Materiały DIAGNOZA PSYCHOPEDAGOGICZNA

DIAGNOZA PSYCHOPEDAGOGICZNA
Materiały dla studentów – streszczenie wykładów
dr Lidia Huber
Cele przedmiotu:
- przekazanie wiedzy obejmującej pojęcia, metody badań i problemy diagnozy psychopedagogicznej
- zapoznanie z warsztatem pracy diagnostycznej pedagoga
- nauczenie konstruowania indywidualnych programów terapeutycznych uwzględniających potrzeby i
możliwości uczniów w różnych okresach ich rozwoju
Tematyka:
1. Zagadnienia teoretyczne: pojecie, rodzaje i typy diagnoz.
2. Cele diagnozy psychopedagogicznej. Diagnoza interdyscyplinarna w aspekcie społecznym, medycznym,
psychologicznym i pedagogicznym.
3. Struktura procesu diagnostycznego.
4. Przyczyny trudności i niepowodzeń szkolnych tkwiące w warunkach środowiskowych, w błędach
dydaktyczno- wychowawczych, ze szczególnym uwzględnieniem czynników tkwiących w samych osobach
diagnozowanych.
5. Zaburzenia rozwoju i socjalizacji i ich przyczyny.
6. Postępowanie psychopedagogiczne w diagnostyce indywidualnego przypadku.
7. Wybrane metody i techniki diagnostyczne w postępowaniu psychopedagogicznym.
8. Patomechanizmy wybranych zaburzeń rozwoju.
9. Dobór właściwych metod diagnostycznych.
10.Etapy procesu diagnozowania ze szczególnym uwzględnieniem czynności psychologicznych.
Lektury obowiązkowe:
1.Jarosz E. Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna. Wyd. Akademickie ŻAK 2006
2. Kutscher M., Attwood T., Wolff R.R. Dzieci z zaburzeniami łączonymi. Wyd. K.E.LIBER Warszawa 2007
3. Tomkiewicz-Bętkowska A., Krztoń A., ABC pedagoga specjalnego. Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków
2007
4. Suchańska A., Rozmowa i obserwacja w diagnozie psychologicznej. Wyd. Akademickie i Profesjonalne
Warszawa 2007.
5.Brzezińska A. Społeczna psychologia rozwoju. Wyd. Nauk SCHOLAR Warszawa 2005
6.Kendall P.C., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Mechanizmy zaburzeń i techniki terapeutyczne.
GWP Gdańsk 2004
Lektury uzupełniające:
1.Czajkowska I. Herda K. Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. WSiP Warszawa 1989
2.Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodologiczne.
Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej Warszawa 2005
3.Urban B. (red.) Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka. Wyd. Uniwersytetu
Jagiellońskiego Kraków 2001.
4.Pospiszyl I. Patologie społeczne. PWN S.A. Warszawa 2008
5.Sęk H. Społeczna psychologia kliniczna. Wyd. Nauk. PWN Warszawa 1993
6.Miluska J., Psychologia rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane zagadnienia, BONAMI Poznań
1998
1
Diagnostyka psychopedagogiczna
• Diagnostyka psychopedagogiczna traktowana jest jako jedna z form zastosowania
psychologii w szkole.
• Obejmuje teoretyczne podstawy problematyki uczniów o specjalnych potrzebach
edukacyjnych.
• Głównie dotyczy to dzieci pozostających pod opieką nauczycieli klas początkowych
w szkołach masowych, a więc:
 o inteligencji niższej niż przeciętna,
 o nieharmonijnym rozwoju przejawiającym się specyficznymi trudnościami w uczeniu
się.
Przyczyny trudności szkolnych i niepowodzeń w szkole
Przyczyn trudności i niepowodzeń szkolnych od dawna upatruje się
w trzech głównych źródłach:
w uwarunkowaniach środowiskowych;
dydaktyczno-wychowawczych;
tkwiących w samych uczniach.
Ponieważ proces uczenia się przebiega w określonych warunkach, przy interpretacji
niepowodzeń szkolnych rozróżnia się przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne.
•
Trudności w nauce określa się jako stan psychiczny ucznia, w którym odbija się określona
sytuacja zewnętrzna lub wewnętrzna, zatrzymujący go w realizacji dążenia i zadania
(Bandura, 1968).
Przyczyny trudności szkolnych
i niepowodzeń w szkole c.d.
• System pomocy i opieki nad dziećmi z odchyleniami od norm rozwoju obejmuje:
 profilaktykę;
 diagnozę;
 terapię.
•
•
Podstawę planowania form opieki i pomocy oraz programowania oddziaływań
korekcyjnych stanowi diagnoza, jako istotne ogniowe tego systemu.
•
„Punktem wyjścia do działań profilaktycznych i terapeutycznych oraz kryterium
oceny ich skuteczności jest analiza objawów zaburzeń obserwowanych w
codziennej aktywności dziecka- w zabawie, nauce i pracy, w kontaktach z
dorosłymi i rówieśnikami, jak też pełne badania psychologiczne” (H. Nartowska,
1980, s.26)
Czynniki wewnętrzne (tkwiące w samym uczniu):
. sprawność funkcji percepcyjno-motorycznych, będących podstawą rozwoju sfery
poznawczej dziecka;
•odpowiedni poziom rozwoju ogólnej sprawności umysłowej, głównie myślenia i mowy;
•emocjonalno-motywacyjne możliwości uczenia się.
Diagnoza pedagogiczna
2
System pomocy i opieki nad dziećmi z odchyleniami od norm rozwoju obejmuje:
profilaktykę;
diagnozę;
terapię.
Podstawę planowania form opieki i pomocy oraz programowania oddziaływań korekcyjnych
stanowi diagnoza, jako istotne ogniowe tego systemu.
