanie się materiału pod wpływem siły ciężkości). akumulacja (gromadzenie materiału pochodzącego ze zniszczenia podłoża skalnego). Efektem wietrzenia jest pokrywa zwietrzelinowa, a rezultatem pozostałych procesów są formy na powierzchni Ziemi. Przebieg oraz tempo procesów niszczenia zależy od: ukształtowania niszczonej powierzchni (góry i wyżyny są obszarami najbardziej intensywnego niszczenia), odporności i ułożenia warstw skalnych (skały metamorficzne i magmowe są zazwyczaj bardzo odporne, a osadowe – mniej trwałe), warunków klimatycznych. II. Wietrzenie rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia (głębokość od kilku do kilkudziesięciu metrów). Produktem wietrzenia są między innymi zwietrzelina, rumowisko, glina zboczowa, arkoza. 1. Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) – rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego, zachodzi przy częstych zmianach temperatury i wilgotności (głównie w klimacie umiarkowanym) 2. Wietrzenie chemiczne – rozkład skały przy zmianie jej składu chemicznego, niezbędnym warunkiem do jego zaistnienia jest obecność wody, głównymi czynnikami wietrzenia chemicznego są: woda opadowa, dwutlenek węgla, tlen oraz azot 3.Wietrzenie biologiczne – to rozpad i rozkład skały pod wpływem działania organizmów żywych (często nie wyróżnia się wietrzenia biologicznego jako oddzielnego działu, uznaje się je jako wchodzące w skład wietrzenia fizycznego i chemicznego). III. Ruchy masowe (geologiczne ruchy masowe, ruchy grawitacyjne) - ruchy materiału skalnego (w tym osadów, zwietrzelin, a także gleby) skierowane w dół zbocza wywołane siłą ciężkości. W ruchy masowe zaangażowana jest tylko siła grawitacji, tzn. nie obejmują one ruchów spowodowanych prądem wody, ruchem lodowców oraz wiatrem. Ruchy masowe (transport materiału po stoku) odbywają się w zarówno z dużą prędkością, nagle i gwałtownie (np. osuwiska, obrywy), jak również w tempie bardzo wolnym i w sposób trudny do bezpośredniego zaobserwowania (np. spełzywanie) IV. Działalność rzeźbotwórcza rzek polega na niszczeniu, transporcie oraz budowaniu (akumulacji). Rzeki zasilane są przez wody podziemne, deszczowe i roztopowe. Ze względu na czas istnienia dzielimy je na: - stałe – zasilanie w określonych porach roku, np. w okresie deszczowym, ale płynące cały rok - okresowe – płynące regularnie w porze deszczowej, wysychające w porze suchej W obrębie rzek wyróżnić można trzy odcinki: - górny – jest tu największy, niezrównoważony spadek rzeczny, z tego powodu rzeka może transportować znaczne ilości materiału, pochodzącego ze zboczy i wyerodowanego koryta, w czasie transportu ma miejsce erozja denna, wgłębna, która żłobi dno, prowadząc do powstania wąskich i stromościennych dolin V-kształtnych, w których rzeka często zajmuje całe dno, erozja ta szybciej postępuję w skałach miękkich i luźnych, skały twarde tworzą progi w dnie, a na rzece powstaje bystrzyca lub wodospady, rzeka dążąc do wyrównania spadku niszczy te progi wskutek erozji wstecznej (spadająca z duża energią woda podcina próg u podstawy, a skała powyżej ulega skruszeniu, przez co próg się cofa), erozja wsteczna rozwija się tez wokół źródeł, jeżeli przekroczy dział wodny może doprowadzić do kaptażu rzecznego (zdobycia innej rzeki), materiał niesiony przez rzekę po drodze jest rozkruszany i zaokrąglany, tworząc otoczaki. - środkowy – spadek maleje, lecz przybywa wody, przeważa działalność transportująca nad erozja wgłębną, dominuje erozja i akumulacja boczna, które powodują poszerzanie koryta, (*wklęsły brzeg jest podcinany i przesuwany przez szybki prąd – najgłębsze miejsce koryta, *a na wypukłą część zostają nanoszone osady (aluwia) – ławica piaszczysta – tutaj prędkość prądu jest znacznie mniejsza i głębokość rzeki mniejsza ), koryto rzeki