Koncepcje genezy państwa. W ciągu wieków często zastanawiano

Koncepcje genezy państwa.
W ciągu wieków często zastanawiano się, w jaki sposób doszło do powstania państwa.
Jakie czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne czy tez ludzkie lub boskie sprawiły, że w pewnym
momencie dziejów ludzkości społeczeństwa stworzyły na mapie świata nową jakość
polityczna – państwo. Istnieje wiele koncepcji genezy tego zjawiska społecznego. Jednak aby
móc przedstawić poszczególne z nich należy wyjść od definicji państwa.
Termin "państwo" ma znacznie starsze pochodzenie niż sama organizacja, którą
określa. Już w starożytnej Grecji mieszkańcy Aten czy Sparty, określali swoje miasto mianem
polis, czyli państwa-miasta. Rzymianie nazywali państwo respublica czy imperium.
Jedną z pierwszych prób zdefiniowania państwa podjął w starożytności Arystoteles w
dziele Polityka. Określał on państwo jako wspólnotę różnych grup ludzi niezbędnych do jego
istnienia. Tylko równi sobie, czyli obywatele, tworzyli taką wspólnotę- pełnili służbę
wojskową i uczestniczyli w obradach ciał politycznych.
W średniowiecznej Europie na określenie państwowej organizacji używano pojęć
królestwa bądź rzesza. Także w Polsce państwo było królestwem, koroną lub regnum.
Od XIII wieku termin państwo został wyłącznie związany z panowaniem nad
konkretną ziemią, a więc dotyczył szlacheckich majątków i ich właścicieli sprawujących
władzę nad określonym terenem.
W XVIII wieku termin ten oznaczał sądową władzę nad poddanymi, sprawowaną
przez feudalnych panów.
Pierwszy raz pojęcia państwo w jego ogólnym znaczeniu użył – Niccolo Machiavelli.
Podstawą do ukształtowania się tego pojęcia w innych językach stało się wówczas włoskie
słowo la stato, pochodzące z języka łacińskiego od słowa status. Ostatecznie termin ten na
określenie państwowej organizacji pojawił się w XVI wieku. Używane wcześniej terminy z
czasem zaczęły oznaczać jedynie konkretny model władzy i konkretny model państwa.
Współczesna encyklopedia PWN (1999) podaje definicje państwa jako suwerennej
organizacji politycznej społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach,
której głównym składnikiem jest hierarchiczna władza publiczna, która dysponuje aparatem
przymusu wobec jednostek i grup społecznych nie przestrzegających obowiązującego prawa
oraz dążąca do monopolu w jego stosowaniu.
Poglądy na genezę państwa.
Koncepcje teistyczne podkreślały związek między powstaniem państwa a działaniem siły
boskiej, nadprzyrodzonej. W starożytności władca był synem boga lub jego
personifikacją(tytulatura faraonów w Egipcie oraz władców rzymskich). Również
legendarnym początkom państw przypisuje się udział bogów ( przepowiednia powstania
Rzymu w Eneidzie).
Jednak nie tylko starożytni przypisywali bogom powstawanie pierwszych miast czy
państw, ale również myśl chrześcijańska zajmowała się tym zagadnieniem. Szukając
racjonalnych koncepcji faktu powstania państwa napotykamy między innymi Doktrynę
teologiczną. Za jej twórców należy uznać św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Według
św. Augustyna państwo jest dziełem Boga na ziemi. Św. Tomasz z Akwinu modyfikuje nieco
to stanowisko podkreślając, że państwo nie jest tworem boskim, a ludzkim. W myśl tej
koncepcji najgłębszym źródłem władzy państwowej jest, więc istota boska.
Według św. Tomasza najlepszym rządem była monarchia. Niestety monarcha nie był
związany przymusem praw, co sprzyjało nadużywaniu władzy.
Posłuszeństwo wobec króla było nakazem prawa natury, ale to samo prawo określało granice
posłuszeństwa. Św. Tomasz określał kryteria, kiedy władca stawał się tyranem:
 nielegalnie zdobył władzę(gwałt, symonia)
 władca był legalny ale źle używał władzy(prywata).
Św. Tomasz był ostrożny w określaniu warunków wystąpienia przeciw tyranii, ponieważ
skutki buntu mogły być gorsze od samej tyranii. Uważał, że lepiej znosić tyranię i liczyć na
pomoc boską w obaleniu tyrana. Zalecał zaprzestać grzechów albowiem tyrania bywa karą
Boga.