„Punktem wyjścia do działań profilaktycznych i terapeutycznych oraz kryterium oceny
ich skuteczności jest analiza objawów zaburzeń obserwowanych w codziennej
aktywności dziecka- w zabawie, nauce i pracy, w kontaktach z dorosłymi i
rówieśnikami, jak też pełne badania psychologiczne” (H. Nartowska, 1980, s.26)
Termin diagnoza i jej przedmiot
•Termin diagnoza pochodzi od greckiego słowa diagnosis, co oznacza rozróżnianie,
osądzanie i funkcjonowanie jako specjalistyczny odpowiednik słowa rozpoznanie.
• W ujęciu S. Ziemskiego diagnoza jest rozpoznaniem badanego stanu rzeczy, przez:
 zaliczenie go do znanego typu lub gatunku;
 przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnianie tego stanu rzeczy;
 określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju.
Przedmiotem diagnozy są trudności i niepowodzenia ucznia w procesie nabywania
wiadomości i umiejętności szkolnych, ich przyczyny oraz ujemne konsekwencje dla rozwoju.
Cechy diagnozy
•Cechy dobrej diagnozy to rzetelność i trafność, a także nieodłączność prognozy. Tylko taka
diagnoza może stanowić podstawę efektywnej terapii.
•Diagnoza interdyscyplinarna, tj. wieloaspektowa, uwzględnia zebranie informacji w
następujących zakresach:
Społecznym- środowisko rodzinne ucznia i środowisko szkolne;
Medycznym- ogólny rozwój fizyczny dziecka, ogólny stan zdrowia oraz w miarę potrzeb
badanie stanu wzroku, słuchu lub inne badania specjalistyczne;
Psychologicznym- ocena poziomu rozwoju funkcji intelektualnych, orientacyjnych i
wykonawczych, jak percepcja wzrokowa, słuchowa, lateralizacja, orientacja w schemacie
ciała i w przestrzeni oraz koordynacja tych funkcji:ocena stanu psychicznego dziecka,
procesów emocjonalno- motywacyjnych, socjalizacji i osobowości;
Pedagogicznym- ocena poziomu wiadomości i umiejętności szkolnych, zakresu, rodzaju i
specyfiki trudności w uczeniu się.
Pięć faz diagnozy wg S.Ziemskiego
Uogólnienie wyników diagnozy społecznej, medycznej, psychologicznej i pedagogicznej
stanowi syntetyczny opis, odpowiadający
5 fazom diagnozy (wg S.Ziemskiego), a więc:
diagnoza typologiczna;
diagnoza genetyczna (etiologiczna);
diagnoza znaczenia dla całości;
diagnoza fazy;
prognoza, czyli diagnoza rozwojowa.
Zalecenia postdiagnostyczne dla nauczyciela terapeuty
Zalecenia stanowią skrócony program terapii dla danego dziecka, wytyczający kierunki
oddziaływań wyrównawczych i korekcyjno-kompensacyjnych.
3
Zalecenia postdiagnostyczne mogą także sugerować wybór sposobu realizacji, zarówno w
rozumieniu metody pracy, jak i jej form organizacyjnych.
Diagnoza pedagogiczna
W wieloaspektowym procesie diagnozowania szczególną rolę odgrywa diagnoza
pedagogiczna, jako podstawa planowania form pracy korekcyjno-wyrównawczej, a także
programowanie procesu terapii.
Diagnoza pedagogiczna jako podstawa pracy korekcyjno-wyrównawczej musi uwzględniać
psychologiczną teorię czynności.
Powinna zawierać ocenę końcowego wyniku danej czynności, np. czytania w porównaniu z
zamierzonym celem, ale jest to tylko jeden z ocenianych elementów.
Oprócz oceny wyniku końcowego istotna jest analiza przebiegu czynności, który pozwala
porównać strukturę tej czynności ze strukturą prawidłową.
Ocena wyniku i przebiegu czynności ułatwia
wskazanie przyczyn trudności dziecka,
co jest istotnym elementem diagnozy
(M. Paździor, 1980).
Uwaga:Utożsamianie diagnozy pedagogicznej z oceną wyników nauczania nie odpowiada
koncepcji diagnozy dla potrzeb terapii pedagogicznej, bowiem nie daje ona wystarczających
podstaw do planowania postępowania mającego na celu rozwiązywanie trudności ucznia.
Metody badawcze w diagnozie pedagogicznej
W diagnozie pedagogicznej stosuje się następujące metody badawcze:
 obserwacje pedagogiczne;
 rozmowy;
 wywiad szkolny i środowiskowy;
 sprawdziany (testy) pisania i czytania;
 ewentualnie sprawdziany wiadomości szkolnych;
 analiza wytworów ucznia (zeszytów szkolnych i domowych, rysunków i innych prac
ręcznych).
Osobami badającymi są:
 nauczyciel i pedagog;
 lub psycholog z poradni.
• W pierwszym etapie postępowania diagnostycznego najważniejsza jest rola
obserwacji pedagogicznej prowadzonej przez nauczyciela.
• W bezpośrednim, codziennym kontakcie z dzieckiem nauczyciel ma największe
możliwości obserwowania jego rozwoju, wykrywania braków, opóźnień i dysharmonii
rozwojowych, trudności w przyswajaniu wiedzy oraz zaburzeń zachowania.
• Nauczyciel obserwuje dziecko w naturalnych warunkach, w różnych sytuacjach
szkolnych i na tle innych dzieci. Jest to obserwacja ukierunkowana-nauczyciel wie, co
ma być przedmiotem obserwacji, jakie są przejawy określonych zaburzeń rozwoju i
odwrotnie- jakie mogą być przyczyny określonych trudności i zaburzeń zachowania.
>Pedagog musi nie tylko znać prawa rządzące prawidłowym rozwojem psychiki dziecka, lecz
także orientować się w przyczynach i patomechanizmach najczęściej spotykanych zaburzeń
rozwojowych.
>Powinien wiedzieć, w jaki sposób wpływają one na naukę i zachowanie ucznia w domu i w
szkole oraz jak można tym wpływom przeciwdziałać (H.Spionek 1973).
