nauki o organizacja

Kazimierz Górka
NAUKI O ORGANIZACJI
(Wybrane problemy)
W oficjalnej klasyfikacji nauk w Polsce przyjęto, że nauki ekonomiczne dzielą się na
cztery dyscypliny: ekonomię, zarządzanie, finanse (od 2010 roku) oraz towaroznawstwo.
Ponadto zarządzanie zaliczane jest do nauk humanistycznych (obok takich dyscyplin, jak
historia, filozofia, psychologia,
socjologia
itd.) Ostatnio
pojawiają się postulaty
wyodrębnienia w ramach nauk ekonomicznych kolejnych dyscyplin, jak polityka
gospodarcza, statystyka, a także – co istotniejsze – postulaty przekształcenia dyscypliny
„zarządzanie” w odrębną dziedzinę nauk o zarządzaniu (poza naukami ekonomicznymi),
podobnie jak w krajach anglosaskich „management science”.
Nauki o organizacji stanowią część składową nauk o zarządzaniu. Stosowany do
niedawna termin „nauka organizacji i zarządzania” nie był właściwy, gdyż już od H.Fayola
(1916) organizowanie stanowi jedną z funkcji zarządzania (obok planowania, motywowania i
kontrolowania). Wyszły z użycia również takie określenia, jak naukowa organizacja pracy,
nauka kierownictwa, podstawy administracji. Zarządzanie jest zatem działalnością
kierowniczą, polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich osiągania (za pomocą m.in.
wymienionych funkcji zarządzania).
Ekonomia zajmuje się gospodarowaniem ograniczonymi zasobami – czynnikami
produkcji – celem zaspokajania potrzeb społecznych. Zarządzanie zajmuje się natomiast
powstawaniem, funkcjonowaniem i rozwojem organizacji oraz podejmowaniem przez nie
trafnych decyzji i ich realizacją, przyczyniając się do osiągania celów działalności
kierowniczej. Dotyczy ono działań zespołowych i obejmuje problemy pracy kierowniczej.
Jest to zatem „nauka o kierowaniu organizacjami”. Zarządzanie jest zaliczane do nauk
stosowanych i ma charakter bardziej aplikacyjny niż ekonomia, gdyż dąży przede wszystkim
do formułowania praktycznych dyrektyw i zaleceń.
Za datę powstania nauki o zarządzaniu przyjmuje się rok 1903, kiedy Frederick
Winslow Taylor opublikował opracowanie pt. „Zarządzanie warsztatem wytwórczym” (Shop
management). Początkowo zarządzanie dotyczyło tylko przedsiębiorstw o prostej strukturze
(poziom mikroekonomiczny), potem objęło kierowanie gospodarką na wyższych szczeblach,
aż do systemu zarządzania gospodarką narodową, co jednak nie jest akceptowane przez
wszystkich teoretyków zarządzania (np. Stanisław Sudoł). Ale ostatnio obserwujemy
przejawy zarządzania nawet na szczeblu megaekonomicznym (globalnym). Przyspieszenie
1
zmian w otoczeniu przedsiębiorstw oraz konieczność przewidywania długofalowego rozwoju
spowodowało powstanie w połowie XX wieku zarządzania strategicznego. Powstały również
inne subdyscypliny (specjalności) zarządzania, jak zarządzanie personelem, zarządzanie
produkcją, zarządzanie jakością, zarządzanie ochroną zdrowia, zarządzanie kryzysowe itd.
Można już mówić o następujących naukach o zarządzaniu:
 ogólne teorie zarządzania i administrowania,
 zarządzanie organizacjami gospodarczymi,
 zarządzanie inżynierskie (zarządzanie procesami produkcyjnymi),
 zarządzanie publiczne (zarządzanie w sektorze publicznym).
Ich przedmiotem badań są zjawiska organizacyjne w rozumieniu statycznym
(organizacja i jej struktura) oraz dynamicznym (zarządzanie funkcjonowaniem organizacji i
jej rozwojem).
Organizacja (uporządkowana całość, system):
 w ujęciu rzeczowym: rzecz złożona z części – z rzeczy i ludzi – tak powiązanych ze sobą,
aby
całość
sprawnie
funkcjonowała,
jak
system
(przedsiębiorstwo,
instytucja,
stowarzyszenie);
 w ujęciu czynnościowym: tworzenie rzeczy złożonej, proces organizowania (II funkcja
zarządzania);
 w ujęciu atrybutowym: zespół cech charakterystycznych dla rzeczy zorganizowanej.
Rodzaje organizacji:
 organizacje gospodarcze (komercyjne, nastawione na zysk);
 organizacje użyteczności publicznej, zaspakajające potrzeby zbiorowe w zakresie oświaty,
ochrony zdrowia, zaopatrzenia w wodę, ochrony środowiska naturalnego itp. (np.
przedsiębiorstwa komunalne, instytucje kulturalne i naukowe – na ogół niedochodowe);
 organizacje administracyjne: państwowe (rządowe) oraz samorządowe, zapewniające
sprawne funkcjonowanie państwa;
 organizacje militarne i policyjne, czyli „służby mundurowe”;
 organizacje społeczne (pozarządowe), dbające o interesy warstw społecznych i klas, grup
zawodowych, grup zainteresowań (partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia,
organizacje ekologiczne typu NGO-s);
 rodzina jako podstawowa grupa społeczna.
Organizacje mogą być formalne i świadome swych celów (cele i stosunki w ramach
organizacji są ujęte w zapisy i regulaminy) oraz nieformalne, zwykle w ramach struktur
2
formalnych, mniej lub bardziej trwałe i legalne, jako efekt więzi koleżeńskich i zawodowych
bądź konfliktu interesów (kliki). Przynależność do organizacji może być dobrowolna lub
przymusowa. Zwykła grupa ludzi nie jest organizacją.
W okresie postindustrialnym i gospodarce opartej na wiedzy zanikają granice
organizacji a także granice między organizacjami i ich otoczeniem w wyniku tworzenia
zespołów zadaniowych i aliansów strategicznych między koncernami i holdingami oraz
zwiększania się niepewności i narastania konkurencji globalnej.
Organizacja gospodarcza jako przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem
ekonomicznym. Za podstawowe podmioty gospodarki rynkowej uważa się państwo,
przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe.
