definicja - NetPrace.pl

DEFINICJA
Osobowość to występujący u każdego człowieka zasób utrwalonych postaw i mechanizmów
przystosowawczych pozwalających mu utrzymać równowagę między wewnętrznymi
pragnieniami, emocjami, a otaczającym go światem. Jest to zespół utrwalonych cech
określających zachowanie, myśli i emocje wyznaczający indywidualny i niepowtarzalny styl
życia.
Podstawą osobowości są odziedziczone i nabyte cechy biofizyczne modelowane w procesie
rozwojowym w czasie dzieciństwa i młodości przez oddziaływania kulturowe, społeczne oraz
zwyczaje wychowawcze w rodzinie.
Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują decydujący wpływ aktywności samej
jednostki na kształtowanie się osobowości.
TEORIE OSOBOWOŚCI
Teorie i typologie osobowości znajdowały się w obszarze zainteresowań myślicieli i
filozofów od wielu wieku. Wymienić tu należy zarówno filozofów klasycznych, takich jak
Hipokrates, Platon i Arystoteles, jak i późniejszych myślicieli, których poglądy możemy
odnaleźć w wielu współczesnych teoriach: Tomasza z Akwinu, Benthama, Comte'a, Hobbesa,
Kierkegaarda, Locke'a, Nietzschego i Machiavellego. Na tym gruncie od początku XX wieku
zaczęły powstawać psychologiczne teorie osobowości, różniące się od dawniejszych
naukowymi aspiracjami (nie zawsze jednak znajdowały one wyraz w konsekwentnym
przestrzeganiu reguł metodologii nauki). Na tworzenie się nowych teorii osobowości ważny
wpływ wywarły główne nurty kształtującej się psychologii: kliniczny (Charcot, Janet, Freud),
psychologia eksperymentalna (Helmholtz, Pawłow, Watson i Wundt), teoria uczenia się,
psychologia postaci (Gestalt), koncentrująca się na pomiarze i badaniu różnic indywidualnych
tradycja psychometryczna i inne.
Głównymi teoretykami osobowości byli S. Freud, C.G. Jung G.W. Allport, H. Murray, G.
Murphy, E.R. Gurthie, J. Dollard, N. Miller, G. Kelley, C. Rogers
TEORIA FREUDA
Freud porównał psychikę człowieka do góry lodowej, której tylko niewielka część wystająca
ponad wodę jest sferą świadomych działań i dążeń, natomiast większa część pod poziomem
wody jest domeną nieświadomości. W niej ukryte są popędy, namiętności, wyparte myśli i
uczucia, tj. ogromny zespół niewidocznych sił witalnych będących motorem napędzającym
świadome uczynki i myśli ludzi - energia psychiczna. Badając nieświadomość różnymi
metodami (metodą wolnych skojarzeń, interpretując sny) poznać można prawdziwe motywy
ludzkiego postępowania.
Według Freuda osobowość podzielić można na trzy główne systemy:
Id. Jest pierwotnym zbiornikiem ślepej energii psychicznej - prawdziwą rzeczywistością
psychiczną, na którą składają się wszelkie pragnienia, popędy i emocje. Id kieruje się zasadą
przyjemności (redukcji napięcia) i dąży do spełnienia pragnień (także w snach).
Ego. System osobowości kierujący się myśleniem realistycznym, konfrontujący subiektywne
pragnienia z rzeczywistością. Główną zasadą jest zasada rzeczywistości, tj. powstrzymanie
redukcji napięcia poprzez realizację przyjemności do czasu odnalezienia obiektu spełnienia.
Głównym zadaniem jest wiec testowanie rzeczywistości (reality-testing), któremu
podporządkowane są wszystkie funkcje poznawcze i intelektualne jednostki.
Superego. Jest to trzeci system osobowości, będący wewnętrzną reprezentacją tradycyjnych
wartości i ideałów społeczeństwa. Główne zadania superego to: hamowanie impulsów id,
narzucanie ego celów moralnych w przeciwieństwie do realistycznych, dążenie do
doskonałości. Superego kieruje się zasadą introjekcji, tj. przyswajania sobie zewnętrznych
norm i nakazów.