4
Obserwacja
W początkowym okresie nauki szczególną uwagę należy zwrócić na następujące fakty i
zjawiska:
wady wymowy;
trudności w wyodrębnianiu i rozróżnianiu głosek;
trudności w zapamiętywaniu wierszyków i piosenek;
słaby poziom rysunków (stereotypowe, ubogie lub chaotyczne, zamazane, niewłaściwe
odzwierciedlenie stosunków przestrzennych, trudności w rozmieszczeniu szczegółów na
kartce);
trudności w umieszczeniu liter w liniaturze, utrzymaniu linii w wielkości liter, odwracanie
kształtu liter i mylenie liter podobnych;
wzmożony lub zbyt słaby nacisk narzędzia piszącego (por. M.Kopczyńska-Kaiser,
w:H.Wasyluk- Kuś, 1978, s. 40-44).
Skierowanie na badania do poradni musi być odpowiednio przygotowane i
udokumentowane.
Wychowawca klasy opracowuje w tym celu wyniki swoich spostrzeżeń dotyczących
przejawów trudności w opanowywaniu podstawowych umiejętności szkolnych, w
przyswajaniu wiadomości z poszczególnych przedmiotów nauczania, trudności
wychowawczych oraz innych trudności szkolnych.
 Dostarcza również informacji na temat zastosowanych oddziaływań pedagogicznych,
sytuacji domowej oraz funkcjonowania dziecka w klasie szkolnej.
Niektóre poradnie dla ułatwienia nauczycielom zadania opracowują specjalne
kwestionariusze wywiadów szkolnych, zwierające wszystkie potrzebne dane o dziecku w
formie pytań otwartych.
Pożądane jest także dołączenie do skierowania różnych wytworów i prac dziecka, takich jak:
zeszyty szkolne, prace ręczne, rysunki itp., oraz wyników sprawdzianów czytania i pisania, o
ile takowe zostały przeprowadzone w szkole.
 Nauczyciel może również przedstawić własna interpretację opisywanych zjawisk oraz
dokonać próby określenia przyczyn trudności szkolnych ucznia.

Tak przygotowany materiał stanowi wstępną diagnozę pedagogiczną, z elementami diagnozy
społecznej. Dobrze przygotowany nauczyciel może więc być nie tylko obserwatorem lecz
również diagnostą.
Badanie w poradni psychologiczno-pedagogicznej
Optymalny model badań powinien uwzględniać następujące etapy:
Analiza dokumentacji dziecka, uzupełniona niekiedy rozmową z nauczycielem- psycholog i
pedagog poradni;
Wywiad z rodzicami dziecka dotyczący historii jego rozwoju psychofizycznego oraz sytuacji
rodzinnej (psycholog, ewentualnie pedagog);
Badanie psychologiczne mające na celu ustalenie poziomu ogólnego rozwoju umysłowegopsycholog. Podstawowy problem diagnostyczny na tym etapie badań to rozstrzygnięcie, czy
mamy do czynienia z dzieckiem w normie intelektualnej czy upośledzonym umysłowo;
Badanie pedagogiczne- sprawdziany (testy) czytania i pisania, ewentualnie sprawdziany
wiadomości szkolnych z matematyki i innych przedmiotów nauczania, analiza zeszytów
przedmiotowych w celu wyłonienia typów błędów oraz częstotliwości ich występowania
(pedagog, terapeuta lub psycholog terapeuta).
Dalsze badania specjalistyczne
• Badanie opanowania umiejętności czytania dotyczy następujących aspektów:
5





znajomości liter;
techniki czytania;
rodzaju popełnianych błędów;
tempa czytania;
rozumienia czytanego tekstu w czytaniu głośnym i cichym.
• Stopień opanowania umiejętności pisania bada się w 3 rodzajach prób:
 przepisywanie;
 pisanie z pamięci;
 ze słuchu.
Szczególna uwagę należy zwrócić:
• W przepisywaniu:
 czy dziecko przepisuje po literze sylabami, po kilka liter lub wyrazami;
 czy „dyktuje” sobie;
 czy gubi litery lub ich elementy;
 zamienia litery podobne wzrokowe;
• W pisaniu z pamięci i ze słuchu:
 czy dziecko zamienia, opuszcza, dodaje litery, przestawia litery lub sylaby;
 gubi litery w zbiegu spółgłosek;
 opuszcza lub zamienia końcówki;
 podwaja litery, gubi elementy liter;
 łączy wyrazy (np. przyimki z rzeczownikami);
 pisze fonetycznie, bez znaków diakrytycznych i przestankowych oraz robi błędy
typowo ortograficzne (wynikające z nieuwzględnienia zasad pisowni polskiej).
W próbach czytania i pisania notuje się czas i liczbę popełnionych błędów oraz dokonuje
się analizy techniki czytania i pisania, a także występujących błędów.
Odnotowuje się motywację dziecka do pracy, koncentrację uwagi, nadruchliwość,
męczliwość.
Wyniki uzyskane w sprawdzianach uzupełnia się analizą zeszytów ucznia.
Sam wygląd zeszytów może świadczyć o zaburzeniach motorycznych, a analiza rysunków i
innych prac dziecka, pozwala określić jego trudności manualne.
Dalsze badania specjalistyczne
 Badania lekarskie (stan somatyczny, neurologiczny, słuch, wzrok itp.)- szczególnie
ważne jest badanie sprawności receptorów przy podejrzeniu o zaburzenia funkcji
analizatorów kolorowych. W tym celu poradnia kieruje dziecko na badania do
specjalistycznych placówek służby zdrowia.
 Badania psychologiczne poziomu rozwoju funkcji percepcyjnomotorycznych, pamięci, uwagi, osobowości i inne
przeznaczonymi do tych celów testami-psycholog poradni.
>Badanie słuchu fonematycznego i wymowy- logopeda
Wnikliwie przeprowadzone badania pedagogiczne stanowią podstawę do określenia przyczyn
trudności w uczeniu się.
