Koncepcje genezy państwa. W ciągu wieków często zastanawiano się, w jaki sposób doszło do powstania państwa. Jakie czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne czy tez ludzkie lub boskie sprawiły, że w pewnym momencie dziejów ludzkości społeczeństwa stworzyły na mapie świata nową jakość polityczna – państwo. Istnieje wiele koncepcji genezy tego zjawiska społecznego. Jednak aby móc przedstawić poszczególne z nich należy wyjść od definicji państwa. Termin "państwo" ma znacznie starsze pochodzenie niż sama organizacja, którą określa. Już w starożytnej Grecji mieszkańcy Aten czy Sparty, określali swoje miasto mianem polis, czyli państwa-miasta. Rzymianie nazywali państwo respublica czy imperium. Jedną z pierwszych prób zdefiniowania państwa podjął w starożytności Arystoteles w dziele Polityka. Określał on państwo jako wspólnotę różnych grup ludzi niezbędnych do jego istnienia. Tylko równi sobie, czyli obywatele, tworzyli taką wspólnotę- pełnili służbę wojskową i uczestniczyli w obradach ciał politycznych. W średniowiecznej Europie na określenie państwowej organizacji używano pojęć królestwa bądź rzesza. Także w Polsce państwo było królestwem, koroną lub regnum. Od XIII wieku termin państwo został wyłącznie związany z panowaniem nad konkretną ziemią, a więc dotyczył szlacheckich majątków i ich właścicieli sprawujących władzę nad określonym terenem. W XVIII wieku termin ten oznaczał sądową władzę nad poddanymi, sprawowaną przez feudalnych panów. Pierwszy raz pojęcia państwo w jego ogólnym znaczeniu użył – Niccolo Machiavelli. Podstawą do ukształtowania się tego pojęcia w innych językach stało się wówczas włoskie słowo la stato, pochodzące z języka łacińskiego od słowa status. Ostatecznie termin ten na określenie państwowej organizacji pojawił się w XVI wieku. Używane wcześniej terminy z czasem zaczęły oznaczać jedynie konkretny model władzy i konkretny model państwa. Współczesna encyklopedia PWN (1999) podaje definicje państwa jako suwerennej organizacji politycznej społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach, której głównym składnikiem jest hierarchiczna władza publiczna, która dysponuje aparatem przymusu wobec jednostek i grup społecznych nie przestrzegających obowiązującego prawa oraz dążąca do monopolu w jego stosowaniu. Poglądy na genezę państwa. Koncepcje teistyczne podkreślały związek między powstaniem państwa a działaniem siły boskiej, nadprzyrodzonej. W starożytności władca był synem boga lub jego personifikacją(tytulatura faraonów w Egipcie oraz władców rzymskich). Również legendarnym początkom państw przypisuje się udział bogów ( przepowiednia powstania Rzymu w Eneidzie). Jednak nie tylko starożytni przypisywali bogom powstawanie pierwszych miast czy państw, ale również myśl chrześcijańska zajmowała się tym zagadnieniem. Szukając racjonalnych koncepcji faktu powstania państwa napotykamy między innymi Doktrynę teologiczną. Za jej twórców należy uznać św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Według św. Augustyna państwo jest dziełem Boga na ziemi. Św. Tomasz z Akwinu modyfikuje nieco to stanowisko podkreślając, że państwo nie jest tworem boskim, a ludzkim. W myśl tej koncepcji najgłębszym źródłem władzy państwowej jest, więc istota boska. Według św. Tomasza najlepszym rządem była monarchia. Niestety monarcha nie był związany przymusem praw, co sprzyjało nadużywaniu władzy. Posłuszeństwo wobec króla było nakazem prawa natury, ale to samo prawo określało granice posłuszeństwa. Św. Tomasz określał kryteria, kiedy władca stawał się tyranem: nielegalnie zdobył władzę(gwałt, symonia) władca był legalny ale źle używał władzy(prywata). Św. Tomasz był ostrożny w określaniu warunków wystąpienia przeciw tyranii, ponieważ skutki buntu mogły być gorsze od samej tyranii. Uważał, że lepiej znosić tyranię i liczyć na pomoc boską w obaleniu tyrana. Zalecał zaprzestać grzechów albowiem tyrania bywa karą Boga. Należy podkreślić, że