Prawo walutowe i dewizowe - Wydział Prawa i Administracji UW

Prawo walutowe i dewizowe
Doc. dr Marek Grzybowski
Katedra Prawa Finansowego
październik 2014
Rodzaje pieniądza
• Krajowy, międzynarodowy i
ponadpaństwowy
• Gotówkowy, bezgotówkowy, w tym
kredytowy, i elektroniczny
• Rzeczywisty i rozliczeniowy (transferowy)
• Wymienialny i niewymienialny
• Obiegowy i mający charakter numizmatu
2
Waluta przedmiotem władztwa
państwowego
• Początkowo panujący, a potem najwyższe
organy państwa oznaczały walutę i
zastrzegały monopol walutowy państwa
– Wyłączne prawo emisji danej waluty i
ustalanie zasad jej funkcjonowania
• Zasada monopolu walutowego
przedmiotem regulacji konstytucji
– Początkowo kilka banków, a następnie jeden
bank emisyjny – geneza banku centralnego
3
Prawo pieniądza
• Publiczne prawo pieniądza
– Regulacje prawa walutowego (aspekt
wewnętrzny)
– Regulacje prawa dewizowego (aspekt
zewnętrzny)
– Niektóre regulacje prawa bankowego i prawa
międzynarodowego publicznego
• Prywatne prawo pieniądza
– Niektóre regulacje prawa cywilnego
– Niektóre regulacje prawa prywatnego
międzynarodowego
4
Związki prawa walutowego i
dewizowego
• Mają charakter merytoryczny
• Cel – określenie statusu prawnego waluty
• Regulacje prawa bankowego dot. banku
centralnego i szeroko rozumianej funkcji
emisyjnej
5
Prawo walutowe
• Prawo walutowe reguluje zasady ustroju
pieniężnego w danym państwie
• Przedmiotem jego regulacji jest zarówno
ustrój pieniężny państwa, jak i
problematyka obrotu pieniężnego
6
Ustrój pieniężny (I)
• Materia ustawowa
– Określenie jednostki pieniężnej stanowiącej
prawny środek płatniczy kraju
– Określenie zasad funkcjonowania jednostki
pieniężnej, w tym zasad obiegu pieniężnego
(gotówkowy, bezgotówkowy, elektroniczny)
– Ustalenie wartości jednostki pieniężnej
– Ustalenie zasad emisji i polityki pieniężnej
7
Ustrój pieniężny (II)
• Waluta – ustawowo określony rodzaj
znaków pieniężnych (banknoty i monety),
będących prawnym środkiem płatniczym
– Obieg przymusowy
– Zabezpieczony autorytetem władzy
ustawodawczej
– Nieograniczona moc zwalniania z zobowiązań
– Brak możliwości odmowy zapłaty w walucie
krajowej
8
Ustrój pieniężny (III)
• Jednostka pieniężna
– Dzielona na mniejsze – ustawowo określone jednostki
• Znaki pieniężne
– Banknoty i monety reprezentujące różne
nominały jednostki pieniężnej
• Sumy pieniężne
– Odpowiadają kwotom zobowiązań
pieniężnych
9
Ustrój pieniężny (IV)
• Dekret o Narodowym Banku Polskim z 1945
– Bank Polski S.A. uległ likwidacji w 1951 roku
• Ustawa z dnia 28 października 1950 roku o zmianie systemu
pieniężnego
– Restrykcyjna reforma polegająca na wymianie i przeliczeniu
zobowiązań z dotychczasowej waluty na nową (w stosunku 100
do 1 lub wyjątkowo 100 do 3)
• Ustawa z 7 lipca 1994 roku o denominacji
– denominacja złotego w relacji 10.000 starych złotych na 1 nowy
złoty
• Konstytucja – art. 227 ust. 1
• Ustawa o Narodowym Banku Polskim
– Przede wszystkim art. 4 w zw. z art. 1 ustawy oraz rozdział V –
Emisja znaków pieniężnych
10
Parytet walutowy (I)
• klasycznym – parytet złota
– sprowadza się do ogłoszenia w trybie ustawowym
wagowej ilości czystego złota odpowiadającego jednostce
pieniężnej
– swego czasu parytet złota dolara amerykańskiego wynosił
0,736662 grama czystego złota
– parytet złota polskiego złotego – 0,29 grama czystego
złota
• Przy istnieniu pełnej wymienialności waluty parytet
złota jest faktycznie ceną tego kruszcu
• Zmiana parytetu jest albo dewaluacją (zmniejszenie
ilości złota w jednostce pieniężnej), albo rewaluacją
(zwiększenie ilości złota w jednostce pieniężnej)
11
Parytet walutowy (II)
• Parytet złota ustalona na mocy aktu
prawnego ogłoszonego przez władze
państwa
– Po drugiej wojnie światowej uzgadniano go z
Międzynarodowym Funduszem Walutowym
• Obecnie żaden pieniądz nie jest
wymienialny na kruszec
12
Parytet walutowy (III)
– Ostatnim pieniądzem wymienialnym na złoto był dolar
amerykański
• Jednostronna decyzja rządu amerykańskiego za
administracji Nixona z dnia 15 sierpnia 1971 roku