Analiza psychologiczno-pedagogiczna pozwala na formułowanie zaleceń
postdiagnostycznych oraz konstruowanie indywidualnych problemów pracy korekcyjnowyrównawczych dla danego dziecka.
Metody i techniki diagnostyczne
6
Obserwacja
Rozmowa i wywiad środowiskowy
Ankiety
Kwestionariusze
Skale szacunkowe
Analiza dokumentów
Analiza wytworów
Techniki socjometryczne
Techniki projekcyjne
Komputerowe programy diagnostyczne (np.CoPS1)
Cognitive Profice System
Kwestionariusz Diagnozy Dziecka rozpoczynającego naukę w kl. I
to narzędzie badawcze opracowane dla nauczycieli klas pierwszych.
Zebrane zadania i kryteria oceny umożliwiają zdiagnozowanie rozwoju dziecka w
wybranych obszarach funkcjonowania. Są to:
• podstawowe wiadomości dotyczące:
– dziecka (imię, nazwisko, wiek, adres zamieszkania, nazwa kraju)
– jego rodziny (rodzice, rodzeństwo)
– czasu (pory roku, dni tygodnia, miesiące)
– kolorów
• lateralizacja oraz orientacja w schemacie ciała, w przestrzeni i na płaszczyźnie
• umiejętności matematyczne
• umiejętność analizy i syntezy słuchowej
• czytanie
• pamięć i myślenie
• percepcja wzrokowa i sprawność manualna
• komunikowanie się
• zachowanie dziecka podczas badania
• rozwój fizyczny
• rozwój społeczno-emocjonalny (obserwowany w pierwszych miesiącach nauki w klasie
pierwszej)
Komplet materiałów zebranych w teczce składa się z:
• charakterystyki narzędzia diagnozy
• instrukcji dla badającego (24 str.)
• kryteriów oceny
• arkusza badania (5 egzemplarzy) 16 str.
• kart pracy dla dziecka (28 kart)
• pomocy dydaktycznych
Autor: Rokicińska I.
Tomczak J., Ziętara R. Kwestionariusz i narzędzia badawcze w terapii pedagogicznej. Impuls,
Kraków 2005
Techniki socjometryczne
Socjometria jest to metoda badawcza w socjologii i psychologii społecznej polegająca na
badaniu struktur władzy i komunikacji pomiędzy jednostkami w populacji. Przeważnie
badane są relacje komunikacji jednostek w grupie lub relacje władzy i współpracy. Podobną
do socjometrii, lecz bardziej rozbudowaną metodą jest analiza sieciowa.
7
Metoda socjometryczna, technika socjometryczna, test socjometryczny, jeden ze
sposobów gromadzenia danych o stosunkach społecznych w grupie, polegający na uzyskaniu
od jej członków odpowiedzi na pytania wymagające podania jednej lub kilku osób, z którymi
chcieliby się kontaktować lub współdziałać w określonych sytuacjach. Dane uzyskane za
pomocą takiej metody służą do opracowania socjogramu. (J.L. Moreno, 1934).
Psychologia kliniczna dziecka
W Polsce psychologia kliniczna ma bogatą tradycję trzech pokoleń klinicystów. Jej początki
wiążą się z nazwiskami Jana Ochorowicza, Edwarda Abramowskiego i Stefana
Błachowskiego, którzy współpracując z lekarzami podejmowali badania psychologiczne nad
zjawiskami z zakresu psychopatologii.
z tymi definicjami psychologia kliniczna jest gałęzią psychologii stosowanej, która
przyjmuje za przedmiot badań zaburzenia zachowania, inaczej zaburzenia czynności ludzkich.
Zgodnie
Zadania psychologii klinicznej w zakresie diagnozy
 Problemy, którymi zajmuje się psychologia kliniczna.
 Są to:
 diagnoza
 terapia
 profilaktyka zaburzeń.
Te trzy podstawowe problemy wytyczają praktyczne zadania psychologii klinicznej.
Zaburzenia rozwoju u dzieci
 Wiedza o postaciach zaburzeń rozwoju psychicznego, o ich przyczynach,
mechanizmach powstawania i skutkach bywa nazywana psychopatologią rozwojową.
 Jest to teoretyczna podstawa psychologii klinicznej dziecka, ale także psychiatrii
dziecięcej, do pewnego stopnia pediatrii i pedagogiki specjalnej.
Psychopatologia rozwojowa
dziedzinie patologii rozwoju (podobnie jak w całej psychologii) mamy do czynienia z
różnymi poziomami organizacji funkcjonowania dziecka. W związku z tym pojęcie zaburzeń
może odnosić się do:
zachowania (np. nadaktywności);
funkcji psychicznych (np. nietrwałość uwagi)
osobowości (np. zatarcie granic)
relacji osoby z otoczeniem (np. zaburzenie więzi).
Specyficzne dla psychopatologii jest to, że różne formy zachowań (albo ich brak) u dzieci
mają różne znaczenie w zależności od wieku i fazy rozwoju (niedokształcona artykulacja jest
normą u trzylatka, a nieprawidłowością u dziecka szkolnego).
W
Czynniki zaburzeń rozwoju
Przyczyny zaburzeń rozwoju:
uwarunkowane organicznie (biologicznie)
uwarunkowane społecznie (środowiskowo)
Czynniki patogenne (nie zawsze prowadzą do zaburzeń rozwoju)
Czynniki ryzyka zaburzeń
Układ czynników
8
Na jakich poziomach funcjonuje człowiek?
Przykłady zaburzeń
• Patomechanizm to droga dojścia do powstania określonego zaburzenia, angażująca
czynniki zewnętrzne i wewnętrzne w ich interakcjach.
• Patologia- występowanie.
• Możliwości kompensacji (plastyczność psychiki u dzieci, możliwość odwracania
skutków wczesnej traumy).
• Patomechanizmy wybranych zaburzeń rozwoju.