doktryna teologiczna, poza wyjaśnieniem boskiego charakteru władzy państwowej, miała utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy. Taki stan rzecz utrwalał kult, jakim otaczano monarchę. Doktryna ta z biegiem lat stała się bardziej elastyczna, co powodowało jej najrozmaitsze interpretacje. Największą role odegrała w okresie absolutyzmu, służyła wtedy uzasadnieniu nieograniczonej władzy króla. Jedną z istotnych konsekwencji takich koncepcji było dopuszczenie wniosku, że jeśli władza pochodzi od Boga tylko pośrednio, to poszczególne państwa mogą być oceniane jako dobre lub złe Korzenie koncepcji patryjarchalnej sięgają wczesnego średniowiecza, jednak pełny kształt zawdzięcza ona siedemnastowiecznemu myślicielowi Robertowi Filmerowi obrońcy absolutyzmu królewskiego. Filmer uważał, że państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemiona w większe całości, aż do państwa włącznie. Działo się to przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej. W swoim dziele Patriarcha , starał się wykazać, że król posiada władzę jako patriarcha swego narodu i spadkobierca biblijnego Adama. Władzę państwową Filmer przyrównywał do władzy starszego rodu(wodza plemienia) sugerując, że jest ona sprawowana w interesie całego społeczeństwa. Według Filmera społeczność państwowa nie była wynikiem przemyślanych decyzji, lecz organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie mogła istnieć. Wszyscy ludzie, rodząc się mają określone miejsce w grupie społecznej. Podlegają rodzicom i władzy państwowej, która jest warunkiem istnienia każdego społeczeństwa. Naturalna zależność człowieka od zwierzchności to podstawa jego zobowiązań społeczno-politycznych. Wynikał stąd obowiązek posłuszeństwa wobec każdej władzy, w związku z tym Filmer uważał, że najlepszym ustrojem jest monarchia absolutna gwarantująca siłę, porządek i stabilność społeczeństwa. Osoba panująca posiadała pozycję ojca w rodzinie z tą różnicą, że jej władza rozciągała się na wszystkich poddanych. Koncepcja patrymonialna. Według tej doktryny władza państwowa wywodzi się z prawa własności do ziemi. Sformułowana została w XIX w przez Szwajcara Ludwiga von Hallera. Źródłem powstania władzy państwowej była własność ziemi. Koncepcja patrymonialna ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej, zgodnie z tą zasadą państwo miało podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych. Z czasem pojawiły się również elementy publicznoprawne takie jak wiec będący formą udziału obywatela w sprawach publicznych – w praktyce decyzje podejmowano w obrębie panującej dynastii. Z charakterem patrymonialnym państwa związane było m.in. prawo książęce, wg, którego monarcha posiadał władzę zwierzchnią w tym także sąd nad ludnością, prawo poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego urzędników. Z prawa książęcego wynikały też regalia – głównym było uznanie za własność króla wszystkich ziem nie należących do możnych tzn. terenów zamieszkałych przez wolnych chłopów oraz ziem nieuprawnych- puszcz i wód. Teoria umowy społecznej. Jej twórcami byli Thomas Hobbes, John Locke i Jean Jacques Rousseau. Zgodnie z prezentowaną przez nich koncepcją państwo powstało w drodze umowy zawartej pomiędzy jednostkami danego społeczeństwa, bądź pomiędzy nimi i wybranym władcą. Jednym ze zwolenników tej koncepcji był Grocjusz (1583-1645). Zasłynął on jako twórca nowożytnej szkoły prawa natury. Jego zdaniem, cechą niezmiennej natury ludzkiej był popęd społeczny tzn., że człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu (przynajmniej teoretycznie) rozumnego i zdrowego współżycia. Jakkolwiek dokonanie wyboru ustroju należało do ludzi, to nie oznaczało to, że do ludu na zawsze należała suwerenność. Ludzie mogli się jej zrzec. Zwierzchność polityczna podobnie jak własność mogła być przedmiotem obrotu. Gdyby lud w umowie przekazał władzę jednostce, to była by to władza legalna nawet, jeśli był