Rozbicie dzielnicowe – poziom rozszerzony

Rozbicie dzielnicowe – poziom rozszerzony
1. Bolesław Krzywousty na mocy swojego testamentu ustanowił dwie sprzężone ze sobą zasady
pryncypatu oraz senioratu. Zgodnie z pierwszą z nich jeden z dynastów miał sprawować władzę
nad pozostałymi, druga zaś głosiła, że zwierzchnictwo to nie będzie dziedziczone, lecz
przekazywane kolejnym najstarszym przedstawicielom rodu – książętom seniorom. Pozostałe osoby
miały się posługiwać tytułami książąt juniorów.
2. Ustawa sukcesyjna (tzn. dotycząca następstwa) zaczęła obowiązywać w 1138 r. Jej treść nie
zachowała się w żadnym źródle historycznym (jest wielce prawdopodobne, że Bolesław Krzywousty
przedstawił tylko swoją wolę na wiecu do publicznego zaprzysiężenia przez możnowładców i
duchowieństwo.
3. Podział dokonany przez Bolesława Krzywoustego:
a) dzielnica senioralne – składała się z Małopolski, ziemi sieradzkiej i łęczyckiej; książę senior miał
też władzę zwierzchnią nad Pomorzem; była niepodzielna i nie podlegała dziedziczeniu,
b) Śląsk – Władysław Wygnaniec (pierwszy senior)
c) Mazowsze – Bolesław Kędzierzawy
d) zachodnia część Wielkopolski z Poznaniem – Mieszko III Stary
e) ziemia sandomierska – Henryk Sandomierski (w chwili śmierci ojca był niepełnoletni)
f) ziemia łęczycka – dla żony Bolesława Salomei,
g) w testamencie nie został uwzględniony Kazimierz Sprawiedliwy, który urodził się po śmierci
ojca
4. Walka o władzę:
a) zasady senioratu i pryncypatu nie zagwarantowały pokojowych rządów w Polsce – porządek
został zachwiany z przyczyn rodzinnych (matką księcia seniora była pierwsza żona
Krzywoustego – Zbysława, natomiast matką książąt juniorów była Salomea) – Salomea wraz z
synami naruszała prawa seniora, a po jej śmierci jej synowie nie chcieli się zgodzić na to, aby jej
dzielnica (ziemia łęczycka) została przyłączona do dzielnicy senioralnej, jak chciał Bolesław
Krzywousty,
b) Władysław zwany Wygnańcem najechał dzielnice braci; juniorów wziął w obronę palatyn
Władysława Piotr Włostowic, którego za nielojalność spotkała okrutna kara (porwany, oślepiony
i pozbawiony języka) – ta bezwzględność Władysława spowodowała, że znaczna część rycerstwa
się od niego odsunęła – przez to musiał uciekać (schronienie znalazł na dworze cesarskim),
c) z pomocą przyszedł mu cesarz Fryderyk I Barbarossa w 1157 r. – jednak zawarł porozumienie z
juniorami w Krzyszkowie,
d) kolejnymi seniorami byli: Bolesław Kędzierzawy, a po nim Mieszko Stary
5. Dwa ważne wydarzenia doby rozbicia dzielnicowego:
a) upadek zasady senioratu – zjazd w Łęczycy w 1180 r. – zgoda na objęcie tronu senioralnego
przez najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego, czyli Kazimierza Sprawiedliwego (choć żył
jeszcze Mieszko Stary, który jednak budził opór możnych małopolskich, bo rządził twardą ręką –
m.in. wyznaczał urzędników w Małopolsce nie pytając o zdanie tamtejszych możnych)
b) upadek zasady pryncypatu – zjazd w Gąsawie 1227 r. – zabicie księcia Leszka Białego –
ostatniego, który miał władzę zwierzchnią nad pozostałymi książętami; w konsekwencji tego
oderwało się też od państwa Piastów Pomorze
1
6. Rozwój gospodarczy ziemi polskich w XII-XIII wieku:
a) upowszechnienie się immunitetów otrzymywanych przez możnowładców od książąt:
- immunitet ekonomiczny – całkowite lub całościowe zwolnienie dóbr możnowładców z
ciężarów nakładanych na mocy prawa książęcego,
- immunitet prawny – wyłączenie spod sądownictwa władcy mieszkańców określonych
posiadłości (prawo sądzenia i egzekwowania kar sądowych przeszło na właściciela ziem)
b) kolonizacja na prawie niemieckim – przybywanie na ziemie polskie ludności pochodzącej
głównie z Niemiec (umowy zawierane między osadnikami a panami feudalnymi wzorowano na
prawie obowiązującym w Niemczech)  powodem tego było poszukiwanie przez książąt
dzielnicowych nowych sposobów zwiększania potencjału gospodarczego posiadanych ziem
c) akcję kolonizacyjną zapoczątkował książę śląski Henryk Brodaty – pierwsze osady: Złotoryja
(1211 r.) i Lwówek Śląski (1217 r.)