Autyzm wczesnodziecięcy (Leo Kanner, 1943)- to zespół objawowy o 3 cechach
patologii funkcjonowania:
 skrajnie niskie przez dziecka kontakty z innymi ludźmi;
 potrzeba zachowania niezmienności otoczenia;
 poważne zaburzenia mowy.

Dziś:
 nadwrażliwość sensoryczna;
 uszkodzenie UN powodujące zbyt duże trudności integracji bodźców różnej
modalności;
 negatywne doświadczenia kontaktu z matką rzutujące w przyszłości na kontakty z
innymi ludźmi (matki depresyjne, odrzucające, nieprzewidywalne);
 trauma wczesnej separacji od matki.*
Zespół Aspergera in. syndrom Aspergera "autyzm inteligentny" (DSM-IV 299.80)
jest to zaburzenie mieszczące się w spektrum autyzmu (ASD), jest także jednym z
całościowych zaburzeń rozwoju (PDD: Pervasive Developmental Disorders). Do spektrum
autyzmu należą również m.in. autyzm dziecięcy, autyzm wysokofunkcjonujący (HFA) oraz
słabiej poznane zaburzenie semantyczno-pragmatyczne (SPD), ich prawidłowa diagnoza i
rozróżnianie mogą sprawiać problemy w wielu indywidualnych przypadkach.
Zaburzenie to obejmuje przede wszystkim upośledzenie umiejętności społecznych, trudności
w akceptowaniu zmian i sprawność (elastyczność) myślenia oraz szczególnie pochłaniające
zainteresowania, natomiast rozwój mowy oraz rozwój poznawczy przebiega prawidłowo (w
przeciwieństwie do autyzmu dziecięcego).
Ludzie z tym zaburzeniem przypominają osoby autystyczne pod tym względem, że od
wczesnego dzieciństwa wyst. u nich ten sam rodzaj upośledzeń w dużo łagodniejszej postaci
ale wyróżniają się o wiele bardziej prawidłowym rozwojem mowy i lepszą adaptacją
społeczną a z powodu swych niezwykłych zainteresowań łagodniejsze przypadki częściej
uchodzą za ekscentryków niż o ludzi o zaburzonej osobowości.
(S.Spilberg, ekonomista Vernon Smith – laureat nagrody Nobla, Richard Stallman
współtwórca idei wolnego oprogramowania, Isaac Newton,
David Byrne z „Talking Heads”, Dan Aykroyd, Gary Numan
Zaburzenia te sa rezultatem procesu patologizacji rozwoju dokonującego się w czasie i przy
współudziale wielu czynników.
Sawantyzm
Sawant genialny głupiec, genialny idiota - osoba z jednej strony upośledzona (np.
autystyczna), z drugiej posiadająca zdolności w stopniu genialnym. W każdym przypadku
odznaczająca się doskonałą pamięcią.
Opisano dotąd 100 przypadków
IQ 40-70 (czasami > 114), ¾ chłopców i 1/4 dziewcząt

9
większość przypadków ma charakter wrodzony ale może się ona ujawnić także jako efekt
uszkodzenia lub choroby mózgu, rzadko u osób całkiem zdrowych, którzy popadli w różne
rodzaje otępienia umysłowego.

Upośledzenie umysłowe
(mental retardation)
[1997 Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań Naukowych nad Upośledzeniem
Umysłowym]
Niepełnosprawność intelektualna (intellectual ability);
Jako rezultat procesu patofizjologizacji rozwoju dokonującego się w czasie i przyu
współudziale wielu czynników;
Dotyczy dzieci:
z uszkodzeniami mózgu;
z zaburzeniami metabolicznymi;
chorujących we wczesnym dzieciństwie;
skupionych na przeżywaniu traumy;
izolowanych od środowiska społecznego;
krzywdzonych w dzieciństwie, które w ramach mechanizmów obronnych wyzbyły się
możliwości uczenia się, rozumienia i pamiętania;
matek, które przebyły depresję poporodową;
przesterowanych, poddanych nadmiernej kontroli
i dyrektywności;
wychowywanych instytucjonalnie.
Zaburzenia psychiczne
Długotrwałe zablokowanie możliwości rozwoju w wymienionych kierunkach prowadzi do
zaburzeń psychicznych. W zawiązku z tym:
• Niski przyrost wiedzy i umiejętności jest właściwy dla upośledzenie umysłowego
(niepełnosprawności intelektualnej);
• Brak wytworzenie osobowego Ja i jego atrybutów charakteryzuje tak zwaną
osobowość borderline;
• Znaczne ograniczenie kontaktów społecznych i niska aktywność mieszczą się w
pojęciu autyzmu;
• Trwale obniżony nastrój jest typowy dla depresji, a chroniczny lęk cechuje osoby z
nerwicą;
• Brak uczuciowych więzi i przewaga popędowości nosi miano psychopatii;
• Dezintegracja osobowości i niemożność adaptacji do zmian - to cechy
psychopatyczne.


Pomoc psychologiczna dla dzieci z zaburzeniami rozwoju
W wypadku ujawniania przez dziecko zaburzeń rozwojowych lub istnienia ryzyka takich
zaburzeń pomoc psychologiczna obejmuje:
dziecko;
rodzinę dziecka, pojedynczych członków rodziny;
inne osoby ze środowiska dziecka (nauczycieli, opiekunów, lekarzy itd.).
Pomoc może przybierać formy zinstytucjonalizowane i dokonywać się w poradniach,
szpitalach, ośrodkach terapeutycznych, w szkole, a może także przybierać formę prywatnej
praktyki psychologicznej.
Formy pomocy psychologicznej
10
Diagnoza
Porada psychologiczna
Psychoterapia
Reedukacja
Rehabilitacja
Resocjalizacja
Opieka terapeutyczna
Diagnoza należy do form pomocy psychologicznej, ponieważ uzyskane dzięki niej
informacje służą wszystkim zainteresowanym do zrozumienia stanu dziecka, jego potrzeb i
trudności, mechanizmów funkcjonowania, i możliwości dokonania zmian.
