wstęp - PWSZ Tarnobrzeg

WSTÊP
„Personalizm oznacza ujmowanie i rozwiązywanie różnorodnych
zagadnień i spraw ludzkich zgodnie z (...) założeniem: człowiek jest osobą –
wartością niepowtarzalną i nieprzemijającą”1 – głosił Karol Wojtyła na
początku lat 50. ubiegłego stulecia w Krakowie.
Personalizm jako sposób myślenia o człowieku swoje głębokie źródło
ujawnia już w poglądach starożytnych filozofów greckich. Anaksagoras
(500–430 przed Chrystusem), Sokrates (469–399 przed Chrystusem), Platon
(427–347 przed Chrystusem) i Arystoteles (384–322 przed Chrystusem)
utworzyli zręby myśli antropologicznej poprzez próbę wyjaśnienia, kim jest
człowiek. Myśl chrześcijańska w spotkaniu z filozofią doprowadziła do
słynnej definicji Boecjusza2, a także do teorii personalizmu zawartej
w egzystencjalnej koncepcji ludzkiego podmiotu, jaka znajduje się w De
Trinitate i Wyznaniach Św. Augustyna (354–430). Personalistyczna myśl
klasyczna osiągnęła apogeum u Awicenny (980–1037) i św. Tomasza
z Akwinu (1225–1274), którzy zinterpretowali Arystotelesa, czym potwierdzili
poprzez swą twórczość geniusz wschodniej i zachodniej kultury filozoficznej.
Filozofia nowożytna z Kartezjańskim cogito ergo sum otworzyła zarówno
nowe możliwości badawcze doświadczenia człowieka, jak i niebezpieczeństwo
jego redukcjonizmu. Kartezjusz (1596–1650) uznał, że człowiek jest w swej
istocie myślą, intelektem i rozumem, które znajdują wyraz w fenomenie jego
1
K. Wojtyła, Rozważania o istocie człowieka, Kraków 2000, s. 97.
A. M. Boecjusz, O pociechach filozofii ksiąg pięcioro; Traktaty filozoficzne, tłum.
T. Jachimowski, Poznań, s. 229: „Osoba jest poszczególną (jednostkową) substancją natury
rozumnej”.
2
5
samoświadomości3. Kartezjusz otworzył drogę dla filozoficznego empiryzmu
(w skrajnej postaci sensualizmu) i zarazem racjonalizmu poprzez radykalne
przeciwstawienie kategorii duszy i ciała człowieka4. Immanuel Kant (1724–1804)
poprzez imperatyw etyczny, odkryty w ludzkiej naturze jako nakaz czynienia
dobra, doszedł do uznania zasady personalistycznej, aby człowieka zawsze
traktować jako cel sam w sobie, a nie środek prowadzący do celu; jednocześnie
uznawał on poznawalność jedynie zjawisk, a nie istoty bytu, czym otworzył
drogę subiektywnemu idealizmowi. W Niemczech Friedrich Daniel
Schleiermacher (1768–1834) posłużył się jako pierwszy terminem „personalizm”
w Dysputach (1799), stając w obronie koncepcji Boga osobowego, podważanej
przez panteizm Johanna Herdera. Charles Renouvier w roku 1903 opublikował
w Paryżu książkę pierwszy raz zatytułowaną Personalizm5.
Jednym z bardziej charakterystycznych personalizmów jest personalizm
amerykański, który zapoczątkowany myślą protestancką przeniknięty jest
humanizmem religijnym6. Jednocześnie jest to personalizm o orientacji
idealistycznej i pragmatycznej, ściśle powiązany z ideałem amerykańskiego
państwa demokratycznego. Za ojca amerykańskiego personalizmu uważany
jest Borden Parker Bowne (1847–1910) metodysta, autor książki Personalizm,
wykładowca filozofii na Uniwersytecie w Bostonie7. Uczniami i zarazem
twórczymi kontynuatorami myśli Browne’a byli: w Bostonie Edgar Sheffield
Brigthman (1884–1953) i w Kaliforni Ralph Tyler Flewelling (1871–1960).