Na energię psychiczną, której suma - podobnie jak w fizyce - jest stała, ale może zmieniać
swoje formy składają się popędy, czyli psychiczne reprezentacje potrzeb. Pobudzenie i
zaspokojenie popędów podlega w psychice człowieka przymusowi powtarzania. Najwięcej
miejsca w swoich pracach poświęcił Freud popędowi życia (przyjmującemu formę energii
libido) i popędowi śmierci (autodestrukcyjnemu). Ponadto Freud przedstawił własną teorię
mechanizmów i stadiów rozwoju osobowości.
(Ilustracja: Pierwsze wydanie "Totem und Tabu" Freuda, Hugo Heller, Vien 1913.)
TEORIA JUNGA
Carl Gustav Jung był uczniem Freuda, ale później zerwał z nim stosunki, z powodu niezgody
co do istoty psychoanalizy (wg Junga Freud utożsamiał psychoanalizę ze swoją teorią
seksualności) i podążył własną drogą. Uznając procesy nieświadome jako główną
rzeczywistość psychiczną, a historię indywidualną wraz z historią całej ludzkości jako główne
determinanty zachowania człowieka dołączył do nich również cele i aspiracje człowieka
(aspekt prospektywny, teleologiczny). Jung kładł nacisk na wspólne dla całego rodzaju
ludzkiego źródła osobowości (doświadczenie przodków - archaiczne, prymitywne,
nieświadome, uniwersalne), które nazywał nieświadomością zbiorową. Osobowość jednostki
jest wypadkową powyższych sił zewnętrznych i modulujących je sił wewnętrznych
indywidualnego doświadczenia. W swojej teorii i swoich badaniach jung szeroko korzystał z
badań antropologów, historyków i religioznawców. Podstawowe struktury osobowości :
 Ego, czyli świadoma psychika
Nieświadomość osobowa, czyli stłumione doświadczenia jednostki, formujące
kompleksy będące sumą nieświadomych doświadczeń zbiorowych i indywidualnych
(np. kompleks matki)
 Nieświadomość zbiorowa, czyli suma ukrytych śladów pamięciowych doświadczeń
naszych przodków, sięgających czasów archaicznych. Składnikami nieświadomości
zbiorowej są archetypy, czyli formy pojęciowe (idee) zawierające silny ładunek
emocjonalny (np. archetyp matki - historycznie niezmienna istota macierzyństwa).
 Persona, czyli rola jaką jednostek przyjmuje dostosowując się do obyczajów i tradycji
społecznych.
 Anima i animus, czyli archetypiczne elementy psychiczne płci przeciwnej zawarte w
psychice jednostki, tj. elementy kobiece w psychice mężczyzny i elementy męskie w
psychice kobiety.
 Cień, czyli uosobienie zwierzęcej natury człowieka (archetyp cienia).
 Jaźń, czyli suma procesów psychicznych osobowości powstała dzięki ludzkiemu
dążeniu do jedności (archetypicznym symbolem jest mandala).
Zdaniem Junga rozwój osobowości człowieka wiedzie poprzez proces indywiduacji (dążenia
do harmonijnej jedności) i funkcję transcendentną do samourzeczywistnienia.
TEORIE PSYCHOSPOŁECZNE
Wielu zwolenników Freuda (Adler, Fromm, Horney, Sullivan) zaczęło przekształcać teorię
psychoanalityczną w kierunku nauk społecznych.
Alfred Adlerjako jeden z pierwszych położył nacisk na społeczną naturę człowieka w
kształtowaniu się jego osobowości. Teoria osobowości opiera się na pięciu głównych
pojęciach:
 Fikcja jako cel: zachowanie jednostki determinowane jest przez wyobrażony (a więc
fikcyjny) cel, wspólny dla wielu osób, niejednokrotnie niemożliwy do realizacji.
 Dążenie do wyższości: agresywna wola mocy i dominacji, gwarantująca spójność
jednostce, przybierająca także kształt dążenia do doskonałości.
 Poczucie niższości i kompensacja: poczucie niższości w pewnej dziedzinie rodzi w
jednostce dążenie do kompensacji np poprzez intensywne ćwiczenie jakiejś
umiejętności.