by to absolutyzm. Ludność była zobowiązana dotrzymać warunków umowy. Wypowiedzenie posłuszeństwa mogło nastąpić w wypadku naruszenia warunków tej umowy. Koncepcja umowy stała się jedną z zasadniczych konstrukcji nowożytnej myśli politycznej. Znaleziono dzięki niej moralne uzasadnienie obowiązków politycznych ciążących na jednostce, było to dobrowolne samo zobowiązanie się wobec państwa. Teoria Hobbesa Thomas Hobbes aby uzasadnić konieczność stworzenia państwa w swoich rozważaniach wprowadza pojęcie stanu natury. Według niego w stanie natury znajdują się ludzie, kiedy nie istnieje państwo. Brakuje wówczas zwierzchniej władzy. Można powiedzieć, że ludzie nie stanowią jeszcze społeczeństwa (stan przedspołeczny). Hobbes twierdził, że człowiek jest jednostką egoistyczną, a w swoim życiu skupia się na realizowaniu swoich potrzeb. W stanie natury (stan pierwotny) każdy z nas jest równy, mamy te same uczucia i potrzeby. Każdy z nas jednakowo boi się śmierci, boi się o swoje życie. Ten strach przed śmiercią według Hobbes’a jest bardzo silną fobią. Z drugiej strony w stanie pierwotnym ujawnia się także nasza druga namiętność, którą jest chęć ciągłego bogacenia się. Chcemy posiadać coraz więcej i więcej. Każdy człowiek chce być lepszy od innych. Chcemy władzy i zaszczytów. Ta chęć posiadania nigdy nie będzie zaspokojona, jak twierdził Hobbes. Jedynie śmierć jest ją w stanie przerwać. W stanie natury trwała ciągła walka pomiędzy jednostkami. W tej sytuacji nieprzewidywalność własnej śmierci staje się największą bolączką człowieka. Odkrywa wówczas jak bardzo zależy mu na własnym życiu. Thomas Hobbes określa stan natury jako stan wojny wszystkich przeciw wszystkim. W takim stanie nie obowiązują żadne prawa, ani też zasady religijne. Tym samym nie można mówić o żadnej moralności. Sytuacja permanentnej wojny zmienia się dopiero po powstaniu państwa. Władza państwowa ustala wówczas prawa i dba o ich przestrzeganie. Przez społeczeństwo zostanie wybrany suweren, który będzie posiadał nieograniczoną władzę, a ludzie będą mu posłuszni. Właśnie u Hobbes’a pojawia się po raz pierwszy koncepcja władzy absolutnej. Hobbes twierdził, że władza którą otrzymuje suweren jest władzą pochodzącą od Boga, a została mu nadana za zgodą ludzi. Zadaniem władzy państwowej jest stworzenie odpowiednich warunków, aby utrzymać pokój i przerwać stan wojny. Teoria Locke’a John Locke rozwinął koncepcję Hobbes’a i w swoich rozważaniach poszedł krok dalej. Twierdził, iż w stanie natury zaistnieje w końcu taka sytuacja, że ludzie sami zdecydują o zmianie. Locke był przeciwnikiem koncepcji władzy absolutnej. Uważał, że suweren posiadający niczym nieograniczoną władzę, stanowi większe zagrożenie niż człowiek dla drugiego człowieka w stanie natury. Locke wierzył, że każdy człowiek posiada szereg praw, przysługujących mu z jeszcze przed wejściem w społeczeństwo. W koncepcji przedstawionej przez Hobbes’a człowiek musi się ich wyrzec, przekazując je w częściowo suwerenowi. Jednym z naturalnych praw, które posiada człowiek jest według Locke’a prawo do własności. Locke uważał, że stan natury nie jest ciągłym stanem wojny, jednak bardzo łatwo może się w niego przekształcić, jeśli ludzie nie uzyskają gwarancji i ochrony nad posiadaną własnością. W stanie pierwotnym nie ma określonych praw, dlatego też nie ma wystarczającej gwarancji własności. Taki stan rzeczy zmieniłoby dopiero powstanie państwa. Władza oraz powołane przez nią polityczne instytucje określiłyby co jest zgodne a co nie jest zgodne z ustalonym prawem. Dlatego też dla Locke’a państwo jest tworzone po to by chronić własność prywatną obywateli. Teoria Jeana Jecquesa Rousseau Koncepcję umowy społecznej rozwinął francuski myśliciel Jean Jacques Rousseau. Przedstawił obraz współczesnego mu społeczeństwa, jako jednostek konkurujących ze sobą, zachowujących swoją własność i swoje życie, jednak zapominających o tym czym jest szczęście. Ludzie walczą ze