wygina się raz w jedna, raz w druga stronę, powstają zakola rzeczne zwane meandrami, czasami może dojść do odcięcia zakola i tworzy się starorzecze, z czasem zarastające roślinnością. Może też dojść do powstania terasy, kiedy tzw. baza erozyjna ulegnie zmianie (np. z powodu ruchów skorupy ziemskiej), rzeka znowu wcina się w dno, a resztki dawnego dna pozostają na zboczu tworząc terasę (kształt wielkich schodów wciętych w zbocza doliny). Osady składane w czasie powodzi na terasach tworzą żyzne gleby – mady. Rzeka w środkowym odcinku niesie żwir i piasek. - dolny – niewielki spadek wody, mała prędkość, rzeka niesie muły, dominuje akumulacja Ujście rzeki - zależy od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi i ruchów wód morskich: - ujście deltowate – powstaje gdy zbiornik jest płytki i brak w nim silnych prądów i pływów. Materiał rzeczny osadza się przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy do powierzchni wody. Rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na ramiona, a z osadów na powierzchni buduje stożek napływowy zwany deltą. - ujście lejkowate – eustaria, fala przypływów wdziera się w koryto rzeki, niszczy je i rozszerza, nadając kształt lejka. Takie ujście powstaje tez wtedy gdy rzeka wpada do głębokiego zbiornika. Poziom ujścia rzeki wyznacza podstawę erozyjną, czyli poziom, poniżej którego nie może sięgać erozja rzeki. V. Działalność wiatru Pod wpływem działalności wiatru tworzą się specyficzne formy budujące rzeźbę eoliczną. Obszarami, gdzie działalność wiatru się najsilniej zaznacza, są pustynie i nadmorskie plaże. Działalność watru może polegać na transportowaniu, niszczeniu i budowaniu. 1. Transport może odbywać się poprzez toczenie lub przesuwanie drobnych zia-ren, porywanie materiału bardzo drobnego przez wiatr i unoszenie go w powietrzu (suspencja) lub poprzez skakanie ziaren (saltacja). Z chwilą osłabnięcia siły wiatru następuje depozycja materiału. Działalność niszczącą jest wywiewanie drobnego materiału skalnego nazywane deflacją. Wskutek takiej działalności wiatru powstają zagłębienia, jak rynny czy niecki deflacyjne. Deflacja zachodzi do momentu, kiedy istnieje jeszcze materiał, który może być przenoszony przez wiatr, np. do momentu powstania bruku deflacyjnego, czyli warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, któ-rego wiatr nie może już transportować. 2. Działalność niszcząca Przenoszone przez wiatr ziarenka piasku, uderzając o przeszkody mogą przekształcać ich powierzchnię. Jest to zjawisko kora-zji. W przypadku gdy powierzchnie są szlifowane, tworzą się wygłady eoliczne oraz żłobki i jamy korazyjne. Gdy materiał żłobi zagłębienia w skałach mało odpornych na niszczenie, mogą powstać bardzo duże bruzdy o długości nawet kilkunastu kilome-trów i głębokości do 200 metrów oddzielone od siebie wzgórzami nazywanymi jar-dangami. Innym przejawem działalności korazji są graniaki. Są to różnej wielkości okruchy skalne o dwóch lub wiecej powierzchniach oszlifowanych i wypolerowanych przez piasek transportowany wiatrem. Powierzchnie oszlifowane są oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami. 3. Akumulacja. Materiał niesiony przez wiatr może tworzyć różnej wielkośći formy. Na skutek nagromadzenia materiału, głównie przez saltację, powstają riplemarki, inaczej zmarszczki eoliczne, tworząc szereg małych grzbiecików. Większymi formami po-wstającymi wskutek działalności wiatru są wydmy. Zbocze zwrócone w stronę wiatru jest łagodne, zaś zbocze zawietrzne strome. Po łagodnym zboczu ziarenka piasku są wleczone przez wiatr w górę wydmy, a po przekroczeniu szczytu spadają grawitacy-nie w dół. Kształty wydm są bardzo zróżnicowane. Mogą się tworzyć wydmy o kie-runku równoległym do kierunku wiatru i są to wydmy podłużne lub prostopadłe do