Przedsiębiorstwo:
 organizacja gospodarcza wyodrębniona prawnie, ekonomicznie i organizacyjnie;
 zespół ludzi wyposażony w środki produkcji, którego celem jest osiąganie zysku i
zaspakajanie potrzeb społecznych.
Wyodrębnienie prawne oznacza posiadanie osobowości prawnej, co umożliwia
zawieranie umów, dochodzenie spraw w sądzie itp. (zakład nie ma osobowości prawnej, choć
może mieć rachunek bankowy). Wyodrębnienie ekonomiczne oznacza dysponowanie
majątkiem (także w przedsiębiorstwach państwowych) i prowadzenie działalności na własny
rachunek. Zakład jest wyodrębniony tylko pod względem organizacyjno-technicznym i może
być na wewnętrznym rozrachunku gospodarczym. Przedsiębiorstwa państwowe – obecnie już
nieliczne- są w systemie rynkowym samodzielne (same budują plan produkcji i rozwoju, bez
odgórnych dyrektyw), samofinansujące się (utrzymują się z własnych przychodów) oraz
samorządne (o ile obok
dyrektora organem przedsiębiorstwa jest rada pracownicza lub
przedstawiciele załogi w radzie nadzorczej).
Przedsiębiorca:
 ten, kto jest skłonny kupić po pewnej cenie dla odsprzedaży po cenie niepewnej
(R.Cantillon);
 właściciel czynników produkcji, zorientowany na aktywne działanie, liczący się z
ryzykiem, skłonny do innowacji, korzystający z wiedzy.
Najemny menadżer kieruje przedsiębiorstwem nie będąc jego założycielem, nie
dysponuje zyskiem i mniej ryzykuje. Wyodrębnienie się grupy zawodowych menadżerów
oznacza oddzielenie zarządzania przedsiębiorstwami od ich właścicieli i powstanie tzw.
3
technostruktury (J.Kenneth Galbraith), mającej zasadniczy wpływ na funkcjonowanie
korporacji, a także na ich otoczenie.
Przedsiębiorstwo jest wytworem procesów cywilizacyjnych:
 W epoce agrarnej do połowy XVIII wieku działalność przemysłową prowadzono w
manufakturach, z przewagą pracy ręcznej.
 W epoce przemysłowej do połowy XX wieku dominowała produkcja fabryczna w
przedsiębiorstwach,
które
najczęściej
stanowiły
firmy
ich
właścicieli
(lub
w
przedsiębiorstwach państwowych).
 W epoce postindustrialnej i informacyjnej dominują wielkie spółki akcyjne (korporacje),
coraz częściej o charakterze konglomeratowym, o bardziej różnorodnych i elastycznych
strukturach organizacyjnych, z przewagą sektora usług oraz „badania i rozwoju”.
Firma:
 logo, znak przedsiębiorstwa (a nie przedsiębiorstwo!), niekiedy więcej wart niż majątek
trwały całego przedsiębiorstwa;
 przedsiębiorstwo, którego właściciel jest jednocześnie przedsiębiorcą (jego kierownikiem,
prezesem, dyrektorem, członkiem zarządu).
Formy prawne przedsiębiorstw:
 przedsiębiorstwa państwowe podlegające ustawie o przedsiębiorstwach państwowych,
która zapewnia im określone preferencje (już nieliczne);
 spółki Skarbu Państwa, czyli przedsiębiorstwa państwowe skomercjalizowane, to jest
poddane regułom rynkowym (przepisom kodeksu handlowego);
 spółki handlowe, podlegające przepisom prawa handlowego i ujawniane w rejestrze
handlowym, jako formy spółek osobowych oraz kapitałowych:
 spółki osobowe, oparte na osobowości uczestników (bez osobowości prawnej),
charakteryzujące się równymi prawami i obowiązkami wspólników, bezpośrednio
uczestniczącymi w prowadzeniu spraw spółki, którzy odpowiadają solidarnie i
nieograniczenie za zobowiązania; w tym spółki cywilne, jawne, komandytowe (w których
przynajmniej 1 wspólnik odpowiada za zobowiązania do wysokości ustalonej w umowie),
 spółki kapitałowe, oparte na kapitale zakładowym bądź akcyjnym, podzielonym na udziały
lub akcje, wyposażone w osobowość prawną, działające pod własną firmą przez swe
organy, z ograniczoną odpowiedzialnością wspólników za zobowiązania spółki do
wysokości własnych udziałów bądź zakupionych akcji, w tym spółki z ograniczoną
4
odpowiedzialnością (z kapitałem od 50 tys. zł, udziały po co najmniej 500 zł) oraz spółki
akcyjne (kapitał od 500 tys. zł);
 przedsiębiorstwa spółdzielcze jako samorządne zrzeszenia członków i zmiennym funduszu
udziałowym, realizujące nie tylko funkcje gospodarcze ale także społeczne (wobec
pracowników i ich rodzin), zaliczane obecnie do sektora prywatnego;
 podmioty własności indywidualnej (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą).
Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON
wynosiła na dzień 1.I.2010 roku około 3,74 mln, w tym ok. 290 przedsiębiorstw
państwowych, 17,2 tys. spółdzielni, 284 tys. spółek handlowych (w tym 66 tys. z udziałem
kapitału zagranicznego) oraz 2,8 mln podmiotów osób fizycznych prowadzących działalność
gospodarczą. Spośród ogółu podmiotów gospodarki narodowej na handel i naprawy
przypadało 31,2%, obsługę nieruchomości i firm 16,6%, budownictwo 10,6%, przemysł
10,3%, transport, gospodarkę magazynową i łączność 7,1%, ochronę zdrowia i pomoc
społeczną 4,5%. Natomiast strukturę sektorową samych spółek charakteryzują następujące
wskaźniki: handel i naprawy 38,8%, przemysł 17,1%, budownictwo 9,6%, hotele i restauracje
4,1%, rolnictwo i leśnictwo 1,6%.
Wybrane rodzaje przedsiębiorstw:
 Przedsiębiorstwo wielozakładowe – zespół zakładów objętych wspólnym kierownictwem
oraz więzią organizacyjno-techniczną.