Ubogacenia amerykańskiej teologii protestanckiej personalizmem dokonał
Albert Cornelius Knudson (1873–1954), syntezując bostońską myśl
personalistyczną w pracy Filozofia personalizmu. Z kolei Peter Anthony
Bertocci (1910–1989), nawiązując do psychologii, powiązał ją z personalizmem amerykańskim. Do czwartej generacji personalistów amerykańskich
należy Martin Luther King Junior (1929–1968), który traktował myśl
personalistyczną jako podstawę ludzkiej godności właściwej każdemu
człowiekowi8. Najmłodsza amerykańska personalistka Carol Sue Robb
3
R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. M. i K. Ajdukiewicz, Kraków 1958,
t. I, s. 34.
4
W. Granat wskazuje na racjonalizm jako bardziej słuszną drogę nawiązującą do Kartezjusza niż empiryzm; Por. tenże, Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej,
Poznań 1985, s. 36–37.
5
Ch. B. Renouvier, Personalizm, wydanie polskie tłum. B. Gacka i U. PaprockaPiotrowska, Lublin 1999.
6
Por. Cz. Bartnik, Personalizm, Lublin 1995, s. 125–132.
7
Por. Tamże, s. 126; także: B. Gacka, Personalizm amerykański, Lublin 1996, s. 11.
8
M. Luther King Jr., Stride Toward Freedom, New York 1958, s. 100.
6
(ur. 1945) kontynuuje dorobek Szkół Bostońskiej i Kalifornijskiej, zwłaszcza
w zakresie etyki społecznej, oraz nawiązuje do treści feministycznych9. Przedstawicielem personalizmu wspólnotowego na terenie kontynentu północnoamerykańskiego jest Walter George Muelder (ur. 1907), który uczestniczył
jako ekumeniczny obserwator w II Soborze Watykańskim (1964).
Ks. Bogumił Gacka, charakteryzując personalizm amerykański, wskazuje
na aksjologiczne ujmowanie rzeczywistości humanistycznej przez teoretyków
amerykańskich10. Personalizm amerykański najwyższą wartość rzeczywistości umieszcza w kategorii osoby ludzkiej i w Osobie Boga. Generalnie
omawiany typ personalizmu można podzielić na personalizm realistyczny
(głosi go: G. Harkness) i idealistyczny (D. H. Howison). „Generalnie jednak,
rdzeniem [amerykańskiej – przyp. P. S.] doktryny personalistycznej jest
Osobowy Bóg (personalizm teistyczny) i przekonanie, że epistemologiczna,
metafizyczna i etyczna (moralna) czy społeczna prawda wyłania się z najwyższego misterium (faktu, kategorii i wartości) osoby, która jest kluczem do
rzeczywistości”11.
Personalizm francuski to antropologia personalistyczna, indywidualna
i społeczna, w której są wyraźnie zaakcentowane wpływy filozofii tomistycznej. Do kręgu personalizmu francuskiego należą: Henry Bergson
(1859–1941), Maurice Blondel (1861–1949), Jacques Maritain (1882–1973),
Etienne Gilson (1884–1978), Louis Lavelle (1883–1951), Emmanuel Mounier
(1905–1950) i Pierre Teilhard de Chardin (1881–1955)12. Do prekursorów
francuskiej myśli personalistycznej zaliczyć również trzeba Gabriela Marcela
(1889–1973) – twórcę egzystencjalizmu personalistycznego, który
podmiotowo zinterpretował relację osoby do drugiej osoby13. Charakteryzując
personalizm francuski, należy wskazać głównie na J. Maritaina i E. Mouniera.
Pierwszy filozof, twórczy interpretator tomizmu, w pracy Humanizm
integralny (1936)14 zawarł zasadę chrześcijańskiego personalizmu, który głosi
priorytetową wartość osoby ludzkiej wobec świata rzeczy. Człowiek jest
rozumną i wolną osobą, odróżniającą się dzięki temu radykalnie od
przedmiotowego świata rzeczy i osobników. Człowiekowi poprzez atrybuty
9
B. Gacka, dz. cyt., s. 12.
Tamże, s. 13.