Należy podkreślić, że doktryna teologiczna, poza wyjaśnieniem boskiego charakteru władzy
państwowej, miała utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych
właściwościach władcy. Taki stan rzecz utrwalał kult, jakim otaczano monarchę.
Doktryna ta z biegiem lat stała się bardziej elastyczna, co powodowało jej najrozmaitsze
interpretacje. Największą role odegrała w okresie absolutyzmu, służyła wtedy uzasadnieniu
nieograniczonej władzy króla.
Jedną z istotnych konsekwencji takich koncepcji było dopuszczenie wniosku, że jeśli władza
pochodzi od Boga tylko pośrednio, to poszczególne państwa mogą być oceniane jako dobre
lub złe
Korzenie koncepcji patryjarchalnej sięgają wczesnego średniowiecza, jednak pełny
kształt zawdzięcza ona siedemnastowiecznemu myślicielowi Robertowi Filmerowi obrońcy
absolutyzmu królewskiego.
Filmer uważał, że państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w
plemiona, plemiona w większe całości, aż do państwa włącznie. Działo się to przy
zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej.
W swoim dziele Patriarcha , starał się wykazać, że król posiada władzę jako
patriarcha swego narodu i spadkobierca biblijnego Adama. Władzę państwową Filmer
przyrównywał do władzy starszego rodu(wodza plemienia) sugerując, że jest ona sprawowana
w interesie całego społeczeństwa.
Według Filmera społeczność państwowa nie była wynikiem przemyślanych decyzji, lecz
organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie mogła istnieć. Wszyscy ludzie, rodząc się
mają określone miejsce w grupie społecznej. Podlegają rodzicom i władzy państwowej, która
jest warunkiem istnienia każdego społeczeństwa.
Naturalna zależność człowieka od zwierzchności to podstawa jego zobowiązań
społeczno-politycznych. Wynikał stąd obowiązek posłuszeństwa wobec każdej władzy, w
związku z tym Filmer uważał, że najlepszym ustrojem jest monarchia absolutna gwarantująca
siłę, porządek i stabilność społeczeństwa. Osoba panująca posiadała pozycję ojca w rodzinie z
tą różnicą, że jej władza rozciągała się na wszystkich poddanych.
Koncepcja patrymonialna. Według tej doktryny władza państwowa wywodzi się z
prawa własności do ziemi.
Sformułowana została w XIX w przez Szwajcara Ludwiga von Hallera. Źródłem
powstania władzy państwowej była własność ziemi.
Koncepcja patrymonialna ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej,
zgodnie z tą zasadą państwo miało podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach
prywatnoprawnych. Z czasem pojawiły się również elementy publicznoprawne takie jak wiec
będący formą udziału obywatela w sprawach publicznych – w praktyce decyzje podejmowano
w obrębie panującej dynastii.
Z charakterem patrymonialnym państwa związane było m.in. prawo książęce, wg, którego
monarcha posiadał władzę zwierzchnią w tym także sąd nad ludnością, prawo poboru danin i
żądania posług na rzecz księcia i jego urzędników. Z prawa książęcego wynikały też regalia –
głównym było uznanie za własność króla wszystkich ziem nie należących do możnych tzn.
terenów zamieszkałych przez wolnych chłopów oraz ziem nieuprawnych- puszcz i wód.
Teoria umowy społecznej. Jej twórcami byli Thomas Hobbes, John Locke i Jean Jacques
Rousseau.
Zgodnie z prezentowaną przez nich koncepcją państwo powstało w drodze umowy
zawartej pomiędzy jednostkami danego społeczeństwa, bądź pomiędzy nimi i wybranym
władcą.
Jednym ze zwolenników tej koncepcji był Grocjusz (1583-1645). Zasłynął on jako
twórca nowożytnej szkoły prawa natury. Jego zdaniem, cechą niezmiennej natury ludzkiej
był popęd społeczny tzn., że człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi
ludźmi w celu (przynajmniej teoretycznie) rozumnego i zdrowego współżycia. Jakkolwiek
dokonanie wyboru ustroju należało do ludzi, to nie oznaczało to, że do ludu na zawsze
należała suwerenność. Ludzie mogli się jej zrzec. Zwierzchność polityczna podobnie jak
własność mogła być przedmiotem obrotu. Gdyby lud w umowie przekazał władzę
jednostce, to była by to władza legalna nawet, jeśli był by to absolutyzm. Ludność była
zobowiązana dotrzymać warunków umowy. Wypowiedzenie posłuszeństwa mogło
nastąpić w wypadku naruszenia warunków tej umowy.