•Porada psychologiczna jest sposobem bezpośredniego wykorzystania zdobytych przez
psychologa informacji do sformułowania zaleceń. Odbiorcą zaleceń może być samo dziecko,
zwłaszcza jeżeli jest starsze. Innymi odbiorcami są zaangażowani w jego problemy dorośli.
•Psychoterapia ma szerszy zakres niż tylko pomoc w dojściu do uzyskania ważnych
informacji na temat funkcjonowania własnego i swoich bliskich. Jest to duży zbiór różnych
metod oddziaływania, które są najogólniej skupione na Ja pacjenta i mają mu pomóc w
odblokowaniu możliwości rozwoju.
Współcześnie zakres psychoterapii-dzięki wzbogaceniu jej metod o techniki niewerbalne
(przede wszystkim zabawowe)- obejmuje także dzieci małe, niesłyszące, autystyczne i
niesprawne umysłowo, z problemami w kształtowaniu się osobowości i relacji z otoczeniem.
•
Reedukacja odnosi się przede wszystkim do dzieci z trudnościami w nauce szkolnej i
przybiera formę zajęć ułatwiających ten proces. Metody reedukacji są najbardziej powszechne
(dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, dysleksja i dysgrafia), a jedną z bardziej
popularnych technik jest metoda „dobrego startu”.
Rehabilitacja (rewalidacja) obejmuje działania dotyczące przede wszystkim dzieci z
uszkodzeniami układu nerwowego oraz narządu ruchu, mowy, słuchu i wzroku. Najczęściej
polega ona na usprawnianiu uszkodzonych funkcji i ewentualnie na tworzeniu zastępczych
możliwości radzenia sobie z trwałym deficytem, np. metoda Domana i Vojty.
Resocjalizacja jest terminem odnoszącym się głównie do osób, które weszły w konflikt z
prawem, przebywających na wolności pod opieką kuratora albo izolowanych w zakładach. Jej
celem jest dostarczenie dzieciom (młodzieży)korygujących doświadczeń oraz wiedzy
umożliwiającej przyswojenie norm moralnych i odzyskanie w ten sposób możliwości
funkcjonowania w społeczeństwie zgodnie z wymaganiami, jakie ono stawia.
Opieka terapeutyczna jest oddziaływaniem wobec dzieci znajdujących się w szczególnie
złym stanie psychicznym i fizycznym: głęboko upośledzonych, znajdujących się w
terminalnym stadium choroby, którym potrzebna jest wrażliwa obecność drugiego człowieka,
zdolnego rozumieć ich potrzeby i na nie odpowiedzieć. Opiekę taką oferuje się między
innymi w ramach hospicjów i zwykle obejmuje ona całą rodzinę.
Pomoc psychologa dziecięcego udzielana rodzinie
Pomoc psychologa dziecięcego w rodzinie ma zróżnicowane formy. Może ona przybierać
formę psychoedukacji, ale także terapii indywidualnej ojca czy matki, terapii pary
małżeńskiej oraz całej rodziny, z włączeniem dziadków i rodzeństwa.
Udzielanie pomocy psychologicznej nakłada na psychologów wyjątkowe wymagania
etyczne. Obszar pracy z dzieckiem wymaga szczególnej wrażliwości moralnej, ponieważ
praca ta wiąże się z różnymi zagrożeniami.

11
Pokusa pełnienia nie służby, a władzy, wynikająca z przewagi profesjonalnych kwalifikacji
w kontakcie z rodziną i z dzieckiem.
Pokusa występowania w roli sędziego lub prokuratora oskarżającego innych: rodziców,
nauczycieli, lekarzy, o zaniedbania względem dziecka.
Pokusa „uwodzenia dziecka”, wynikająca z ambicji dania mu więcej niż oferowała rodzina.
Pokusa zdobywania satysfakcji z tego, że się pomaga- zamiast jak najszybciej przyczynić się
do takiego funkcjonowania dziecka i rodziny, by nasza pomoc stała się niepotrzebna.

Podstawowe metody badawcze w psychologii
1.Obserwacja psychologiczna:
Źródła danych obserwacyjnych
Mimika
Panotmimika
Reakcje fizjologiczne
Wokalizacja.
•Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do
wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, a następnie na uzasadnionych teoretycznie
wnioskowaniu o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki.
Skale obserwacyjne (szacunkowe)
Każda ze skal służy do oszacowania jednej lub kilku cech osobowości. Zwykle składa się
ona ze zbioru wskaźników obserwacyjnych, umożliwiających wiarygodne określenie
odpowiedniej właściwości psychicznej. Dodatkowo każdemu wskaźnikowi
przyporządkowana jest skala, która umożliwia ilościowe określenie intensywności lub
częstości ujawniania się danego wskaźnika.
Rozmowa i wywiad w psychologii
Rozmowa jest procesem komunikacji językowej (i pozajęzykowej) między psychologiem a
osobą badaną, gdzie psycholog swoimi celowo formułowanymi wypowiedziami przyczynia
się do uzyskania informacji o faktach z życia osoby badanej, o jej dawnych lub aktualnych
przeżyciach (ustosunkowaniu się) związanych z tymi faktami oraz o sposobach
organizowania przez nią tej wiedzy, na podstawie której wnioskuje on o trwałych
właściwościach osoby badanej.
Wywiad psychologiczny - zadajemy różnym osobom badanym identyczne pytania w
ustalonej kolejności a odpowiedzi na nie precyzyjnie rejestrujemy, także wtedy gdy pytanie i
odpowiedź nie odnoszą się do osoby badanej bezpośrednio.
Rozmowa powinna się odbywać bez udziału osób trzecich, bez pośpiechu, w miejscu
urządzonym wygodnie i estetycznie.