zapoczątkowała likwidację wymienialności (zawieszenie)
– całkowitej likwidacji parytetu złota dokonano na
konferencji Tymczasowego Komitetu Gubernatorów
MFW – 8 stycznia 1976 w Kingston (Jamajka)
– w Polsce wyeliminowano parytet złotego w złocie na
mocy ustawy z dnia 26 lutego 1982 roku - Prawo
bankowe
13
Kurs walutowy (I)
• Kurs walutowy to wyrażona w jednostkach
jednej waluty cena drugiej waluty
• Kurs walutowy – ważny miernik ekonomiczny
• opłacalność transakcji zagranicznych może być
uwzględniana wyłącznie przy wzięciu pod uwagę poziomu
kursu
• Kurs rynkowy a kurs urzędowy (sztywny lub
stały)
14
Funkcje kursu walutowego
• Informacyjna
– daje wyobrażenie o cenie walut obcych
• Cenotwórczą
– polega na przenoszeniu poprzez kursy walut
zagranicznego układu cen na rodzimy układ
cen
15
Poziom kursu walutowego
• Czynniki ekonomiczne
– podaż walut obcych na rynku krajowym, stan bilansu
handlowego i płatniczego, różnica stóp procentowych
i stóp inflacji, poziom cen danych krajów, stopień
reglamentacji waluty, koniunktura gospodarcza
• Czynniki polityczne
– Istotne zwłaszcza w okresie konfliktów
międzynarodowych
• Czynniki psychologiczne
– optymistyczne lub pesymistyczne prognozy
formułowane przez kręgi finansowe i gospodarcze,
dotyczące koniunktury i rozwoju gospodarki w danym
państwie (agencje ratingowe)
16
Systemy kursu walutowego
• Przyjmując za kryterium liczebność kursów można
wyróżnić:
– system kursu jednolitego
– system kursu dualnego
– system kursu zróżnicowanego
• kurs jednolity oznacza, że całość obrotów płatniczych
z zagranicą odbywa się po jednolitym kursie
– uznawany jest za niezbędny warunek wymienialności
walut
• w Polsce został wprowadzony w 1990 roku
17
Prawo dewizowe
• Integralna część prawa finansowego
• Publicznoprawny charakter
– oparte na władztwie państwa, a nie na równości
podmiotów
• Młoda dziedzina prawa
– wprowadzenie ograniczeń po wybuchu I wojny
światowej
– w Polsce przywrócono swobodę w zakresie
dewizowym w roku 1927, a ponownie ją ograniczono
na mocy dekretu dewizowego w 1936
18
Modele prawa dewizowego
• Model oparty na zasadzie monopolu
dewizowego państwa
• Model oparty na pełnej swobodzie
posiadania wartości dewizowych
• Model mieszany
• Model obowiązujący w Unii Europejskiej
19
Model oparty na zasadzie monopolu
dewizowego państwa
• Posiadanie i obrót wartościami dewizowymi są
zakazanie (wyjątki)
• Podmioty bierne prawa dewizowego obciążone licznymi
obowiązkami
• Surowe sankcje karne
• Władztwo dewizowe należy do Ministra Finansów, a
bank centralny jest organem dewizowym
20
Model oparty na pełnej swobodzie
• Pełna swoboda posiadania i
dysponowania wartościami dewizowymi
– Przepływ kapitału i płatności
• Nieliczne wyjątki
– Ograniczenia dewizowe i obowiązki dewizowe
• Charakterystyczny dla większości
współczesnych państwa
– Z wyłączeniem państw UE
21
Model mieszany
• Dwie odmiany:
– Podstawą rozwiązań prawnych jest monopol
dewizowy państwa
• Nakazy i zakazy nie dominują
– Podstawą rozwiązań prawnych jest zasada
swobody obrotu dewizowego
• Występowania ograniczeń dewizowych i
obowiązków dewizowych
22
Model obowiązujący w UE (I)
• Zasady:
– pełna swoboda przepływu kapitału i płatności
pomiędzy krajami członkowskimi UE i państwami
zrównanymi
– zniesienie ograniczeń w przepływie kapitału i
płatności pomiędzy państwami członkowskimi UE i
tzw. państwami trzecimi
– utrzymanie ograniczeń istniejących w dniu 31 grudnia
1993 roku wobec krajów trzecich w zakresie
związanym z:
• prowadzeniem działalności gospodarczej dot. inwestycji
bezpośrednich, łącznie z inwestycjami w nieruchomości
• świadczeniem usług finansowych
• dopuszczeniem papierów wartościowych na rynki kapitałowe
23
Model obowiązujący w UE (II)
• Autonomiczny charakter swobody
przepływu
• Posiłkowy charakter swobody płatności
• Zasady dot. swobody przepływu kapitału i
płatności obowiązują od 1 stycznia 1994
roku
– ustanowione w Traktacie z Maastricht
– Obecnie ostanowienia Traktatu o
Funkcjonowaniu UE (art. 64-66 oraz 143-144)