 Kombinat – przedsiębiorstwo przemysłowe wielozakładowe, w którym zakłady należą do
różnych branż i są powiązane więzią technologiczną. Każdy zakład wykonuje określoną
część tego samego procesu produkcyjnego, łącząc kolejne fazy przetwórstwa (kombinat
pionowy), lub wytwarzając różne wyroby z tego samego surowca (kombinat poziomy).
Korzyści wynikają z powiązań produkcyjnych, niższych kosztów transportu, lepszego
wykorzystania surowców i energii.
 Konglomerat – przedsiębiorstwo wielozakładowe i wielobranżowe, ale bez powiązań
zaopatrzeniowo-produkcyjnych. Korzyści wynikają głównie z maksymalizacji obrotów
(sprzedaży) oraz zarządzania.
 Koncern
–
duże
przedsiębiorstwo
wielozakładowe
o
jednorodnej
produkcji
i
scentralizowanym systemie zarządzania (np. koncerny stalowe, naftowe, chemiczne).
 Korporacja – spółka akcyjna o dużej liczbie akcjonariuszy, zarządzana przez zawodowych
menadżerów (popularne określenie w USA). W Polsce przez korporację dotąd częściej
5
określało się zrzeszenie osób wyposażonych w osobowość prawną (zwłaszcza związki
rzemieślników, stowarzyszenia wolnych zawodów, spółdzielnie).
 Holding – „spółka spółek”, „przedsiębiorstwo przedsiębiorstw” – zespół spółek, które
chociaż
wyodrębnione
prawnie
tworzą
jednolity
organizm
ekonomiczny,
podporządkowany centralnemu ośrodkowi dyspozycyjnemu (spółce matce), głównie dzięki
udziałom kapitałowym. W praktyce przeważają holdingi finansowe, rzadziej branżowe
(np. holding węglowy). Zbliżone znaczenie ma grupa kapitałowa. W bankowości
powiązania holdingowe (kapitałowe) są ograniczone przez prawo antymonopolowe.
 Kartel – porozumienie cenowe przedsiębiorstw, obecnie zakazane przez prawo w ramach
zwalczania monopoli. Odmianą kartelu jest syndykat jako konsorcjum przedsiębiorstw ze
wspólnym biurem sprzedaży.
 Oligopol – przejaw monopolizacji produkcji i rynku zbytu, akceptowany przez prawo, gdy
dana branża opanowana jest przez 3 – 5 wielkich przedsiębiorstw od siebie niezależnych
(przy braku lub występowaniu innych małych przedsiębiorstw).
Tabela 1. Klasyfikacja przedsiębiorstw według ich wielkości
Kryterium liczbowe
(do ...)
Mikro
Małe
Średnie
Duże (od…)
10
Roczny obrót
(sprzedaż mln euro)
2
Suma bilansowa
aktywów mln euro
2
50
10
10
250
50
43
Liczba pracowników
Zaprezentowana w tabeli 1 klasyfikacja jest stosowana m.in. przez Unię Europejską.
Przedsiębiorstwa duże w zasadzie nie mogą korzystać z pomocy publicznej (dotacji) ze
względu na troskę o zapewnienie równych szans konkurujących przedsiębiorstw (z wyjątkami
gospodarki komunalnej czy ochrony środowiska naturalnego).
H.Acker w 1967 roku wyróżnił 6 klas wielkości: zakłady jednoosobowe, mini zakłady
oraz małe, średnie, duże i wielkie przedsiębiorstwa bądź instytucje. Według niego tzw.
czynnik 3 wskazuje, że organizacja zmienia się jakościowo wtedy, gdy ilościowo się potroi.
Wielkość organizacji gospodarczej ocenia się także przez porównanie liczby
zatrudnionych z liczbą stopni służbowych (szczebli hierarchicznych).
Na wielkość organizacji wpływa kombinacja jej cech jakościowych według
dominujących problemów organizacyjnych oraz stylów zarządzania, jak podział pracy,
6
delegowanie uprawnień i rozpiętość kierowania (liczba podwładnych pracowników),
zapotrzebowanie na pracę analityczną i ekspercką („sztabową”), długość drogi służbowej,
celowość tworzenia samodzielnych jednostek operatywnych wewnątrz organizacji (np.
komisja ds. projektów, zespół analizy wartości), sposoby koordynacji i kontroli wewnątrz
organizacji.
STRUKTURA ORGANIZACYJNA
 podział pracy wewnątrz podmiotu gospodarczego,
 układ i system wzajemnych powiązań i zależności zachodzących między komórkami
organizacyjnymi (częściami składowymi),
 relacje części do całości, udział części w całości w %.
Komórka organizacyjna – zespół ludzi i środków kierowany przez jednego
zwierzchnika i wykonujący określone zadania. Wyróżniamy komórki zarządu, komórki
ruchu, czyli ogniwa produkcyjne i usługowe (np. wydziały) oraz komórki pozaoperacyjne, np.
stołówki, domy wczasowe, szkoły przyzakładowe.
Zasadnicze systemy powiązań komórek organizacyjnych:
1. system liniowy – jeden kierownik jako zwierzchnik kierujący i odpowiedzialny. Wyraźny
podział władzy i kompetencji, ale polecenia muszą przechodzić przez wszystkie ogniwa
pośrednie;
2. system funkcjonalny – kilku zwierzchników merytorycznych, duża ich specjalizacja i
wiedza, ale trudny podział kompetencji i rozbieżność decyzji. System ten ma małe
zastosowanie, jednak w praktyce występują różne formy kolegialnego kierownictwa;
3. system liniowo-sztabowy – zasada bezpośredniego podporządkowania i jednoosobowego
kierownictwa (jak w systemie liniowym), ale kierownik ma komórki sztabowe
(funkcjonalne), które przygotowywują materiał do podejmowania decyzji, nie mając prawa
do poleceń wykonawczych.