 Zainteresowanie społeczne: dążenie człowieka do zachowań prospołecznych
(współpraca, identyfikacja z grupą, empatia) będące motorem rozwoju społeczeństw.
 Styl życia: indywidualna, niepowtarzalna zasada wg której funkcjonuje osobowość
danego człowieka jako całość.
Podstawowym założeniem koncepcji osobowości Ericha Fromma jest idea, że człowiek
czuje się samotny i wyobcowany po zerwaniu więzi jakie łączyły go z przyrodą i innymi
ludźmi. Im więcej więzi zostaje zerwanych, tym bardziej człowiek czuje się osamotniony.
Dwie drogi wyjścia z dylematu wiodą ku stworzeniu nowego społeczeństwa poprzez
zjednoczenie się z innymi ludźmi lub ku ucieczce od wolności w totalitarny system
społeczeństwa. Fromm był pod silnym wpływem wczesnych pism Marksa, ale stosował do
jego interpretacji elementy teorii psychoanalitycznej. Uważał się za humanistę
dialektycznego, uważając, że "zrozumienie psychiki człowieka musi być oparte na analizie
jego potrzeb, wynikających z warunków jego egzystencji". Jako główną swoistą potrzebę
człowieka wymieniał potrzebę transcendencji, tj. stworzenia związków wykraczających poza
naturę zwierzęcą człowieka. Ważnymi potrzebami człowieka jako istoty społecznej są także
potrzeba zakorzenienia (naturalnej przynależności - bycia kimś, lub przynależności do kogoś)
oraz potrzeba posiadania systemu orientacji - spójnego sposobu postrzegania świata.
Według Karen Horney elementarnym doświadczeniem rozwoju osobowości (w okresie
dzieciństwa) jest lęk podstawowy (basic anxiety) - zagrożenie poczucia bezpieczeństwa. W
odpowiedzi na lęk jednostka rozwija różne racjonalne i irracjonalne strategie (potrzeby)

determinujące dynamikę osobowości. Strategie irracjonalne (neurotyczne) Horney
zgrupowała w trzy kategorie: dążenia ku ludziom (np. potrzeba miłości), odsuwanie się od
ludzi (np. potrzeba niezależności), występowanie przeciw ludziom (np. potrzeba władzy).
Harry S. Sullivan przedstawił stanowisko teoretyczne nazywane interpersonalną teorią
psychiatrii. Wg niej osobowość jest pojęciem hipotetycznym, "względnie trwałym układem
powtarzających się sytuacji interpersonalnych, charakterystycznych dla życia danego
człowieka". Od urodzenia zanurzeni jesteśmy w polu społecznym - sieci realnych i
wyobrażonych interakcji społecznych determinujących w sposób typowy dla gatunku
ludzkiego nasze postępowanie.
TEORIE BODŹCA - REAKCJI (BEHAWIORYZM)
Jest to zasadniczo zbiór stanowisk teoretycznych posiadających wspólne źródła i
metodologię. Opierają się przede wszystkim na próbach wyjaśnienia zjawisk związanych z
nabywaniem i utrwalaniem nowych form zachowania pod wpływem doświadczenia (teoria
uczenia się). Teorie SR nie negują czynników wrodzonych, ale główny nacisk kładą proces
pośredniczący między obiektywną, fizjologiczną reakcją jednostki a różnorodnymi bodźcami
zewnętrznymi (sytuacją). Behawioryści skłaniali się do odrzucenia pojęcia świadomości oraz
introspekcji jako metody subiektywnej. Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów,
reakcją na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla
bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty
motywacyjne, myślenie itp.). Behawioryści wykazywali mniejsze zainteresowanie pojęciem
osobowości jako zespołu niezmiennych struktur, w przeciwieństwie do procesów uczenia się i
rozwojowych. Stały elementem osobowości są na pewno nawyki (utrwalone wzorce reakcji
na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne - popędy).
Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor), B.F. Skinner
(behawioryzm radykalny), E. Tolman, E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L.
Hull (neobehawioryzm).