kierunku wiatru wydmy poprzeczne. Wydmy podłużne spotykamy na pustyniach i w dolinach rzek, gdzie jest dużo piasku, natomiast wydmy poprzeczne częściej wystę-pują na wybrzeżach. Wydmy mogą przyjmować również kształt sierpowaty. Mogą być to barchany, które występują między innymi na pustyni Kalahari, na Sacharze i na pustyniach centralnej Azji. Miejsca, gdzie piasku jest mniej, a więc końce wydmy, poruszają się szybciej. Odwrotnie skierowane w stosunku do kierunku wiatru są wy-dmy paraboliczne, których końce są przytrzymywane przez roślinność i dlatego środ-kowa część porusza się szybciej. Powstają w rejonie o dużej ilości piasku i dużej sile wiatru. Formą wyjściową dla wydmy parabolicznej może być barchan lub wydma po-przeczna. W rejonach, gdzie kierunki wiatrów są zmienne, powstają wydmy gwiaź-dziste. Wydmy doganiające jedna drugą mogą się łączyć ze sobą i dzielić. Duże ilo-ści piasków mogą doprowadzić do powstania wałów piaszczystych o długości do 800 km i szerokości 1 - 3 km w wysokości 50 - 450 m. Prędkość poruszania się wydm jest różna: od kilku metrów w ciągu roku do kil-ku metrów dziennie. Wydmy nadmorskie poruszają się z prędkością 1 - 20 m/rok. Materiały pyłowe wywiane z obszarów pustynnych mogą być osadzone w dużej od-ległości od nich. W ten sposób tworzą się pokrywy lessowe. W Europie lessy po-wstały w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wiejące znad lądolodu wiatry wywiewały z jego przedpola pyły i osadzały je na terenie Niemiec, Polski, Ukrainy po Kazachstan. W Polsce występują na Wyżynie Lubelskiej, na przedpolu Karpat, na Przedgórzu Su-deckim. Współcześnie tworzą się one w Chinach i Mongolii, ponadto występują na preriach USA i pampasach Argentyny. Lessy są jednym z najlepszych materiałów, na których powstają bardzo urodzajne gleby. VI. Działalność lodowców i lądolodów Działalność niszcząca lodowców polega na: a) detersji czyli wygładzaniu podłoża skalnego, powstają: - wygłady lodowcowe - rysy lodowcowe - bruzdy lodowcowe - mutony b) detrakcja - jest to wyorywanie bloków i okruchów skalnych z podłoża po którym lodowiec się porusza c) egzaracja - jest to zdzieranie materiału różnego pochodzenia, przez czoło nasuwającego się lodowca. Powstają zagłębienia egzaracyjne i garby egzaracyjne. Działalność transportowa lodowca polega na przemieszczaniu w lodzie materiału skalnego. - w lodowcach górskich może pochodzić z niszczenia podłoża lub obrywów ze ścian otaczających lodowiec - w lądolodach z niszczenia podłoża i nunataków Materiał niesiony przez lodowce to moreny. W zależności od tego gdzie ten materiał jest, wyróżniamy moreny: powierzchniową, wewnętrzną, boczną, denną, środkową. Formy akumulacji lodowca - wały moren czołowych - to wały usypywane u czołu lodowca. - wały moren bocznych - są tworzone przy zboczach doliny. - równiny moreny dennej - powstaje na dnie, po stopnieniu lodowca. Formy powstałe z udziałem wód fluwioglacjalnych to: - sandry - powstają na przedpolu lądolodu, po zewnętrznej stronie wału moreny czołowej, z materiału niesionego przez rzeki wypływające spod lodowca. Tworzą wielkie, nieznacznie nachylone stożki, których wierzchołkiem jest brama lodowcowa. - ozy - powstają w szczelinach i kanałach lądolodu dzięki akumulacji materiału niesionego przez wody lodowcowe. - kemy - formy terenu w obszarach młodoglacjalnych, powstające w trakcie wycofywania się lądolodu z terenów nizinnych, na skutek osadzania w szczelinach topniejącego lodowca materiału przynoszonego przez potoki roztopowe. LĄDOLODY tworzą tylko moreny czołowe i denne. LODOWCE tworzą moreny czołowe, boczne i denne. KRAJOBRAZ PERYGLACJALNY - powstał na skutek procesów transportu i akumulacji zniszczonego i rozdrobnionego materiału skalnego, utworzony w dalekich odległościach od przedpola lądolodu.