Charakterystyka struktury organizacyjnej:
 liczba szczebli zarządzania (szczebli hierarchicznych), np. stanowisko robocze, brygada,
gniazdo robocze/mistrz, oddział, wydział, zakład, dyrektor przedsiębiorstwa;
 liczba pracowników (kierowników) podległych, czyli rozpiętość kierowania;
 struktura płaska, np. bezwydziałowa (duża rozpiętość kierowania);
 struktura
smukła
(mała
rozpiętość
kierowania,
dużo
szczebli,
dłuższa
droga
komunikowania się);
7
 struktura macierzowa jako system podwójnego podporządkowania, np. w przemyśle
lotniczym i kosmicznym (powiązanym z ministerstwem obrony narodowej );
 struktura dywizjonalna, gdy oddziały terenowe i inne segmenty są niezależne (według
powstawania kosztów i zysków);
 struktura amorficzna, gdy komórki są samodzielne i całkowicie niezależne (uniwersalny
menadżer jednoosobowym wykonawcą).
Elastyczne formy organizacyjne:
 zarządzanie przy pomocy działających okresowo komisji i zespołów zadaniowych
(projektowych), np. zespół analizy wartości.
 partycypacyjny
styl
zarządzania
(udział
samorządu
załogi
w
zarządzaniu
przedsiębiorstwem),
 zastępowanie struktur liniowo-sztabowych strukturami dywizjonalnymi i amorficznymi
oraz wielowymiarowymi,
P r o j e k t
– przedsięwzięcie jednorazowe, nietypowe, z czynnikiem nowości,
wymagające odrębnego zaplanowania i zarządzania jego realizacją.
R e ż i m – czynności powtarzalne, o sprawdzonych już parametrach i efektach, bez
potrzeby analizy i rachunku ekonomicznego, ujęte w instrukcje i inne formy
„warsztatu pracy”.
Reżim techniczny wyznacza warunki procesu technologicznego (temperatura,
ciśnienie, udźwig, napięcie, moc, katalizator), reżim ekonomiczny określa typowe zasady
gospodarowania, jak racjonalne zastosowanie materiałów i odpadów produkcyjnych, wielkość
serii w danych warunkach, budowa systemu premiowego.
Organy przedsiębiorstwa:
 w przedsiębiorstwach państwowych – dyrektor i samorząd pracowniczy (rada oraz
zebranie załogi lub delegatów);
 w spółdzielniach – walne zgromadzenie członków lub przedstawicieli, rada nadzorcza,
zarząd;
 w spółkach cywilnych – właściciele (odpowiadają solidarnie całym majątkiem!);
 w spółkach kapitałowych – zgromadzenie wspólników (spółki z o.o.) lub walne
zgromadzenie akcjonariuszy, rada nadzorcza, komisja rewizyjna (w spółkach z o.o.
nieobowiązkowo), zarząd spółki.
8
Dyrektor/prezes podejmuje decyzje bieżące, przygotowuje projekty uchwał i planów
dla współwłaścicieli i rady nadzorczej oraz reprezentuje przedsiębiorstwo na zewnątrz.
Zgromadzenie wspólników/akcjonariuszy zatwierdza bilans, podział zysku, emisję akcji,
sprzedaż nieruchomości itp. Rada nadzorcza bada bilans, rachunek zysków i strat(rachunek
wyników), kontroluje sprawozdanie zarządu. Akcjonariusze jako współwłaściciele nie są
zaangażowani w bezpośrednie zarządzanie przedsiębiorstwem (niekiedy nie licząc tzw.
inwestorów strategicznych). Walne zgromadzenie akcjonariuszy jest ważne bez względu na
liczbę obecnych, większość liczy się w stosunku do głosów oddanych (liczba akcji).
Restrukturyzacja przedsiębiorstw
(unowocześnianie a nie powrót do starych struktur)
 Restrukturyzacja własnościowa poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych
(głównie przez przekształcenie ich w spółki Skarbu Państwa a następnie sprzedaż
udziałów) oraz stwarzanie warunków do powstawania nowych przedsiębiorstw
prywatnych.
 Restrukturyzacja organizacyjna – usprawnienie systemu zarządzania, głównie poprzez
podział („odchudzanie”) przedsiębiorstwa, zwłaszcza dzięki pozbyciu się działalności
pozaoperacyjnej oraz produkcji i usług pomocniczych. Ostatnio częściej występują procesy
łączenia się (fuzji) przedsiębiorstw i przejmowania innych działalności oraz tendencje do
tworzenia grup kapitałowych (holdingów).
 Restrukturyzacja produkcyjna – dostosowanie struktury produkcji do nowych potrzeb
rynkowych.
 Dywersyfikacja produkcji – wzbogacenie i unowocześnienie struktury asortymentowej
produkcji/sprzedaży.
 Uniwersalizacja produkcji – zaprzeczenie specjalizacji – rozwijanie oprócz produkcji
podstawowej
również
wytwarzania
podzespołów,
produkcji
pomocniczej,
usług
remontowych. Jest to proces oceniany obecnie raczej negatywnie, podobnie jak
samowystarczalność (autarkia) gospodarcza na szczeblu gospodarki narodowej.
 Unifikacja – działalność normalizacyjna polegająca na sprowadzaniu odmian wyrobów
przemysłowych i ich elementów do jednostek równoważnych (ujednoliconych), aby
uzyskane produkty były zamienne w użyciu. Standaryzacja – typizacja i normalizowanie
zgodnie z normami państwowymi.
9
 Restrukturyzacja
techniczna
i
technologiczna
–
głównie
poprzez
wymianę
i
unowocześnienie zdekapitalizowanego i przestarzałego majątku trwałego, zwłaszcza
maszyn i urządzeń.
 Restrukturyzacja finansowa – przywrócenie płynności finansowej i/lub poprawa
rentowności przedsiębiorstwa, głównie poprzez postępowanie układowe z wierzycielami
oraz działania naprawcze ujęte m.in. w planie biznesowym. W tej sprawie można zwrócić
się nie tylko do banku ale także do sądu, gdy wierzyciele grożą wystąpieniem z wnioskiem
o upadłość przedsiębiorstwa celem odzyskania przynajmniej części należności (w
przypadku wysokiego i niespłacanego zadłużenia). Upadłość ogłasza sąd, aby po
sprzedaży pozostałego majątku zaspokoić chociaż część żądań wierzycieli; bankructwo
oznacza utratę wszystkich zasobów (brak środków nawet na zapłacenie kosztów sądowych
ogłoszenia upadłości).