24
Polskie prawo dewizowe po II
wojnie światowej
•
Okres 1945 – 1952
– Obowiązywały akty prawne z lat międzywojennych - dekret z 1936 roku
•
Okres 1952 – 1989
– Zapoczątkowany wejściem w życie ustawy dewizowej z 1952 roku
•
Zakaz dokonywania obrotu dewizowego bez zezwolenia
– od 1983 (nowa ustawa – Prawo dewizowe) - stopniowa liberalizacja reglamentacji
dewizowej
•
•
Obrót dewizowy jest dozwolony po uzyskaniu zezwolenia lub gdy ustawa tak stanowi
Okres 1989 – 2002
– Obrót dewizowy jest dozwolony, a ograniczenia muszą wynikać wprost z ustawy
dewizowej
– Możliwość wprowadzenia nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych (1998)
•
•
Regulacje kontrowersyjne, sprzeczne z postanowieniami Konstytucji RP
Okres od 2002
– Zapoczątkowany wejściem w życie (1.10.2002) ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku
Prawo dewizowe
25
Zakres prawa dewizowego w
ustawie z 2002 roku
• Dwie odrębne grupy zagadnień:
– regulacja obrotu dewizowego w
„zwyczajnych” warunkach
– Zasady „szczególnych” ograniczeń
dewizowych
• Zastąpiły tzw. nadzwyczajne ograniczenia z 1998
roku
26
Podstawowe instytucje polskiego
prawa dewizowego (I)
•
Rezydenci i nierezydenci
–
•
Rezydentami są:
–
–
–
•
Kryterium miejsca zamieszkania lub siedziby
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju
osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność
zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju
oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez nierezydentów,
polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne,
korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych,
Nierezydentami są:
–
–
–
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą
osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność
zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące się za granicą
oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów,
obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i
organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych,
•
nierezydentami z krajów trzecich są osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania
zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich;
nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa
utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów;
•
Jednak państwa z Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz państwa należące do Organizacji współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD) taktowane są na równi z państwami z UE
Również państwa BIT
•
27
Podstawowe instytucje polskiego
prawa dewizowego (II)
•
Wartości dewizowe to:
– zagraniczne środki płatnicze, oraz
– złoto dewizowe i platyna dewizowa;
•
Zagraniczne środki płatnicze to waluty obce i dewizy;
– walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem
prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające
wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymienialne rozrachunkowe
jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności
jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR);
•
•
walutami wymienialnymi są waluty obce państw spełniających wymagania art. VIII statutu
Międzynarodowego Funduszu Walutowego;
Dewizami są papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka
płatniczego, wystawione w walutach obcych;
28
Podstawowe instytucje polskiego
prawa dewizowego (III)
• Złoto dewizowe i platyna dewizowa to złoto i platyna w stanie
nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850
r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice
dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową
• papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe,
w szczególności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz
papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje,
wyemitowane lub wystawione na podstawie przepisów
państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją siedzibę
albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia
• jednostkami uczestnictwa w funduszu zbiorowego