sobą o wpływy. Głównym miernikiem wartości w takim społeczeństwie stał się pieniądz. Rousseau w swoich rozważaniach zwracał się do starożytnych społeczeństw, gdzie najwyżej cenionymi wartościami były cnota i moralność. Twierdził jednocześnie, iż we współczesnym mu społeczeństwie ludzie nie są wolni, bowiem panuje w nim podział na rządzących i rządzonych. Ta ostatnia grupa nie ma wpływu na tworzone prawa i na ustalany porządek. Człowiek, żyjący w stanie natury nie wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Nie posiada również rozumu, bowiem według Rousseau rozum jest wytworem społecznym. Człowiek jest bardziej podobny do zwierzęcia, żyjąc w stanie natury. Powstanie państwa jest przypadkiem. Jednostki decydują się stworzyć państwową organizację w obliczu zagrożenia czy katastrofy. Wówczas ludzie uświadamiają sobie, że są sobie potrzebni i są od siebie zależni. Rousseau postuluje stworzenie takiego społeczeństwa, w którym człowiek byłby szczęśliwy. Na czele państwa winna stać wybitna jednostka, która stworzy naród i jego kulturę. Pod wypływem takiego wybitnego władcy obywatele państwa będą się zmieniać i akceptują wprowadzone zmiany. Koncepcją genezy państwa jest tez koncepcja podboju i przemocy. Mówi ona o tym, że państwo jest następstwem podboju jednych państw przez inne. „Powstające w wyniku podboju państwo utrwala podporządkowanie zwyciężonej większości, a podział na rządzących i rządzonych opiera się na odmienności pochodzenia i różnicy ras.” ( Wojtaszczyk, 1995) Koncepcje te były modne zwłaszcza w XIX wieku. Jednym z najbardziej znanych reprezentantów tego kierunku był polski socjolog L. Gumplowicz. Zasadnicza teza Gumplowicza to stwierdzenie , że dla historii decydujące znaczenia ma walka ras. Gumplowicz wyjaśnia powstanie państwa poprzez starcie odmiennych rasowo plemion. Zwycięskie plemię ustanawia władzę. Państwo jest więc narzędziem ujarzmienia pokonanego plemienia reprezentującego rasę różną niż rasa plemienia zwycięskiego. Państwo, które powstaje w ten sposób akceptuje podział na rządzonych (ludność podbita) i rządzących (grupa zwycięzców). Państwo i jego prawa w tej koncepcji będą uzasadniać konieczność politycznego panowania silniejszych nad słabszymi. Także i marksiści stworzyli swoją koncepcję genezy państwa (tzw. koncepcja marksistowska). Jej propagatorem był Fryderyk Engels. Zgodnie z jego koncepcją państwo powstało w wyniku rozpadu tzw. wspólnoty pierwotnej. Kolejna z grup przejmowała kontrolę nad całością społeczeństwa, a państwo w jej ręku stawało się jedynie narzędziem służącym do panowania nad innymi. Marksiści wyróżnili kilka etapów rozwoju państw. Na początku najpowszechniejszym typem państwa były państwo niewolnicze, które przekształciło się później w państwo feudalne. W jednym i drugim modelu istniała klasa, która sprawowała pełnię władzy, wykorzystując tych najbiedniejszych (w pierwszym właściciele niewolników, a drugim panowie feudalni). Społeczeństwo feudalne przekształciło się w państwo kapitalistyczne, a to z kolei w socjalistyczne. Zmianę jakościową w stosunkach wewnątrzpaństwowych miało przynieść dopiero powstanie państwa komunistycznego, w którym nie byłoby podziału na klasy posiadające i uciskane. Państwo traktował Engels jako instytucję wyrosłą na etapie rozwoju historycznego społeczeństwa, na którym uwikłało się ono w konflikty klasowe nie dające się pogodzić, więc powstało zapotrzebowanie na organizację dysponującą siłą zdolną narzucić społeczeństwu władzę określonej klasy. Engels widział trzy przyczyny powstania państwa Engels widział trzy przyczyny powstania państwa: o wzrost wydajności pracy i wielkie społeczne podziały pracy, nieznane społeczeństwom pierwotnym o ukształtowanie się własności prywatnej nieznanej społeczeństwom pierwotnym o rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym sprzeczności klasowych, nie dających się pogodzić bez specjalnej siły przymusu, jaką mogło stworzyć dopiero