 Restrukturyzacja biznesowa – opracowanie nowej polityki przedsiębiorstwa w zakresie
inwestycji, kredytów, podatków.
Uporządkowanie struktur organizacyjnych:
1) Struktury jednowymiarowe (związki jednostronne, o hierarchicznej budowie):
 struktury procesowe, uporządkowane technologicznie, np. przepływ materiałów: zakup –
magazynowanie – obróbka wstępna i zasadnicza do montażu wyrobu finalnego, lub
według faz procesu usługowego. Na ogół ograniczają innowacyjność;
 struktury przedmiotowe, według rodzajów wyrobów oraz usług, z pionami centralnymi o
obsłudze funkcyjnej oraz pionami do produkcji wyrobów bądź świadczenia usług
finalnych. Raczej o większej autonomii;
 struktury terytorialne według kryterium przestrzennej aktywności gospodarczej (np. filie i
oddziały zamiejscowe).
2) Rozwiązania wielowymiarowe: głównie dwuwymiarowe struktury macierzowe z
systemem podwójnego podporządkowania (liniowo i funkcjonalnie), np. w przemyśle
lotniczym i kosmicznym (podporządkowanie także ministerstwu obrony lub agencji
astronautycznej), a także dwuwymiarowe struktury tensorowe (zmienne, przekształcane),
umożliwiające jednoczesne wykorzystanie kilku kryteriów centralizacji komórek oraz
koordynacji. Są nowoczesne, ale stwarzają problemy rozdziału kompetencji (w formie
tablicy krzyżowej) oraz trudności w rozwiązywaniu konfliktów.
10
3) Struktury amorficzne z komórkami samodzielnymi i całkowicie niezależnymi (menadżer
jest
jednoosobowym
wykonawcą),
działającymi
na
zasadzie
uniwersalności
i
dobrowolności.
4) Organizacje fraktalne, składające się z samodzielnych jednostek przedsiębiorstwa i
działających jak całe przedsiębiorstwo (bądź instytucja), czyli jednostek samopodobnych
i samoorganizujących się o takiej samej strukturze wewnętrznej i usługach, o wspólnych
celach i zasadach działania. Tworzy się również fraktale przedsiębiorstw, zbliżone do
kompleksów przemysłowych (przedsiębiorstw powiązanych więzami produkcyjnymi,
skoncentrowanych na danym obszarze), bądź do klastrów (clusters), gdy różnorodne
przedsiębiorstwa i instytucje tworzą tzw. grona, powiązane różnymi więzami.
Matematyczny trójkąt fraktalny:
W klasycznych strukturach organizacyjnych – jak już podkreślono - liczba stopni
służbowych (szczebli hierarchicznych) zależy od liczby pracowników, wielkości rocznych
obrotów oraz stylu zarządzania (podział pracy i droga służbowa, zapotrzebowanie na pracę
ekspercką i sztabową, delegowanie uprawnień i rozpiętość kierowania). Henri Fayol górną
granicę szczebli zarządzania wyznaczył dla przedsiębiorstw w liczbie 8-9, dla organizacji
„politycznych” 10-12, ale obecnie w praktyce niektórych koncernów międzynarodowych
występuje do 20 szczebli hierarchicznych. Czynnik 3 Ackera wskazuje, że organizacja
zmienia się jakościowo wtedy, gdy ilościowo potroi się (np. przeprowadza istotną
dywersyfikację produkcji lub usług, wyodrębnia oprócz działu sprzedaży także działy
marketingu oraz eksportu).
Funkcje struktury organizacyjnej:
 określa podział pracy i tworzy człony wykonawcze dla realizacji zadań,
 ustanawia powiązania między różnymi czynnościami i procesami,
 kształtuje podział władzy i ustanawia układ odpowiedzialności,
 określa hierarchiczne składniki oraz zakresy uprawnień,
 koordynuje stosunki z otoczeniem,
 formalizuje system zarządzania przedsiębiorstwem (instytucją).
Formalizacja struktury organizacyjnej oznacza wprowadzenie określonego ładu,
regularności procesów, ich chronologii i hierarchii oraz ogranicza swobodę zachowania się
11
pracowników i eliminuje improwizację. Dokonuje się poprzez utrwalenie misji i celów
organizacji, opis jednostek organizacyjnych, ujęcie ich podstawowych zależności oraz zapis
istotnych procesów i procedur. Prowadzi to do wdrożenia odpowiednich wzorców działań i
zachowań (reguły zachowania, nakazy postępowania, reżimy, regulaminy). Wzorce
zachowania obejmują m.in. następujące sytuacje:
 przyjście do pracy (karta, ruchomy czas pracy, nienormowany czas pracy),
 wykonywanie określonych zadań,
 formułowanie i rozwiązywanie problemów oraz podejmowanie decyzji,
 sprawowanie funkcji kierowniczych,
 współpraca z pracownikami,
 nawiązywanie kontaktów zewnętrznych.
Miary stopnia formalizacji:
 liczba przepisów opisujących różne aspekty organizacji,
 szczegółowość przepisów,
 rygorystyczność przepisów (nakazy a zalecenia!).
Dokumenty formalizujące system
organizacyjny (budowę i
funkcjonowanie
organizacji):
 statut (najbardziej formalna podstawa istnienia spółki, stowarzyszenia, instytucji),
podlegający rejestracji w sądzie,
 uchwały organów spółki itp.,
 regulamin oraz schemat organizacyjny (regulaminy organizacyjne, regulaminy działania,
np. tryb postępowania przy wyborach, premiowaniu, przewozach zakładowych,
regulaminy pracy, tj. prawa i obowiązki pracowników),
 karta zadań komórki organizacyjnej,
 zakres czynności (karta zadań, karta funkcji), w tym wymagane kwalifikacje,
 instrukcje, objaśniające normy prawne oraz sposoby realizacji,
 zarządzenia, polecenia służbowe (doraźne i okresowe zadania), pisma okólne (zalecenia).
Kryteria oceny dokumentacji organizacyjnej:
 celowość sporządzenia,
 poprawność formalna (zgodność z przepisami wyższego rzędu) oraz metodologiczna,
wynikająca z teorii i praktyki zarządzania (np. przyjęte symbole),
 kompletność zawartości oraz kompleksowość,
 spójność z innymi dokumentami,
12
 elastyczność (możliwość zmian),
 komunikatywność oraz jednoznaczność,
 pracochłonność oraz dostępność.
