1.Omów proces korazji w strefie zwrotnikowej oraz formy terenu jakie powstają w wyniku tego procesu. 2.Omów procesy akumulacji w wyniku działania rzek. 3. Omów procesy akumulacji w wyniku działania wód polodowcowych (fluwioglacjalnych). 1. Wiatr to poziomy ruch powietrza. Jest zjawiskiem powszechnym na kuli ziemskiej, zarówno na oceanach gdzie tworzy fale i prądy , jak i na lądach, gdzie tworzy charakterystyczne formy eoliczne. Podobnie jak inne czynniki zewnętrzne (np. woda, lodowce) wiatr niszczy, transportuje i buduje. Procesy eoliczne (działalność wiatru) Procesy eoliczne – co to? Procesy eoliczne to procesy zachodzące pod wpływem działalności wiatru. Budująca i niszcząca działalność wiatru Budująca i niszcząca działalność wiatru jest najbardziej widoczna na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich. Erozja eoliczna (niszcząca działalność wiatru) prowadzi m.in. do powstania bruku deflacyjnego i grzybów skalnych. Budująca działalność wiatru (akumulacja) prowadzi do tworzenia wydm. Na czym polegają procesy eoliczne? Procesy eoliczne to przemiany na powierzchni Ziemi zachodzące wskutek działalności wiatru . Procesy eoliczne najsilniej przebiegają tam, gdzie szata roślinna jest uboga lub gdzie nie ma jej wcale, np. na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich. Przebieg procesów eolicznych zależy od 2 czynników: 1. prędkości wiatru – im większa prędkość wiatru, tym grubszy materiał skalny i na większą odległość może być przenoszony (transportowany); 2. pokrycia terenu przez roślinność – im bujniejsza roślinność, tym dłużej przytrzymuje ona drobny materiał skalny, przez co utrudnia wywiewanie i opóźnia skutki działalności wiatru. Niszcząca działalność wiatru Niszcząca (erozyjna) działalność wiatru obejmuje 2 procesy typowe dla pustyń. Są to deflacja i korazja. 1. Deflacja – wywiewanie materiału skalnego z obszarów zbudowanych z luźnych skał. Najszybciej jest wywiewany najdrobniejszy materiał, czyli pył i piasek. Długotrwałe wywiewanie materiału skalnego prowadzi do obniżania się terenu i powstawania niecek deflacyjnych. Większe okruchy skalne (np. żwir i głazy), których wiatr nie był w stanie wywiać, tworzą bruk deflacyjny. 2. Korazja – niszczenie powierzchni skalnej przez uderzające z dużą siłą drobiny piasku. W efekcie korazji powstają grzyby skalne. Formy korazyjne Dużą rolę w obszarach suchych, zwłaszcza pustynnych, odgrywa KORAZJA odpowiedzialna za proces żłobienia, ścierania i polerowania powierzchni skalnych przez wiatr niosący piasek. Działalność korazyjna wiatru stwarza stosunkowo niewiele form nowych, natomiast przeobraża formy starsze, innego pochodzenia. Wskutek działalności wiatru powstają: -WYGŁADY EOLICZNE, ŻŁOBKI i JAMY KORAZYJNE, JARDANGI, BRUZDY KOROZYJNE, GRANIAKI WIATROWE (WIELOGRAŃCE), GZYMSY SKALANE : GRZYBY SKALNE. Wygłady eoliczne – formy skalne, pozbawione ostrych krawędzi, powstające wskutek korazji. Niesione przez wiatr cząsteczki eoliczne, zawieszone w powietrzu, trafiając na przeszkodę – omywają ją, ścierając, polerując i wygładzając jej krawędzie i powierzchnie doprowadzają do powstania właśnie takiej formy skalnej (w zasadzie krajobrazu). W skałach litych o zróżnicowanej odporności na niszczenie tworzą się: jamy korazyjne – punktowe, koliste, stosunkowo głębokie zagłębienia, żłobki korazyjne – długie, równoległe w stosunku do siebie formy (oraz do podłoża) stosukowo płytkie nacięcia skał (powstałe w wyniku równoległego do podłoża przemieszczania się wiatru z piaskiem). Jardangi – mają postać wydłużonych grzbietów, na ogół długości do 100 m, wygładzonych zarysach