Szczególne miejsce zajmuje teoria wzmacniania sprawczego Burrhusa Skinnera. Jej
specyficzną cechą było m.in. szczególne zainteresowanie reakcjami (tzw. zachowaniami
sprawczymi - operants), które nie muszą być wywołane przez żaden bodziec, lecz są pod
silnym wpływem swych następstw (wzmocnienia).
W opracowaniu pominięto ze względów praktycznych inne ważne koncepcje osobowości:
 psychologię jednostki G. W. Allporta,
 personologię Murraya,
 organicystyczne teorie osobowości (Goldstein, Maslow, Rogers),
 teorię osobowości opartą na psychologii egzystencjalnej (Binswanger),
 teorię pola Kurta Lewina,
 psychologię konstytucjonalną Williama Sheldona.
MODEL BIOPSYCHOSPOŁECZNY
Model Holistyczny
Podejście to wyszło z krytyki dominującego w medycynie modelu biomedycznego, a więc
takiego który opiera sztukę leczenia na naukach biologicznych. W ramach tego modelu
wszelkie choroby, w tym psychiczne uważa się za dysfunkcję somatyczną (czyli chorobę
ciała), w której występuje jakiś defekt biochemiczny lub anatomiczny.
W podejściu biopsychospołecznym nie proponuje się odrzucenia modelu biomedycznego,
ale rozszerzenie go o nie uwzględniane w nim czynniki psycho-emocjonalne i społeczne.
Przedstawiciele tego nurtu myślenia w tym również autor tekstu stoją na stanowisku, że takie
zmienne jak: styl życia, osobowość człowieka, umiejętność wyrażania i regulowania emocji
oraz jakość jego związków z innymi ludźmi (wsparcie społeczne) są przynajmniej tak samo
istotne dla zachowania zdrowia jak dostęp do nowoczesnej opieki medycznej. W obecnym
stanie wiedzy naukowej dysponujemy dowodami na to, że przynajmniej 7 z 10 chorób
będących głównymi przyczynami śmierci w krajach cywilizowanych (nowotwory, choroby
układu sercowo-naczyniowego), w sposób istotny zależy od powyższych czynników,
zwłaszcza związanych z zachowaniami (stylem życia) - np. nawykami żywieniowymi. W
modelu biopsychospełecznym, szerzej zwanym holistycznym (całościowym) podkreśla się to,
że leczenie dotyczy "całego" człowieka, a nie tylko samego chorego narządu albo objawów
choroby. Innymi słowy postuluje się taką postawę lekarza, w której odnosi się on do
człowieka chorego jak do Osoby - która cierpi, przeżywa, czuje a nie jako do "przypadku
choroby X". Trzeba powiedzieć szczerze, że my - lekarze, często zajmujemy się jedynie
problemem medycznym pacjenta (chorobą) z którego powodu zgłosił się on do leczenia.
Pomijamy wszystko inne - emocje chorego, treść i sposób jego myślenia, jakość relacji z
innymi ludźmi i sposób życia, które to mają ogromne znaczenie dla jego zdrowia. Ponadto
niedoceniamy roli jaki ma sam kontakt międzyludzki, pacjent - lekarz, który może mieć wręcz
uzdrawiającą moc.
MODEL HOLISTYCZNY
W istocie swojej jest podobny do modelu biopsychospołecznego, uwzględnia zarówno
czynniki natury biologicznej jak i psychospołecznej. Jednakże jego przedstawiciele posuwają
się nieco dalej, gdyż postulują nie tylko istnienie ale i decydujący wpływ wymiaru
duchowego człowieka na zdrowie i proces leczenia. Choroby, mają więc nie tylko przyczyny
biologiczne. W ich rozwoju, przebiegu i rokowaniu znaczącą, jeśli nie główną rolę, mają
czynniki psychoemocjonalne i duchowe, a doskonałym lekarstwem może być rozwijanie
miłości do siebie i innych ludzi.
Piśmiennictwo:
Sheridan Charles L., Radmacher Sally A. Psychologia Zdrowia. Instytut Psychologii Zdrowia.
Warszawa 1998.
lek. med. Paweł Holas