Metody organizatorskie
1. Badanie metod pracy, zapoczątkowane przez F. Taylora oraz Karola Adamieckiego, w
formie tzw. stenografii organizatorskiej i techniki kartowania, polegają na podziale
badanego procesu pracy na drobne części składowe, ich rejestracji oraz krytycznej ocenie
celem uproszczenia i usprawnienia (skrócenie czasu realizacji, zwiększenie wydajności,
zmniejszenie kosztów). Uniwersalne elementy pracy są następujące:
О
operacja
º manipulacja

transport
przemieszczanie

składowanie
magazynowanie
D
oczekiwanie
2. Mierzenie czasu pracy drogą tzw. obserwacji migawkowych, eksperymentu, zebrania
danych statystycznych – w celu normowania czasu pracy.
 najstarsza metoda: fotografia dnia roboczego, według minut, przez wpis na tablicę czasu
trwania rejestrowanych elementów pracy,
 metoda chronometrażu (dokładnie, według stopera, w sekundach),
 filmowanie i chronocyklografia (fotografie stroboskopowe), w tym w tempie zwolnionym
lub przyspieszonym, w tym ruchy rąk, oczu, tułowia i nóg. Są to nowoczesne metody typu
MTM (Methods – Time – Measurement).
Pracochłonność – ilość czasu potrzebna do wykonania jednostki wyrobu, detalu, usługi, czyli
czas pracy (godzina, dnówka)
efekty w sztukach
w ujęciu makro:
liczba pracowników/rok
wartość sprzedaży/rok
Wydajność pracy jest odwrotnością pracochłonności: liczba wytworzonych jednostek w ciągu
godziny, dniówki lub roku:
liczba wyrobów; wartość produkcji
czas pracy; liczba pracowników/rok
Pracochłonność ciągniona – ilość czasu pracy niezbędna do wytworzenia produktu w
kolejnych fazach procesu produkcyjnego (usługowego) w danym przedsiębiorstwie, po
zsumowaniu. W tzw. metodzie sum czasów, w rachunku pracochłonności uwzględniamy
także nakłady pracy dostawców (nawet od wydobycia surowca po montaż wyrobu finalnego).
13
W praktyce łatwiej jest liczyć ciągnione nakłady robocizny (wynagrodzeń) jako tzw.
ciągnione koszty osobowe.
 Kalendarzowy fundusz czasu pracy: 2920 godzin (365x8),
 nominalny czas pracy: 2480 godzin, bez dni wolnych od pracy,
 efektywny czas pracy: bez czasu nieprzepracowanego (urlopy, zwolnienia chorobowe),
 czas przepracowany: czas efektywny z godzinami nadliczbowymi.
3. Wartościowanie pracy, głównie dla celów budowy systemów wynagradzania:
 metody sumaryczno-porównawcze (punktowe) według pracy najprostszej i typowej, przez
komisyjne uszeregowanie prac według stopnia trudności,
 metody analityczne poprzez normowanie, wartościowanie oraz tworzenie grup
zaszeregowania.
Ch. Bedaux pierwszy zbudował 10 grup zaszeregowań (co 17 punktów, przy pracy
prostej o liczbie 100 punktów) według następującej punktacji (w sumie 181):
 kwalifikacje i umiejętności zawodowe
88
 odpowiedzialność, wymagania umysłowe
43
 wymagania psychofizyczne (uciążliwość i stres)
28
 ryzyko zawodowe (wypadki, zachorowalność)
22
Po wycenie punktowej stanowisk przechodzimy od wyników wartościowania na
stawki płac, np. z pomocą formuł matematycznych, przez określenie minimalnej i
maksymalnej rozpiętości wynagrodzeń.
4. Przestrzenne organizowanie procesów pracy przez racjonalne rozmieszczenie obiektów i
określenie tzw. powierzchni statycznej dla maszyn i wyposażenia, powierzchni
grawitacyjnej dla pracowników obsługi i materiałów oraz powierzchni ewolucyjnej dla
ruchu międzystanowiskowego – w zależności od specyfiki branżowej według
współczynnika K (odsetek powierzchni statycznej i grawitacyjnej w przedziale średnio
20-200%).
5. Analiza wartości organizacji
 Wartość przedsiębiorstwa według wyceny metodą wartości księgowej (wartość
zainstalowanego majątku z uwzględnieniem umorzenia plus wartość logo – znaku
firmowego), metodą odtworzeniową (z uwzględnieniem obowiązujących obecnie cen
obiektów), bądź metodami rynkowymi (np. według giełdowej wartości akcji).
 Analiza inżynieryjna (Value Engineering), czyli analiza wartości (Value Analysis) jako
metoda obniżki kosztów za pomocą badania funkcji, jakie spełnia dany wyrób, usługa, czy
14
procedura administracyjna. Zespół do spraw analizy wartości przeprowadza to
przedsięwzięcie w następujących etapach:
 Sprecyzowanie zadania oraz rozpoznanie systemu oraz jego funkcji.
 Klasyfikacja funkcji na trzy grupy:
 podstawowe, niezbędne;
 uzupełniające, pomocnicze, dodatkowe;
 zbędne, o niewielkim znaczeniu.
 Ocena kosztów spełniania tych funkcji.
 Poszukiwanie nowych rozwiązań (metodami heurystycznymi, np. burza mózgów).
Benchmarking – porównanie z wzorcami, analiza międzyzakładowa, ciągły proces
wdrażania lepszych technologii oraz produktów.
Controlling – ocena prawidłowości procesów gospodarczych jako sterowanie nastawione na
przyszłość (więcej niż kontrola przeszłości), wymuszanie nowego zachowania
systemu poprzez zmiany struktury oraz norm.
Reengineering - diagnostyczna metoda poprawy stanu organizacji poprzez istotne zmiany
wielkości obiektów, szybkie i istotne przeprojektowanie strategicznych
procesów
organizacyjnych,
produkcyjnych,
usługowych
(zmiany
upraszczające
struktury
radykalne, innowacyjne i rewelacyjne).