Koncepcja umowy stała się jedną z zasadniczych konstrukcji nowożytnej myśli
politycznej. Znaleziono dzięki niej moralne uzasadnienie obowiązków politycznych
ciążących na jednostce, było to dobrowolne samo zobowiązanie się wobec państwa.
Teoria Hobbesa
Thomas Hobbes aby uzasadnić konieczność stworzenia państwa w swoich
rozważaniach wprowadza pojęcie stanu natury. Według niego w stanie natury znajdują się
ludzie, kiedy nie istnieje państwo. Brakuje wówczas zwierzchniej władzy. Można powiedzieć,
że ludzie nie stanowią jeszcze społeczeństwa (stan przedspołeczny). Hobbes twierdził, że
człowiek jest jednostką egoistyczną, a w swoim życiu skupia się na realizowaniu swoich
potrzeb. W stanie natury (stan pierwotny) każdy z nas jest równy, mamy te same uczucia i
potrzeby. Każdy z nas jednakowo boi się śmierci, boi się o swoje życie. Ten strach przed
śmiercią według Hobbes’a jest bardzo silną fobią. Z drugiej strony w stanie pierwotnym
ujawnia się także nasza druga namiętność, którą jest chęć ciągłego bogacenia się. Chcemy
posiadać coraz więcej i więcej. Każdy człowiek chce być lepszy od innych. Chcemy władzy i
zaszczytów. Ta chęć posiadania nigdy nie będzie zaspokojona, jak twierdził Hobbes. Jedynie
śmierć jest ją w stanie przerwać. W stanie natury trwała ciągła walka pomiędzy jednostkami.
W tej sytuacji nieprzewidywalność własnej śmierci staje się największą bolączką człowieka.
Odkrywa wówczas jak bardzo zależy mu na własnym życiu. Thomas Hobbes określa stan
natury jako stan wojny wszystkich przeciw wszystkim. W takim stanie nie obowiązują żadne
prawa, ani też zasady religijne. Tym samym nie można mówić o żadnej moralności.
Sytuacja permanentnej wojny zmienia się dopiero po powstaniu państwa. Władza
państwowa ustala wówczas prawa i dba o ich przestrzeganie. Przez społeczeństwo zostanie
wybrany suweren, który będzie posiadał nieograniczoną władzę, a ludzie będą mu posłuszni.
Właśnie u Hobbes’a pojawia się po raz pierwszy koncepcja władzy absolutnej. Hobbes
twierdził, że władza którą otrzymuje suweren jest władzą pochodzącą od Boga, a została mu
nadana za zgodą ludzi. Zadaniem władzy państwowej jest stworzenie odpowiednich
warunków, aby utrzymać pokój i przerwać stan wojny.
Teoria Locke’a
John Locke rozwinął koncepcję Hobbes’a i w swoich rozważaniach poszedł krok dalej.
Twierdził, iż w stanie natury zaistnieje w końcu taka sytuacja, że ludzie sami zdecydują o
zmianie.
Locke był przeciwnikiem koncepcji władzy absolutnej. Uważał, że suweren
posiadający niczym nieograniczoną władzę, stanowi większe zagrożenie niż człowiek dla
drugiego człowieka w stanie natury.
Locke wierzył, że każdy człowiek posiada szereg praw, przysługujących mu z jeszcze
przed wejściem w społeczeństwo. W koncepcji przedstawionej przez Hobbes’a człowiek musi
się ich wyrzec, przekazując je w częściowo suwerenowi.
Jednym z naturalnych praw, które posiada człowiek jest według Locke’a prawo do
własności. Locke uważał, że stan natury nie jest ciągłym stanem wojny, jednak bardzo łatwo
może się w niego przekształcić, jeśli ludzie nie uzyskają gwarancji i ochrony nad posiadaną
własnością. W stanie pierwotnym nie ma określonych praw, dlatego też nie ma wystarczającej
gwarancji własności. Taki stan rzeczy zmieniłoby dopiero powstanie państwa. Władza oraz
powołane przez nią polityczne instytucje określiłyby co jest zgodne a co nie jest zgodne z
ustalonym prawem. Dlatego też dla Locke’a państwo jest tworzone po to by chronić własność
prywatną obywateli.