11
Tamże.
12
Por. Cz. Bartnik, dz. cyt., s. 133.
13
Obok Rodzińskiego, co zobaczymy w szczegółowej części niniejszej pracy, czyni tak
B. Gacka w książce: Personalizm amerykański, s. 8.
14
Praca w języku polskim po raz pierwszy wydana w Londynie, J. Maritain, Humanizm
integralny, Londyn 1960.
10
7
rozumności i wolności przynależna jest naturalna godność. Personalizm
Maritaina jest teocentrycznym (człowieka łączy więź ontyczno-aksjologiczna
z Bogiem), pluralistycznym (autor ten jako jeden z pierwszych odszedł od
koncepcji państwa wyznaniowego) i wspólnotowym (powołaniem człowieka
jest życie we wspólnocie) humanizmem chrześcijańskim15. Personalizm
francuskiego tomisty znalazł odbicie w pracach II Soboru Watykańskiego16
i jest trwałym źródłem inspiracji kontynuatorów personalizmu tomistycznego.
Drugim czołowym systematykiem personalizmu francuskiego jest Mounier,
twórca personalizmu społecznego. Mounier był przede wszystkim działaczem
społecznym i publicystą, w roku 1932 zapoczątkował wydawanie pisma
„Esprit”, gdzie analizował zagadnienia filozoficzne, społeczno-polityczne
i ekonomiczne. Był również człowiekiem głęboko zaangażowanym w chrześcijaństwo i z tego punktu poddawał osądowi egzystencjalizm, liberalizm
i marksizm, współczesne mu teorie życia społecznego. Jego myśl filozoficzną
można zakwalifikować jako nurt społeczno-aktywistyczny personalizmu17.
Personalizm był dla Mouniera realizacją wspólnoty osób i jednocześnie
„rewolucją duchową”, która pozwoli przezwyciężyć sprzeczności liberalnego
kapitalizmu i ochroni przed marksistowską „tyranią sił kolektywnych”18.
Poprzez swą antropologię i czynne zaangażowanie społeczne francuski filozof
wyeksponował w personalizmie kategorię wspólnoty osób i fenomen ich
społecznego działania jako wyznacznik realistycznej koncepcji człowieka,
który w ten sposób nie jest bierną monadą, lecz aktywnym podmiotem życia
społecznego.
Należy odnotować również nurt niemieckiego personalizmu, autorów
takich jak: Rudolfa Hermana Lotze (1817–1881), Williama Sterna
(1871–1939) i Maxa Schelera (1874–1928). Lotze osobę ludzką powiązał
ściśle z wartościami (prawdą i sumieniem), uznając, że szczęście osoby
oznacza rozwój realizacji wartości, co jest jedyną drogą pozytywnego odbioru
świata19. Natomiast Stern – psycholog, opublikował w roku 1896 pracę Osoba
i rzecz, gdzie osobę określił jako wartość samą w sobie, natomiast rzecz jako
coś, co ma cel (wartościowość) poza sobą, dlatego winna służyć osobie20.
15
Por. S. Kowalczyk, Człowiek w myśli współczesnej, Warszawa 1990, s. 396–397.
„Wszystkie rzeczy, które są na ziemi, należy skierować ku człowiekowi, stanowiącemu
ich ośrodek i szczyt”, KDK 12. Ta wypowiedź Kościoła katolickiego nawiązuje i rozwija
myśl wyrażającą radykalną inność osoby ludzkiej od świata rzeczy.
17
Por. S. Kowalczyk, dz. cyt., s. 414–418.
18
E. Mounier, Co to jest personalizm?, Kraków 1960, s. 250–251.
19
Cz. Bartnik, dz. cyt., s. 146.
20
Tamże, s. 147.