Zarządzanie
elastyczne
(lean
(„odchudzanie”),
production)
–
zarządzanie
powoływanie
okresowych
zespołów
do
realizacji wybranych projektów, wprowadzanie struktur dywizjonalnych oraz
amorficznych.
W metodach organizatorskich oraz ocenie efektywności i skuteczności zarządzania są
ważne różnorodne relacje ekonomiczne, jak już wspomniane mierniki – i wyliczone
wskaźniki – wydajności pracy żywej oraz pracochłonności. Spośród najbardziej
podstawowych warto ponadto wymienić następujące relacje:
- produktywność środków trwałych (wydajność pracy uprzedmiotowionej):
oraz rentowność środków trwałych („stopa zysku”) :
P
zł/zł
M
zysk
M
- majątkochłonność produkcji (też „kapitałochłonność”):
M
zł/zł czyli wartość
P
zaangażowanego majątku na uzyskanie 1 zł produkcji
15
- kapitałochłonność produkcji:
nakłady inwestycyjne (N, I, M)
przyrost zdolności produkcyjnej o jednostkę
- techniczne uzbrojenie pracy żywej (wyposażenie pracowników w maszyny i sprzęt):
Mbrutto, MKM lub kW
liczba pracowników (robotników)
- inwestycyjny koszt jednego miejsca pracy :
nakłady inwestycyjne
przyrost zatrudnienia
- ciągnione nakłady inwestycyjne jako suma nakładów na ciąg produkcyjny (np. kopalnia –
rafineria - petrochemia) lub kompleks usługowy (np. stacja benzynowa z restauracją, myjnią i
innymi usługami), które należy uwzględnić nawet wtedy, gdy naszym celem jest jeden wyrób
finalny lub podstawowa usługa;
- rentowność produkcji
(sprzedaży) w % jako relacja zysku do kosztów własnych lub
wartości sprzedaży w cenach realizacji.
(Oznaczenia: M – majatek trwały, P – wielkość produkcji, Z – zatrudnienie).
Uniwersalny model organizacji doskonałej w ujęciu klasycznym:
 Jasno określona misja i cele organizacji oraz wynikające stąd konkretne zadania.
 Wykwalifikowani pracownicy ze sprecyzowanymi indywidualnymi dążeniami i wzorcami
zachowań.
 Odpowiednie wyposażenie materialno-techniczne i technologiczne (środki techniczne)
oraz wykształcone zasady posługiwania się nimi (technologia).
 Właściwa struktura formalna (racjonalne zasady podziału i odpowiedzialności).
Przedsiębiorstwa przyszłości
1. Organizacja ucząca się – wiąże uczenie się całej załogi z organizowaniem przebiegu
procesów informacyjnych (w oparciu o informatykę) i charakteryzuje się następującymi
cechami:
 załoga ma określoną wiedzę a proces uczenia się obejmuje wszystkich jej członków,
 inwestowanie w zasoby ludzkie jest podstawową wartością,
16
 wyciąganie refleksji z doświadczeń oraz wniosków z popełnianych błędów celem
przebudowy koncepcji działania,
 pełne zastosowanie systemów jakości ISO oraz EMAS,
 ciągłe adaptowanie się do zmian w otoczeniu i zwiększanie elastyczności systemu.
2. Organizacja inteligentna – organizacja o dużych zasobach intelektualnych, trudnych do
skopiowania oraz zdolna do szybkich zmian modelu działania jak również korzystania z
inteligencji wszystkich pracowników.
Organizacja ucząca się oraz organizacja inteligentna to pojęcia w zasadzie tożsame i
stanowiące metaforę tworzenia się nowych i nowoczesnych form organizacji gospodarczych,
społecznych i politycznych, jak również jednostek administracji państwowej i samorządowej.
3. Organizacja fraktalna – forma uproszczenia a jednocześnie przejścia na wyższy poziom
zorganizowania przedsiębiorstwa przez jego podział na samodzielne jednostki
samopodobne i samoorganizujące się – według zbliżonej struktury wewnętrznej – i
wykonujące takie zadania jak całe przedsiębiorstwo.
4. Organizacja wirtualna (nie tyle sformalizowana organizacja co narzędzie zarządzania):
 organizacja oparta na sieciach komputerowych i możliwościach korzystania z banków
informacji i Internetu,
 rozwinięcie organizacji sieciowej, składającej się z mniejszych jednostek ogniskujących
podstawowe umiejętności,
 włączenie ludzi różnych organizacji do wspólnej gry rynkowej, czyli twór sztuczny ale
integrujący niezależne firmy wzdłuż wspólnego łańcucha wartości (alians strategiczny),
 połączenie, głównie poprzez informatykę, współpracujących przedsiębiorstw i instytucji
(klaster),
 tymczasowa sieć informacyjna odzwierciedlająca nieskończony potencjał energii.
Jest to zatem sieć instytucji, firm, zespołów i osób zlokalizowanych w różnych
miejscach, zorganizowanych w luźno związanych strukturach, które łączy wspólny cel –
świadczenie usług dla tych samych klientów, bez zasad nadrzędności i podlegania, ale z łatwą
identyfikacją wzajemnej zależności elementów systemu.
Warunki zaistnienia:
 wysoki poziom informatyki i dostęp do sieci komputerów i Internetu,
 dostęp do baz danych, baz wiedzy,
 zaufanie do organizacji wchodzących w alians.
Pozytywne efekty funkcjonowania:
17
 szybkie gromadzenie zasobów produkcyjnych, finansowych i ludzkich,
 możliwość odzwierciedlenia złożoności najbardziej zyskownych produktów (szybkie i
efektywne projektowanie, testowanie prototypów, doskonalenie wzornictwa, marketingu,
dystrybucji i serwisu),
 łączenie wyspecjalizowanych jednostek w jeden system,
 nieograniczony zbiór partnerów,
 tymczasowy byt organizacyjny stworzony przez sieć informacyjną (ale ta tymczasowość
może okazać się również cechą negatywną).
Tę ostatnią cechę dobrze parafrazuje określenie, że korporacja wirtualna to taka, która
jest, ale jej nie ma…
Słabe strony:
 niebezpieczeństwo włączenia się firm niekompetentnych,
 brak utartych wzorców, uregulowań prawnych (odpowiedzialności wobec klientów),
 niewydolność urządzeń komputerowych.