Teoria Jeana Jecquesa Rousseau
Koncepcję umowy społecznej rozwinął francuski myśliciel Jean Jacques Rousseau.
Przedstawił obraz współczesnego mu społeczeństwa, jako jednostek konkurujących ze sobą,
zachowujących swoją własność i swoje życie, jednak zapominających o tym czym jest
szczęście. Ludzie walczą ze sobą o wpływy.
Głównym miernikiem wartości w takim społeczeństwie stał się pieniądz. Rousseau w
swoich rozważaniach zwracał się do starożytnych społeczeństw, gdzie najwyżej cenionymi
wartościami były cnota i moralność. Twierdził jednocześnie, iż we współczesnym mu
społeczeństwie ludzie nie są wolni, bowiem panuje w nim podział na rządzących i
rządzonych. Ta ostatnia grupa nie ma wpływu na tworzone prawa i na ustalany porządek.
Człowiek, żyjący w stanie natury nie wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Nie posiada
również rozumu, bowiem według Rousseau rozum jest wytworem społecznym. Człowiek jest
bardziej podobny do zwierzęcia, żyjąc w stanie natury. Powstanie państwa jest przypadkiem.
Jednostki decydują się stworzyć państwową organizację w obliczu zagrożenia czy
katastrofy. Wówczas ludzie uświadamiają sobie, że są sobie potrzebni i są od siebie zależni.
Rousseau postuluje stworzenie takiego społeczeństwa, w którym człowiek byłby szczęśliwy.
Na czele państwa winna stać wybitna jednostka, która stworzy naród i jego kulturę. Pod
wypływem takiego wybitnego władcy obywatele państwa będą się zmieniać i akceptują
wprowadzone zmiany.
Koncepcją genezy państwa jest tez koncepcja podboju i przemocy. Mówi ona o tym,
że państwo jest następstwem podboju jednych państw przez inne.
„Powstające w wyniku podboju państwo utrwala podporządkowanie zwyciężonej
większości, a podział na rządzących i rządzonych opiera się na odmienności pochodzenia i
różnicy ras.” ( Wojtaszczyk, 1995)
Koncepcje te były modne zwłaszcza w XIX wieku. Jednym z najbardziej znanych
reprezentantów tego kierunku był polski socjolog L. Gumplowicz. Zasadnicza teza
Gumplowicza to stwierdzenie , że dla historii decydujące znaczenia ma walka ras.
Gumplowicz wyjaśnia powstanie państwa poprzez starcie odmiennych rasowo plemion.
Zwycięskie plemię ustanawia władzę. Państwo jest więc narzędziem ujarzmienia pokonanego
plemienia reprezentującego rasę różną niż rasa plemienia zwycięskiego.
Państwo, które powstaje w ten sposób akceptuje podział na rządzonych (ludność
podbita) i rządzących (grupa zwycięzców). Państwo i jego prawa w tej koncepcji będą
uzasadniać konieczność politycznego panowania silniejszych nad słabszymi.
Także i marksiści stworzyli swoją koncepcję genezy państwa (tzw. koncepcja
marksistowska). Jej propagatorem był Fryderyk Engels. Zgodnie z jego koncepcją państwo
powstało w wyniku rozpadu tzw. wspólnoty pierwotnej. Kolejna z grup przejmowała kontrolę
nad całością społeczeństwa, a państwo w jej ręku stawało się jedynie narzędziem służącym do
panowania nad innymi. Marksiści wyróżnili kilka etapów rozwoju państw. Na początku
najpowszechniejszym typem państwa były państwo niewolnicze, które przekształciło się
później w państwo feudalne. W jednym i drugim modelu istniała klasa, która sprawowała
pełnię władzy, wykorzystując tych najbiedniejszych (w pierwszym właściciele niewolników,
a drugim panowie feudalni). Społeczeństwo feudalne przekształciło się w państwo
kapitalistyczne, a to z kolei w socjalistyczne. Zmianę jakościową w stosunkach
wewnątrzpaństwowych miało przynieść dopiero powstanie państwa komunistycznego, w
którym nie byłoby podziału na klasy posiadające i uciskane.
Państwo traktował Engels jako instytucję wyrosłą na etapie rozwoju historycznego
społeczeństwa, na którym uwikłało się ono w konflikty klasowe nie dające się pogodzić, więc
powstało zapotrzebowanie na organizację dysponującą siłą zdolną narzucić społeczeństwu
władzę określonej klasy.