Etapy
1. Wstępna faza rozmowy- zachęcanie osoby badanej do rozmowy poprzez
zlikwidowanie lęków i oporów. Odpowiedzi osoby badanej mogą pełnić 3 funkcje:
 reprezentatywną - przekazuje informację o obiektywnych faktach (np. wiek, wyniki w
nauce, sytuacje wywołane napięciem);
 ekspresywną - dotyczy ustosunkowania się osoby badanej do tych faktów (np.
zadowolenie z wyników w nauce);
 impresywną - próby celowego kreowania własnej osoby przed psychologiem.
2. Zasadniczy etap rozmowy (notatki)
12
3. Końcowy etap rozmowy - po uzyskaniu informacji na wszystkie badane tematy
(podsumowanie, bez oceny (!)), wszelkie wątpliwości o.b. muszą zostać wyjaśnione.
4. Uporządkowanie materiału i przystąpienie do interpretacji.
Testy inteligencji i zdolności
Testy - wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia mierzące sprawność intelektualną na
podstawie efektywności wykonywania zadań umysłowych.
Cechy testów (standaryzacja, normalizacja).
Rodzaje testów:
Grupowe i indywidualne
Zamknięte i otwarte
Werbalne i wykonaniowe
Test szybkości i test mocy
Test mierzący poszczególne zdolności (werbalne, liczbowe, przestrzenne), np.Test Matryc
Ravena
Test inteligencji (rozumianej jako zdolność ogólna), np. Test Wechslera
Skala rozwojowa (np.Bineta), pozwalająca określić wiek umysłowy. (IQ) 1912 - test
Williama Sterna; obecnie - iloraz dewiacyjny Termana i Merrill
Baterie zadań testowych (mierzą różne szczególne zdolności lub składników jakiejś
mierzonej zdolności ogólniejszej).
Skale rozwojowe (stosowane w badaniach indywidualnych)- zawierają próby testowe
pogrupowane w zależności od poziomu wieku do którego się odnoszą.
1.Skala Nancy Bayley (BSID)- od 1 msc. ż. do 3 i ½ r. ż.
 Skala Rozwoju Umysłowego - określenie wrażeń i percepcji, pamięć i uczenie się,
rozwiązywanie problemów za pośrednictwem myślenia sensoryczno-motorycznego,
wokulizacja, elementarna komunikacja werbalna i początki myślenia
wyobrażeniowego.
 Skala Rozwoju Ruchowego - motoryka ogólna, ruchy manipulujące, koordynacja
wzrokowo- ruchowa.
 Skala Oceny Zachowania - pozwala na wczesne wykrycie nieprawidłowości
rozwojowych; nie ma adaptacji i normalizacji w Polsce.
2. Stanfordzka Skala Bineta (amerykańska adaptacja skali Bineta-Simona)- od 2 r.ż. do 18 r.ż.
Mierzy:
 Rozumowanie ilościowe
 Rozumowanie werbalne
 Rozumowanie abstrakcyjne (na materiale percepcyjnym)
 Pamięć krótkotrwałą
• Nie ma adaptacji polskiej
• W Polsce stosuje się wersję wcześniejszą pod nazwą Terman-Merrill (bez polskich
norm).

3. Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera - miała być czystym kulturowo testem
inteligencji, bez rozumienia języka (dzieci głuche, nie znające języka, z zaburzeniami mowy
lub zahamowaniami emocjonalnymi); najnowsza adapt. z 1996.
4. Skala Daniela Wechslera:
Skala dla dorosłych (1939)- WAIS-R (PL)
Skala dla dzieci i młodzieży (6-16 lat)- WISC
Skala dla dzieci w wieku przedszkolnym- WPPSI
Źródło: Strelau J. Psychologia. Podręcznik akademicki.2002
13
5. Test Matryc Ravena
- test grupowy, 1938, rew.1956, służy do oceny aktualnych zdolności spostrzegania i
poprawnego myślenia, powszechnie używany do przemian inteligencji płynnej, mało
wrażliwy na wpływ czynników kulturowych; polega na uzupełnianiu układów figuralnych
(matryc) zgodnie z wykrytą zasadą logiczną wg której zostały one skonstruowane.
Wersja Standard (pol.normalizacja, dla młodzieży i os. dorosłych), 1989
Wersja Kolorowa (1947, rew.1956, dla dzieci, od 3 r.ż i osób starszych o obniżonej
sprawności intelektualnej; 36 zadań w 3 seriach)
Wersja dla zaawansowanych (1947, rew.1962, dla os. o poziomie intelektualnych wyższym
niż przeciętny.)
Testy skonstruowane w Polsce (przykłady):
Test inteligencji Baleya (lata 50. XX w.)
Pracownia Psychometryczna PAN pod kier. Mieczysława Choynowskiego (lata 50. XX w.)
Bateria APIS (skala pomiaru inteligencji ogólnej, rozumianej jako i.skrystalizowana do
badań grupowych)
Test Językowy „Leksykon”- mierzy zdolności werbalne (stosowany w połączeniu z Testem
Matryc Ravena); test słownikowy do badań indywidualnych lub grupowych.
Kwestionariusze osobowości
Kwestionariusz (inwentarz) osobowości jest metodą badania osobowości, wykorzystującą
samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub
jednowyrazowych określeń. W rezultacie zobiektywizowanej oceny odpowiedzi, inwentarz
dostarcza wyników ilościowych, charakteryzujących się pożądanymi własnościami
psychometrycznymi, to jest rzetelnych i trafnych oraz podlegających normalizacji.
Kwestionariusze osobowości:
Do prognozy powodzenia zawodowego, zaburzeń stanu zdrowia, efektywności szkolenia
wojskowego i badania stanów psychicznych;
Do pomiaru zmiennych osobowościowych:
cech osobowości
wartości
postaw
potrzeb
zainteresowań.

Kwestionariusz osobowości jako metoda badawcza
Pozycja kwestionariusza jest bodźcem w formie pytania, stwierdzenia albo
jednowyrazowego określenia, na który osoba badana ma odpowiednio zareagować-udzielić
odpowiedzi zgodnie z przyjętą w kwestionariuszu procedurą odpowiadania.