państwo. Opisał on również trzy drogi powstania państwa: o droga klasyczna, którą przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej o drogę, jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący między patrycjuszami a plebejuszami konflikt, zastąpił on (w drodze rewolucji) rodowy podział ludności podziałem terytorialnym, ekonomicznym oraz powstaniem organizacji państwowej o drogę, jaką przeszły plemiona germańskie, które znajdują się na etapie wspólnoty narodowej, zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpad germańskiej wspólnoty i rzymskiego niewolnictwa, który doprowadził do powstania feudalnych państw zachodniej Europy. Kolejna doktryna powstania państwa została stworzona przez Leona Petrażyckiego (1867-1931). Jest ona określana mianem doktryny psychologicznej. Według Petrażyckiego, państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest – jego zdaniem- projekcją psychologiczną, jest, bowiem tylko przypisaniem określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikował z przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Zdaniem Petrażyckiego, rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego. Drugim przedstawicielem tej grupy poglądów jest Max Weber twórca teorii akceptacji. Wprowadza on władzę państwową z uznania przez społeczeństwo. Wyróżnia trzy zasadnicze motywy akceptacji: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny, racjonalistyczny. Motyw charyzmatyczny – poddani tłumaczą swe posłuszeństwo tym, że rządzących wyróżniają cechy nadprzyrodzone, boskie. Władzą akceptowaną tradycjonalistycznie jest ta, którą rządzeni akceptują, gdyż przemawia przez nią tradycja, przeszłość. Racjonalistyczny charakter ma władza, której akceptacja społeczna wynika z argumentów rozumu, kiedy panowanie jest logicznie uzasadnione. W skład doktryny socjologicznej wchodzi teoria solidarystyczna, której autorem jest Leon Duguit(1859-1928), francuski prawnik, teoretyk państwa i prawa. Duguit uważał, że podstawą życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz podlega normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności. Wyróżniał mikro- i makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo według niego, jest najpierw faktem jako jedna z organizacji społecznych. Dostrzegał też, że w każdym państwie mogą powstać stosunki dające przewagę silniejszych nad słabszymi. Jednocześnie zaprzeczał jakiejkolwiek „woli zbiorowej”, uważając ją za fikcję. Innym wariantem doktryn socjologicznych jest doktryna ograniczona, która opracowywali m.in. A.Comte(1798-1857), O.Gierke(1841-1921), H.Spencer(1820-1903). Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za rodzaj zjawisk biologicznych, co umożliwia im stosowanie pojęcia organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa. O.Gierke traktował „organizm społeczny” jako organizmy społeczne, posługujące się specjalnymi organami, które działają w sposób podobny do funkcji części ciała człowieka. Oczywiście teorię ta miała odpowiednią oprawę prawną. H.Spencer sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura, struktura są wyznaczone i określone przez czynniki materialne. Spencer opowiadał się za ograniczoną do minimum rolą państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa. Zasady te muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom. Comte głosił wizję „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa. Wspomniana Ludzkość miała być stworzona przez przemysłowców i uczonych. Bibliografia: 1. „Wstęp do nauki o państwie i prawie” G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, wyd. MORPOL, Lublin 2001 2. „Kompendium wiedzy o państwie współczesnym” Konstanty Adam Wojtaszyk, wyd. LIBER, Warszawa 1995 3. „Wielcy mistrzowie duchowi świata, leksykon” Jacques Brosse, wyd. OPUS, Lodź 1995 4. „ Historia, moduł problemowy” Dorota Granoszewska-Babiańska, wyd. Nowa Era, Warszawa 2004 5.„Encyklopedia PWN”, wyd. PWN, Warszawa 1999