i aerodynamicznym kształcie. Ich wysokość sięga kilkunastu metrów, powierzchnie szczytowe mogą być spłaszczone, natomiast ściany boczne są strome, a niekiedy podcięte. Grzbiety te na ogół występują gromadnie i równolegle do siebie. Są formami związanymi z niszczeniem i selektywnym obniżaniem powierzchni. Tworzą się w obszarach, gdzie przeważa jeden kierunek wiatru i są wydłużone zgodnie z tym kierunkiem. Graniaki wiatrowe (wielograńce) – to okruchy skalne o różnych rozmiarach, mające dwie lub więcej powierzchni dobrze ogładzone przez wiatr. Powierzchnie te oddzielone są od siebie granią. Spłaszczone powierzchnie wskazują, z których kierunków najczęściej wiały wiatry. Graniaki wiatrowe są produktem przeformowania eolicznego okruchów skalnych, dużych otoczaków lub głazów narzutowych. Powstały one wskutek szlifującej działalności wiatru, niosącego piasek. Grzyby skalne (odmiana gzymsów skalnych) – są bardzo malowniczymi formami krajobrazu powstałymi w wyniku korazji. Mają one znacznie węższą podstawę niż część górną, ponieważ ilość materiału niesionego przez wiatr i stanowiącego czynnik decydujący o skali korazji bardzo szybko maleje wraz z wysokością. W związku z tym najsilniej podcinana jest dolna część skały – zwykle do wysokości 1-2 m (za wyjątkiem części najniżej położonej – która jest osłonięta od wiatru, akumulowanym wokół nóżki materiałem skalnym, pochodzącym z wcześniejszego niszczenia. 2. Rzeki podobnie jak inne czynniki zewnętrzne (wiatr, lodowce) biorą udział w kształtowaniu powierzchni Ziemi. Wody w rzekach powodują erozję, transport i akumulację materiału. Akumulacja rzeczna Osadzanie (depozycja) materiału skalnego niesionego przez rzekę może zachodzić na całej długości koryta. Im większa siła transportowa rzeki tym większa akumulacja. Osady powstałe w wyniku akumulacji rzecznej nazywamy aluwiami. Formy akumulacji rzecznej: stożki napływowe są usypywane przez wody u wylotu dolin odsypy śródkorytowe (mielizny, wyspy) delty - czyli nagromadzenie osadów przy ujściu rzeki do morza Rodzaj delty zależy od budowy linii brzegowej: delta schowana (np. Wisły) delta wysuwająca się (np. Nil, Pad, Dunaj) delta wysunięta (np. Mississipi) W zależności od odcinka rzeki mamy: w górnym jej biegu (duży spadek) dominację erozji wgłębnej i wstecznej w środkowym jej biegu (nieco mniejszy spadek) przewagę erozji bocznej w dolnym jej biegu (minimalny spadek) dominację akumulacji Działalność budująca rzek Akumulowanie materiału niesionego przez rzekę następuje wtedy, gdy jej obciążenie przekracza zdolność transportową. Osady transportowane przez rzekę mogą być akumulowane w obrębie koryta, ale także poza nim, np.: na terenach zalewanych przez rzekę w obrębie formy dolinnej, w zbiornikach, do których uchodzi rzeka. Deponowanie osadów w korycie rzecznym zachodzi tam, gdzie: zmniejsza się spadek koryta, zmniejsza się masa wody, zwiększa się szerokość koryta, rzeka uchodzi do zbiornika wodnego. Akumulacja materiału doprowadza do powstawania mielizn, które przy niskich stanach wody mogą wynurzać się w postaci łach korytowych. Działalność budująca rzek Podczas wezbrań dochodzi do akumulacji osadów poza obrębem koryta. Woda zalewająca sąsiednie tereny płynie szybko swoim głębokim korytem i wolno płytkim, powodziowym korytem, zwanym łożyskiem powodziowym. Ta różnica prędkości płynięcia wody, a także „szorstkie” powodziowe dno (często porośnięte roślinnością) powodują osadzanie materiału – przyczyniając się do powstania wałów przykorytowych. Ciągną się one wzdłuż brzegów koryta, osiągając wysokość nawet do 3-4 m. Wały przykorytowe oddzielają