inwestowania są nabywane przez uczestników funduszu
tytuły do udziału w jego aktywach, które zgodnie z odrębnymi
przepisami lub na żądanie uczestnika funduszu są
odkupywane lub umarzane przez fundusz z jego aktywów, na
wcześniej określonych warunkach;
29
Zasada swobody obrotu
dewizowego
• Pełną autonomią dewizową objęte są:
– Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów i Ministra
Skarbu Państwa
– Narodowy Bank Polski
– Organy władzy publicznej działające w ramach postępowania karnego,
cywilnego i administracyjnego
• Do tych podmiotów nie mają zastosowania żadne ograniczenia dewizowe
(zwyczajne i szczególne {nadzwyczajne})
• Niepełną autonomią dewizową objęte są:
– Banki
– Instytucje finansowe podległe nadzorowi (KNF)
• do tych podmiotów nie mają zastosowania zwyczajne ograniczenia dewizowe
• Ograniczenia dewizowe – nakazy lub zakazy dewizowe
– Znaczna ich część zniesiona nowela z 2007 roku
30
Ograniczenia dewizowe
• Ustawa taksatywnie określa ograniczenia
zwyczajne (art. 9)
• Ograniczenia nadzwyczajne określone
ogólnikowo
31
Zezwolenia dewizowe
• Objęte reglamentacją dewizową czynności
obrotu dewizowego wymagają – dla ich
ważności – zezwolenia dewizowego
• Zezwolenie ogólne
• Zezwolenie indywidualne
32
Zezwolenie ogólne
• Rozporządzenie Ministra Finansów
• Może dotyczyć wszystkich lub określonych
rodzajowo grup podmiotów prawa
dewizowego
– np. nierezydentów z państw z którymi Polska
zawarła umowy o wzajemnym popieraniu i
ochronie inwestycji (kraje BIT), armatorów itp.
33
Zezwolenie indywidualne
• Decyzja wydawana przez Prezesa NBP
• Charakter decyzji administracyjnej
• Podlega zaskarżeniu do sądów
administracyjnych
34
Skutki zezwolenia
Udzielenie zezwolenia dewizowego
(ogólnego lub indywidualnego) powoduje
skutki nie tylko dla podmiotu, do którego jest
kierowane, ale także dla wszystkich stron
objętej zezwoleniem czynności
35
Działalność kantorowa
• regulowana działalność gospodarcza
polegająca na kupnie i sprzedaży wartości
dewizowych oraz na pośrednictwie w takich
czynnościach
• wymaga wpisu do rejestru działalności
kantorowej
• możliwa dla rezydentów i nierezydentów
• regulacja nie ma zastosowania do banków,
oddziałów zagranicznych oraz instytucji
kredytowych i ich oddziałów
36
Ograniczenia szczególne (I)
• Rada Ministrów może je kreować
samodzielnie w zakresie obrotu dewizowego
z zagranicą, o ile są one niezbędne w celu:
1) wykonania decyzji organów
organizacji międzynarodowych, których
członkiem jest Rzeczpospolita Polska;
2) zapewnienia porządku publicznego
lub bezpieczeństwa publicznego;
Powody polityczne
37
Ograniczenia szczególne (II)
• Rada Ministrów, po zasięgnięciu opinii Rady
Polityki Pieniężnej, może wprowadzać
ograniczenia w celach:
– zapewnienia równowagi bilansu płatniczego, w
razie ogólnej jego nierównowagi lub nagłego
załamania albo powstałego w tym zakresie
zagrożenia;
– zapewnienia stabilności waluty polskiej, w razie
nagłych wahań jej kursu albo powstałego w tym
zakresie zagrożenia
Powody finansowo-gospodarcze
38
Kontrola dewizowa (I)
• Prezes Narodowego Banku Polskiego wykonuje
kontrolę:
1) udzielonych indywidualnych zezwoleń dewizowych;
2) działalności kantorowej;
3) wykonywania obowiązku przekazywania Narodowemu
Bankowi Polskiemu danych w zakresie niezbędnym do
sporządzania bilansu płatniczego oraz międzynarodowej
pozycji inwestycyjnej
Obowiązek ten spoczywa na rezydenci dokonujący obrotu
dewizowego oraz przedsiębiorcach wykonujących działalność
kantorową
39
Kontrola dewizowa (II)
• Kontrola dewizowa polega na sprawdzaniu, czy:
1) korzystanie z udzielonego zezwolenia dewizowego
odbywa się zgodnie z jego warunkami;
2) przedsiębiorca wykonuje działalność kantorową
zgodnie z warunkami określonymi w ustawie i
przepisach szczególnych wydanych na jej
podstawie;
3) Obowiązek przekazania informacji jest wykonywany
przez rezydentów oraz przedsiębiorców
wykonujących działalność kantorową, oraz czy dane
przekazywane w wykonaniu tego obowiązku są
zgodne ze stanem faktycznym
40