Engels widział trzy przyczyny powstania państwa
Engels widział trzy przyczyny powstania państwa:
o wzrost
wydajności
pracy
i
wielkie
społeczne
podziały
pracy,
nieznane
społeczeństwom pierwotnym
o ukształtowanie się własności prywatnej nieznanej społeczeństwom pierwotnym
o rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym sprzeczności klasowych,
nie dających się pogodzić bez specjalnej siły przymusu, jaką mogło stworzyć dopiero
państwo.
Opisał on również trzy drogi powstania państwa:
o droga klasyczna, którą przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z
przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej
o drogę, jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący
między patrycjuszami a plebejuszami konflikt, zastąpił on (w drodze rewolucji)
rodowy podział ludności podziałem terytorialnym, ekonomicznym oraz powstaniem
organizacji państwowej
o drogę, jaką przeszły plemiona germańskie, które znajdują się na etapie wspólnoty
narodowej, zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpad
germańskiej wspólnoty i rzymskiego niewolnictwa, który doprowadził do powstania
feudalnych państw zachodniej Europy.
Kolejna
doktryna
powstania
państwa
została
stworzona
przez
Leona
Petrażyckiego (1867-1931). Jest ona określana mianem doktryny psychologicznej.
Według Petrażyckiego, państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom,
którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest – jego
zdaniem- projekcją psychologiczną, jest, bowiem tylko przypisaniem określonym ludziom i
organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikował z
przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością
poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy
rządzącymi i rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Zdaniem Petrażyckiego,
rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast
rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia
aparatu przymusu państwowego.
Drugim przedstawicielem tej grupy poglądów jest Max Weber twórca teorii
akceptacji. Wprowadza on władzę państwową z uznania przez społeczeństwo. Wyróżnia trzy
zasadnicze motywy akceptacji: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny, racjonalistyczny.
Motyw charyzmatyczny – poddani tłumaczą swe posłuszeństwo tym, że rządzących
wyróżniają cechy nadprzyrodzone, boskie. Władzą akceptowaną tradycjonalistycznie jest ta,
którą rządzeni akceptują, gdyż przemawia przez nią tradycja, przeszłość. Racjonalistyczny
charakter ma władza, której akceptacja społeczna wynika z argumentów rozumu, kiedy
panowanie jest logicznie uzasadnione.
W skład doktryny socjologicznej wchodzi teoria solidarystyczna, której autorem
jest Leon Duguit(1859-1928), francuski prawnik, teoretyk państwa i prawa. Duguit uważał,
że podstawą życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim
przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz
podlega normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności. Wyróżniał mikro- i
makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo według niego, jest najpierw faktem jako jedna
z organizacji społecznych. Dostrzegał też, że w każdym państwie mogą powstać stosunki
dające przewagę silniejszych nad słabszymi. Jednocześnie zaprzeczał jakiejkolwiek „woli
zbiorowej”, uważając ją za fikcję.
Innym wariantem doktryn socjologicznych jest doktryna ograniczona, która
opracowywali m.in. A.Comte(1798-1857), O.Gierke(1841-1921), H.Spencer(1820-1903).
Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za rodzaj zjawisk biologicznych, co
umożliwia im stosowanie pojęcia organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa.
O.Gierke traktował „organizm społeczny” jako organizmy społeczne, posługujące się
specjalnymi organami, które działają w sposób podobny do funkcji części ciała człowieka.
Oczywiście teorię ta miała odpowiednią oprawę prawną.
H.Spencer sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura,
struktura są wyznaczone i określone przez czynniki materialne. Spencer opowiadał się za
ograniczoną do minimum rolą państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa.
Zasady te muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom.
Comte głosił wizję „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość
bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i
państwa. Wspomniana Ludzkość miała być stworzona przez przemysłowców i uczonych.
Bibliografia:
1. „Wstęp do nauki o państwie i prawie” G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A.
Pieniążek, wyd. MORPOL, Lublin 2001
2. „Kompendium wiedzy o państwie współczesnym” Konstanty Adam Wojtaszyk,
wyd. LIBER, Warszawa 1995
3. „Wielcy mistrzowie duchowi świata, leksykon” Jacques Brosse, wyd. OPUS, Lodź
1995
4. „ Historia, moduł problemowy” Dorota Granoszewska-Babiańska, wyd. Nowa Era,
Warszawa 2004
5.„Encyklopedia PWN”, wyd. PWN, Warszawa 1999