16
8
W konsekwencji Stern przyjmuje, że osoba ludzka jest głównie wartościowaniem, jest nawet tworzeniem wartości, co otwiera drogę dla idealizmu
i aksjologicznego subiektywizmu. Reprezentantem aksjologicznego personalizmu jest jeden z twórców fenomenologii, M. Scheler. Dla tego filozofa
człowiek – osoba jest centralnym przedmiotem aksjologii w wymiarze
indywidualnym i społecznym. Poprzez uznanie wartości za komponent
opisujący fenomen dynamizmu osoby Scheler wskazuje na powołanie
etyczno-społeczne ludzi. Aksjologiczny personalizm docenia sferę aksjologiczną jako domenę samorealizacji osoby, akcentując równocześnie rolę
wartości moralno-religijnych21.
W Polsce personalizm jako kierunek i sposób myślenia rozwinął się
twórczo zwłaszcza w lubelskiej szkole filozoficznej, skupiającej środowisko
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. Nieoceniony wkład
w polski personalizm włożyli: ks. Wincenty Granat (1900–1979)22, ks.
Czesław Bartnik (ur. 1929)23 i kardynał Karol Wojtyła (1920–2005)24. Obecnie
personalizm polski jest twórczo rozwijany przez uczniów Karola Wojtyły:
T. Stycznia, A. Szostka i T. Ślipko. Niezależnie od personalizmu Wojtyłowego
rozwinął się personalizm tomistyczny o egzystencjalnym zabarwieniu
M. A. Krąpca 25, kontynuowany między innymi przez: M. Gogacza,
Z. J. Zdybicką, W. Stróżewskiego. Twórczo kontynuują personalizm poprzez
syntezę myśli chrześcijańskiej S. Kowalczyk, B. Gacka, I. Dec i inni. Do
czołowych przedstawicieli polskiego personalizmu należy również prof.
Adam Rodziński, którego myśl filozoficzna jest przedmiotem analizy
niniejszej pracy26.
21
Należy odnotować również autorów personalizmu angielskiego, takich jak: J. H. Newman, J. Grote, H. W. Carr, J. M. E. McTaggart oraz rosyjskiego: W. S. Sołowjow,
N. A. Bierdiajew, N. O. Losski; por. B. Gacka, Personalizm amerykański, s. 8.
22
Autor następujących pozycji: W. Granat, Osoba ludzka. Próba definicji, Sandomierz
1961; Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Poznań 1985.
23
Cz. Bartnik jest autorem, jak zauważa B. Gacka, który tworzy personalizm oryginalny
w dziele: Personalizm, Lublin 1995; inne prace tegoż: Hermeneutyka personalistyczna, Lublin
1994; Historia ludzka i Chrystus, Katowice 1987; Teilhardowska wizja dziejów, Lublin 1975.
24
K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969; Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne,
Lublin 2001; Elementarz etyczny, Lublin 1983; Wykłady Lubelskie, Lublin 1986.
25
M. A. Krąpiec, Ja – człowiek, zarys antropologii filozoficznej, Lublin 1974.
26
Adam Rodziński urodził się 28.11.1920 roku w Grabnie koło Wojnicza (powiat brzeski, ówczesne województwo krakowskie). Do szkoły średniej uczęszczał w Tarnowie – do
III Państwowego Liceum i Gimnazjum im. A. Mickiewicza, gdzie w 1939 roku złożył egzamin
maturalny. Po II wojnie światowej rozpoczął studia wyższe w Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim na Wydziale Humanistycznym i Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej. W 1952 roku
Rodziński zakończył studia wyższe, uzyskując tytuł magistra filologii polskiej i magistra
9
Prof. Rodziński jest autorem pięciu książek: Sprawiedliwość chrześcijańska
wobec problemów nierówności majątkowych w II i III wieku, Lublin 1960
(praca doktorska); U podstaw kultury moralnej, Lublin 1968 (rozprawa
habilitacyjna); Osoba i kultura, Warszawa 1985; Osoba, moralność, kultura,
Lublin 1989; Na orbitach wartości, Lublin 1998.
Zawartość powyższych prac stanowią rozdziały z prac zbiorowych,
rozprawy, artykuły, eseje, omówienia i recenzje, których większość była
publikowana na łamach: „Roczników Filozoficznych”, „Roczników Nauk
Społecznych”, „Zeszytów Naukowych KUL”, „Ateneum Kapłańskiego”,
„Znaku”, „Tygodnika Powszechnego”, „Chrześcijanina w Świecie”.