Kwestionariusz jako metoda wykorzystująca samoopis - w odróżnieniu od obserwacji czy
metody laboratoryjnej - pozyskuje informację od jednego tylko obserwatora, który
jednocześnie jest podmiotem zdarzeń („aktorem”, „obserwatorem” i „interpretatorem”) i
rejestruje subiektywną ocenę zachowania.
Przykład: Kwestionariusz Nadziei na Sukces
Testy projekcyjne
„Metoda projekcyjna” (L.K.Frank, 1939) dla określenia już istniejących technik badania
osobowości
Osoba badana „rzutuje” na materiał testowy swój „prywatny świat znaczeń”
„Projekcja” (Freud), mechanizm obronny polegający na przypisywaniu innej osobie lub
obiektowi zewnętrznemu własnych, nieakceptowanych właściwości i cech

14
Rapaport (1942)- „hipoteza projekcyjna”-wszelkie zachowania człowieka jest
uzewnętrznianiem indywidualnych właściwości jego osobowości
Projekcja jest procesem nieświadomym
Technika projekcyjna to każda metoda badania oparta na zjawisku projekcji (psychodrama,
rysunek - Hornowski, zadania konstrukcyjne)
Testy projekcyjne- narzędzia o wystandaryzowanym sposobnie badania oraz
sformalizowanych zasadach interpretacji,np.
Test Rorschacha (Hermann); Rorschach 1921, tablice achromatyczne i niechromatyczne
Test Apercepcji Tematycznej (TAT)-Henry Murray 1943; 30 tablic przedstawiających
sytuacje społeczne o różnym stopniu wieloznaczności
Test Rysunku Postaci (DAP)

Symulacje komputerowe
Podstawowe
narzędzie badawcze
w naukach przyrodniczych
psychologia, lata 70. XX wieku
- psychologia społeczna
Zalety:
wymusza precyzję teorii- w programie symulacyjnym wszystkie zasady funkcjonowania
modelu muszą być jednoznacznie sformułowane
symulacje komputerowe są idealnym systemem formalnym do precyzyjnego zapisu i
komunikowania teorii psychologicznych (T.Ostrom, 1998).
(Nowak A., Rychlewska A. Modelowanie matematyczne i symulacje komputerowe w naukach
społecznych. Wydawnictwo SWPS Academica 2007)
Symulacje komputerowe
Ośrodek Badania Układów Złożonych Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu
Warszawskiego
Badania nad konstruowaniem sztucznej inteligencji, w naukach kognitywnych - symulacje
komputerowe funkcji mózgu wyjaśniające zachowanie
W jaki sposób przepływ impulsów między neuronami może w efekcie prowadzić do
powstawania funkcji poznawczych; obserwacje pracy umysłu.
Etapy procesu diagnozowania
Etap prediagnostyczny
Badanie
Opis i interpretacja zachowań testowych i pozatestowych
Etap formułowania propozycji działań (interwencji)
Interwencja
(Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki. tom I s. 510 i nast.)
Problemy etyczne badania rozwoju i pomagania
Istota i cele etyki zawodowej
• z gr. déon - to, co niezbędne, właściwe;
obowiązek i logos - mowa, słowo);
• dział etyki normatywnej; zajmuje się zagadnieniami norm etycznych oraz czynników
decydujących o moralnej wartości czynów ludzkich;
• termin stworzony przez J. Benthama dla określenia utylitarystycznej teorii
powinności;
• obecnie d. oznacza zespół obowiązków, powinności i zakres odpowiedzialności
wynikających ze statutu lub zwyczaju przyjętego dla określonej grupy zawodowej.
Problemy etyczne udzielania pomocy psychologicznej i pedagogicznej
Należy wprowadzić wychowanka do poradni wyjaśniając mu cel spotkania z psychologiem,
lekarzem i pedagogiem, lecz bez używania różnego rodzaju nacisków, a nawet gróźb
15
(„Sprawiasz tyle kłopotów, że musi zbadać cię specjalista psycholog, który oceni twoje
zachowanie”). Tego rodzaju zapowiedzi zwiększają poczucie winy, a także wzmagają
poczucie niższości.
Wymaga się zgody rodziców i opiekunów badanych dzieci, także zgody osób dorosłych na
poddanie się jakimkolwiek próbom i eksperymentom.
Główne zasady: szanowanie podmiotowości osoby i poczucie odpowiedzialności psychologa
i pedagoga, pociągają za sobą szczegółowe dyrektywy etyczne, dostosowane do potrzeb
jednostki.
Celem wszelkiej pomocy psychologicznej jest dokonanie zmiany w człowieku i w jego
zachowaniu
Kontakt między psychologiem a pacjentem- co do celu i zakresu terapii oraz w celi eliminacji
błędów etycznych w procesie udzielania pomocy psychologicznej
Superwizja
Problemy etyczne udzielania pomocy psychologicznej
Proces pomagania - zasady:
Zasada podmiotowości klienta
Zasada poszanowania prywatności
Zasada zwiększania zakresu samodzielnych decyzji klienta
Zasada zwiększania zakresu samodzielnych decyzji klienta
Zasada zachowania tajemnicy zawodowe
Zakończenie procesu pomagania
Omówienie z pacjentem zakończenia relacji
Poznanie jego poglądu ma ten temat
Poznanie potrzeb badanego w zakresie dalszej pomocy
Kodeks etyczno-zawodowy psychologa
Zasady ogólne (13 art.)
Psycholog jako praktyk (14-28 art.)
Psycholog jako badacz (29-42 art.)
Psycholog jako nauczyciel i popularyzator (43-50 art.)
Opracowanie: dr Lidia Huber
Powyższy materiał został opracowany jako pomocniczy do nauki treści objętych
zaliczeniem przedmiotu „Diagnoza psychopedagogiczna” dla studentów Wyższej Szkoły
Pedagogiki i Administracji w Poznaniu w oparciu o cytowane źródła literatury i nie może
być reprodukowany lub wykorzystywany w całości lub w części bez zgody autorki. Poznań
październik 2009.
16