Formy przejawiania się procesów tworzenia organizacji wirtualnych:
 partnerstwo w kreowaniu wspólnych przedsięwzięć,
 fundusze inwestycyjne typu joint ventures,
 alianse strategiczne wielkich korporacji (głównie w zakresie opracowywania nowych
wyrobów i technologii, B+R),
 sieć przedsiębiorstw wytwarzających wspólnie produkty (odmiana elastycznego układu
kooperacyjnego),
 wspólne świadczenie usług dystrybucji,
 klastry (grona) różnych przedsiębiorstw i instytucji oraz kompleksy przemysłowe,
 rozbudowane grupy kapitałowe (holdingi).
Nowa gospodarka
Nowa gospodarka jest synonimem gospodarki opartej na wiedzy. Chodzi oczywiście o
powszechne wykorzystanie wiedzy na wysokim poziomie oraz tworzenie organizacji
„uczących się” (inteligentnych), fraktalnych, wirtualnych, jak również nowe zasady
funkcjonowania podmiotów gospodarczych dzięki rozwojowi techniki informatycznej i
elastycznemu dostosowywaniu się do szybko zmieniających się warunków otoczenia.
Klasyczne czynniki wzrostu gospodarczego w postaci ziemi i zasobów naturalnych,
pracy (siły roboczej) oraz kapitału (środków trwałych oraz nakładów inwestycyjnych)
18
uzupełnia się o wiedzę i informację oraz przedsiębiorczość i umiejętność stosowania
nowoczesnych technologii.
Nowa gospodarka charakteryzuje się m. in. następującymi cechami:
 Duży udział branż technologii informatycznych w życiu społecznym i gospodarczym oraz
duży udział przemysłu wysokiej techniki (high-tech) i tzw. branż zaawansowanych
(advanced) w wartości sprzedaży przemysłu (w Polsce 12-15%),
 dostępność i szeroki zakres informacji,
 niskie lub zerowe koszty transakcji,
 niewielkie bariery lub ich brak w uruchamianiu działalności gospodarczej,
 ograniczenie bądź likwidacja barier wejścia na rynek.
Tabela 2. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON w latach
2000-2009
Wyszczególnieniea)
(stan w dniu 31.XII.)
2009
2000
2007
2008
2009
2000
2268
572
363
289
12,7
Spółki handlowe
159 660
258 299
268 942
283712
17,7
- w tym z udziałem kapitału zagranicznego
43 737
61 546
63 871
65831
150,5
Spółdzielnie
19 011
18 128
17 352
17193
90,4
Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą
2 500 952
2 787 650
2 845 321
2 815 617
112,6
Ogółem
3 185 040
3 685 608
3 757 093
3 742 673
117,5
Przedsiębiorstwa państwowe
Bez osób prowadzących gospodarstwa indywidualne w rolnictwie.
a)
Źródło: Rocznik Statystyczny RP. GUS, Warszawa 2010, s. 783.
19
Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej w przemyśle latach 2006-2009
Wyszczególnienie
2006
(stan w dniu 31.XII.)
Przedsiębiorstwa państwowe
Spółki handlowe
- w tym z udziałem kapitału
zagranicznego
Spółdzielnie
Osoby fizyczne prowadzące
działalność produkcyjną
Razem
2007
Górnictwo
Przetwórstwo
przemysłowe
w%
130
30,3
0,04
50 908
52 783
52 828
103,8
14,6
12 893
13 447
13 319
103,3
3,7
2 088
2 052
1756
84,1
0,5
286 753
285 230
269 324
33,9
74,6
381 129
381 457
360 992
94,7
100
Spółki
%
2009 r.
256
Przedsiębiorstwa
handlowe
państwowe
Ogółem
2006
Struktura w
429
Podmioty według sekcji
przemysłu w 2009 roku
2009
2009
Spółdzielnie
produkcyjna
osób fizycz.
razem
100
Działalność
z kapitałem
zagranicz.
0,8
3
112,5
247
10
1 450
95,2
122
46479
12 043
1 712
261 089
4,0
5
5224
1029
34
6 785
Wytwarzanie i
zaopatrywanie w energię
elektryczną, gaz, wodę
20
Tabela 4. Spółki zarejestrowane w rejestrze REGON w przemyśle według form
prawnych
(stan w dniu 31.XII.2009)
Wytwarzanie
Górnictwo
Wyszczególnienie
Przetwórstwo
i zaopatrywanie
przemysłowe
w energię
Struktura
Razem
w%
elektr., gaz,
wodę
Spółki handlowe ogółem
1125
46 479
5 524
52 828
59,9
- spółki akcyjne
81
2 163
292
2536
2,9
- z ograniczoną odpowiedzialnością
951
38 605
4642
44198
50,1
- spółki jawne
74
5 272
190
5536
6,3
- spółki komandytowe
17
406
93
516
0,6
2
33
7
42
0,05
331
33 642
1028
35001
39,7
1
6
368
375
0,4
1 457
80 127
6622
88 204
100
1,7
90,8
7,5
100
x
- spółki partnerskie i spółki
komandytowo-akcyjne
Spółki cywilne
Inne spółki (np. międzynarodowe)
Razem
- struktura w %
Źródło: Rocznik statystyczny R.P. GUS, Warszawa 2010, s. 791
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
W
latach
1990-2009
procesem
prywatyzacji
objęto
7 516
przedsiębiorstw
państwowych, to jest 86 % ich ogółu (zarejestrowanych w rejestrze REGON). Z tej liczby
7 516 przedsiębiorstw, skomercjalizowano 1 724 przedsiębiorstwa, przekształcając je w
jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, bądź w spółki z udziałem wierzycieli (tylko 14
przedsiębiorstw). Oznacza to
poddanie
tych przedsiębiorstw regułom
rynkowym.
Prywatyzacją bezpośrednią objęto 2 191 przedsiębiorstw, z czego sprywatyzowano 2 110
przedsiębiorstw. Likwidacji poddano 1 933 przedsiębiorstwa, z czego zlikwidowano dotąd
1 094 (w tym 20 w 2009 roku). Ponadto 1 654 przedsiębiorstwa włączono do Zasobu
Własności Rolnej Skarbu Państwa.
21
22