Główną przesłanką napisania niniejszej rozprawy pt. Personalizm
społeczny Adama Rodzińskiego jest próba analizy koncepcji antropologicznej
tego autora. Antropologia jako filozoficzne wyjaśnienie człowieka zajmuje
się jego genezą ontyczną i przejawami działalności w życiu społecznofilozofii. W tym samym roku Rodziński rozpoczął zajęcia dydaktyczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W roku 1956 na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL uzyskał
tytuł doktora filozofii na podstawie pracy Sprawiedliwość chrześcijańska wobec problemu
nierówności majątkowych w II i III wieku, której promotorem był ks. prof. dr hab. Mieczysław Żywczyński. Od roku 1957 Rodziński posiada etat w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie prowadził pracę naukowo-dydaktyczną do przejścia na emeryturę w roku 1996.
W roku 1968 została zatwierdzona jego habilitacja, uzyskana w 1966 roku na podstawie
pracy U podstaw kultury moralnej. O genezie i podstawowej strukturze wartości moralnej
naturalnej i wartościowania ściśle moralnego. Studium aksjologiczno-etyczne. Recenzentami powyższej rozprawy byli: ks. prof. dr hab. Stanisław Adamczyk, prof. dr hab. Tadeusz
Czeżowski, ks. prof. dr hab. Władysław Urmanowicz i ks. arcybiskup doc. dr hab. Karol
Wojtyła. Przedmiotem wykładów Rodzińskiego była początkowo etyka i od roku 1960 także
filozofia kultury. W roku 1968 Rodziński został Kierownikiem II Katedry Etyki przemianowanej później na Katedrę Filozofii Kultury.
Katedra początkowo znajdowała się w strukturach Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej,
a potem Wydziału Nauk Społecznych KUL. Rodziński kierował tą Katedrą do momentu
przejścia na emeryturę. Należy dodać, że Rodziński w latach 1963–1968 był sekretarzem
Wydziału Nauk Społecznych Towarzystwa Naukowego KUL, po czym (lata 1968–1974)
przewodniczył temuż Wydziałowi. Jako redaktor wydawnictw naukowych KUL w latach
1962–1970 współredagował z ks. J. Majką i ks. bp (potem abp.) K. Wojtyłą „Roczniki Filozoficzne” TN KUL. Od roku 1980 Rodziński był również członkiem komitetu redakcyjnego
„Roczników Nauk Społecznych KUL”, a także współredaktorem „Zeszytów Naukowych
KUL” (lata 1978–1986). Rodziński należy również do współzałożycieli kwartalnika „Ethos”.
Rodziński znalazł również miejsce we władzach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego:
rok akademicki 1976/77 – prodziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej i następne dwa
(1978–1980) dziekan tegoż Wydziału. Został również odznaczony przez Ojca Świętego Złotym Krzyżem Zasługi jako członek Rady Naukowej Instytutu Jana Pawła II działającej
w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Tytuł profesora nadzwyczajnego Rodziński otrzymał
w roku 1987.
10
kulturowym. Prace Rodzińskiego – wybitnego pracownika dydaktycznego
i naukowego to bogate treściowo źródło dla konstrukcji koncepcji społeczeństwa i jego kulturowo-etycznego wymiaru.
Głównym celem pracy będzie ukazanie specyfiki personalizmu społecznego prof. Rodzińskiego, co ma istotne znaczenie przy analizie zagadnień
współczesnego życia społecznego. Poszczególne elementy rozprawy są próbą
odpowiedzi na następujące pytania: co decyduje o personalizmie Rodzińskiego, jakie ma on źródła i czy można odnieść go do aksjologicznych wskazań praktyki życia społecznego? Czy personalizm społeczny posiada znaczący
merytorycznie walor w kontekście pluralizmu poglądów na problemy społeczno-kulturowe? Czy w sytuacji współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych
istnieje droga „nadziei” oparta na realizacji zasad i postulatów personalizmu?