czasami od rzeki podmokłe baseny popowodziowe. Namuły i piaski rzeczne gromadzone są na całym terenie zalewowym, prowadzając do powstania mad rzecznych. W poszczegóonych odcinkach rzeki z różną siłą zachodzą procesy erozji, transportu i akumulacji. Górny odcinek rzeki – erozja wgłębna i wsteczna Środkowy odcinek rzeki – erozja boczna i akumulacja Wskutek erozji bocznej i akumulacji materiału skalnego tworzą się zakola rzeczne, czyli meandry. Dolny odcinek rzeki – akumulacja W dolnym odcinku rzeka płynie najwolniej, a często – wręcz leniwie. Materiał skalny ulega akumulacji. Największa ilość osadów rzecznych jest akumulowana przy ujściu. Wyróżnia się dwa typy ujść: ujście deltowe (deltę) jeżeli morze, do którego uchodzi rzeka, jest płytkie i nie występują w nim silne prądy przybrzeżne. Przykłady rzek o ujściu deltowym: Nil, Huang He, Wołga, Missisipi, Wisła. ujście lejkowate (estuarium) w miejscach, gdzie występują duże pływy. Przykłady rzek o ujściu lejkowatym: Tamiza, Jangcy, Parana, Garonna. 3. Lód w lodowcach znajduje się pod ciśnieniem, które sprawia, że zachowuje się on nieco podobnie do płynącej wody. Czasami mówi się nawet o „płynięciu” lodowców. Mimo tych podobieństw powstające formy są jednak odmienne. Procesy glacjalne dzielą się na: erozję, transport, akumulację. Na czym polega rzeźbotwórcza działalność lodowców? Działalność lodowców polega na erozji skalnego podłoża, transporcie i akumulacji materiału skalnego. Występuje tam, gdzie istnieją lodowce górskie lub lądolody. Rzeźbotwórcza działalność lodowców – formy Skutkiem działalności lodowców (i wód z ich topnienia) są: formy erozyjne (np. barańce, doliny U-kształtne), formy akumulacyjne (np. moreny, ozy). Moreny to formy terenu zbudowane z materiału skalnego (wymieszanych dużych głazów, żwiru i drobnego piasku), który gromadzi się i osadza w różnych miejscach jęzora lodowcowego. Zależnie od miejsca gromadzenia się materiału skalnego wyróżnia się moreny: czołowe, boczne, środkowe, denne. W krajobrazie polodowcowym występują formy erozyjne i formy akumulacyjne, które powstały wskutek działalności: 1. lądolodu (formy glacjalne), 2. wód pochodzących z jego topnienia (formy fluwioglacjalne). Formy akumulacyjne 1. Moreny czołowe to wzgórza powstałe przed czołem lądolodu, który przez dłuższy czas pozostawał w jednym miejscu (np. Wieżyca, Dylewska Góra w pasie pojezierzy). 2. Moreny denne to rozległe lekko faliste tereny utworzone z materiału skalnego, który występował na powierzchni, w środku i na dnie topniejącego lądolodu. 3. Sandry to rozległe równiny utworzone wskutek osadzania się żwirów i piasków naniesionych przez wody płynące z topniejącego lądolodu. 4. Ozy to długie i wąskie wały zbudowane z piasku i ze żwiru naniesionych przez wodę, która płynęła w lodowych tunelach na spodzie lądolodu. 5. Głazy narzutowe (eratyki) to głazy, które zostały przyniesione przez lądolód. Wody pochodzące z topniejących lodowców są nierozerwalnym ich elementem, wpływającym w istotny sposób na kształtowanie rzeźby. Wody ablacyjne pochodzące bezpośrednio z topnienia lodowców płyną rynnami supraglacjalnymi po jego powierzchni (potoki supraglacjalne), tunelami inglacjalnymi w jego wnętrzu (potoki inglacjalne), a także tunelami subglacjalnymi pod nim (potoki subglacjalne), aby w końcu wypłynąć na jego przedpole poprzez bramę lodowcową. Ich działalność określana jest mianem procesów wodnolodowcowych (fluwioglacjalnych). Działalność wód fluwioglacjalnych spowodowała powstanie wielu wodnolodowcowych form akumulacyjnych, tj: sandry, stożki glacifluwialne, ozy, kemy, terasy kemowe.