Rozprawa składa się z pięciu zasadniczych części. Pierwsza część jest analizą
podstaw metodologicznych rozważań Rodzińskiego i omawia po kolei wątki:
poznania ludzkiego, doświadczenia człowieka i całości świata. W rozdziale
tym będą omawiane również źródła przemyśleń autora, mianowicie
połączenie tomizmu, egzystencjalizmu i fenomenologii. Część druga pracy
to analiza tej koncepcji człowieka, jaką proponuje Rodziński, z uwzględnieniem jego wymiaru osobowo-wspólnotowego. Lubelski uczony jest przedstawicielem personalizmu komunionistyczno-tomistycznego, co postaramy się
wykazać, analizując jego koncepcję społeczeństwa w części trzeciej niniejszej
pracy. Zwrócimy tu uwagę na sposób definiowania pojęcia „społeczeństwo”,
na wartości społeczne oraz zagrożenia życia społecznego. Zostaną też wówczas omówione sposoby korelacji między życiem społecznym a kulturą. Część
czwarta omówi bogatą sferę kultury jako podstawowego aspektu życia społecznego. W części piątej natomiast zatrzymamy się nad problematyką etyki,
której właściwe zrozumienie jest podstawowym miernikiem oceny systemów
kulturowych i społeczno-politycznych dla lubelskiego autora.
Metodą naukową, jaką posłużymy się w pracy, będzie głównie krytyczna
analiza źródeł, z uwzględnieniem ich historyczno-genetycznego zaplecza.
Autor będzie również korzystał z literatury przedmiotu, stanowiącej
podstawę własnych refleksji odnośnie problemu badawczego. Będziemy
również podejmować merytoryczne porównania koncepcji
antropologicznych Rodzińskiego z innymi autorami, co będzie stanowić
doktrynalno-filozoficzne zaplecze dla omawianych problemów. Rozprawa
analizuje filozoficzną koncepcję życia społecznego, jakże potrzebną w dobie
dzisiejszego kryzysu podstawowych pojęć i punktów odniesienia partnerów
interakcji społecznych.
11
W języku polskim o filozofii Rodzińskiego pisano dotychczas relatywnie
mało. E. Podrez w pracy: Człowiek, byt, wartość umieszcza Rodzińskiego w
gronie czołowych polskich etyków27. Na odnotowanie zasługują również
artykuły: Andrzeja Nowickiego pt. Współczesna katolicka filozofia kultury
w Polsce. Personalistyczny pluralizm Adama Rodzińskiego28 oraz Stanisława
Kowalczyka Działalność naukowo-dydaktyczna prof. dra hab. Adama
Rodzińskiego29. Ten ostatni autor w swoich monografiach Zarys filozofii
człowieka i Człowiek a społeczność odnotowuje personalizm Rodzińskiego
jako cenny wkład filozofa do tomistycznej teorii osoby30. I. Dec w pracy
Transcendencja człowieka w przyrodzie wskazuje na poszukiwanie przez
lubelskiego personalistę rozwiązań zapoczątkowanych przez K. Wojtyłę
w dziedzinie antropologii31. Autor niniejszej pracy ma nadzieję, że ułatwi
ona zrozumienie istoty personalizmu społecznego Adama Rodzińskiego
i dzięki temu przyczyni się do poszerzenia wiedzy o jego dorobku naukowym.
27
E. Podrez, Człowiek, byt, wartość, Warszawa 1989, s. 32–48.
A. Nowicki, Współczesna katolicka filozofia kultury w Polsce. Personalistyczny pluralizm Adama Rodzińskiego, „Euhemer – Przegląd Religioznawczy” 1981, nr 3 (121), s. 49–61.
29
S. Kowalczyk, Działalność naukowo-dydaktyczna prof. dr. hab. Adama Rodzińskiego,
„Roczniki Nauk Społecznych”, 25 (1997), nr 1, s. 7–26.
30
Tenże, Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990, s. 209–210; oraz Człowiek a społeczność. Zarys filozofii społecznej, Lublin 1994, s. 114.
31
I. Dec, Transcendencja człowieka w przyrodzie, Wrocław 1994, s. 55.
28
12