d) lokowanie wsi na prawie niemieckim:
- początkowo przybysze osiedlali się głównie na Śląsku i Pomorzu Zachodnim,
- chłopi osiedlali się na podstawie umowy lokacyjnej – określano w niej obowiązki osadników
oraz pana feudalnego,
- zasadźca – osoba, która z ramienia możnowładcy sprowadzała osadników i przekazywała im
ziemię (zazwyczaj jedna rodzina=jeden łan ziemi – ok. 17-25 ha)
- osadnikom przysługiwała wolnizna – zwolnienie ze świadczeń feudalnych na początkowych
etapach zagospodarowania na czas od 2 – 24 lat
- osadnicy musieli płacić czynsze pieniężne i składać daniny w naturze na rzecz feudała oraz
uiszczać dziesięcinę na rzecz Kościoła
- zasadźca z czasem stawał się sołtysem – otrzymywał największe gospodarstwo i zwolnienie z
płacenia danin panu feudalnemu; prócz tego miał też np. wyłączne prawo do posiadania stanu
rybnego, prowadzenia karczmy, młyna lub jatki; zbierał też podatki dla swego pana
(zatrzymywał część z nich dla siebie); przewodniczył też ławie wiejskiej, czyli sądowi wsi
e) lokacja miast na prawie niemieckim:
- czas napływu osadników niemieckim to okres powstawania miast (tworów odrębnych od
grodów i podgrodzi)
- miasta lokowano na prawie magdeburskim lub na prawie lubeckim,
- w lokowanych miastach zasadźcy zostawali wójtami (funkcja dziedziczna)
- wraz z rozwojem miast zaczął narastać konflikt między właścicielami ziemskimi a
mieszczanami, którzy chcieli więcej niezależności – mieszkańcy najbogatszych ośrodków
czasami wykupywali z rąk właścicieli uprawnienia wójtowskie, wówczas likwidowano urząd
wójta i władzę sprawowała wówczas wybierana przez mieszczan rada, na czele której stał
burmistrz
7. Początki społeczeństwa stanowego:
a) w okresie rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich rozpoczął się proces formowania
społeczeństwa stanowego – u jego podstaw leżało upowszechnianie się immunitetów i prawa
niemieckiego,
b) najwcześniej wyodrębnił się stan duchowny: odrębne sądownictwo oparte o prawo kanoniczne;
pierwszy przywilej dla Kościoła wystawił książę Kazimierz Sprawiedliwy w 1180 r. na wiecu w
Łęczycy (m.in. władcy nie mieli już prawa do przejmowania mienia ruchomego po zmarłych
biskupach)
2
c) formowanie się drugiego stanu – szlachty – przyczyną tego procesu było wyzwalanie się
rycerstwa od prawa książęcego oraz przekształcanie swych posiadłości w niezależne od
władców,
d) mieszczaństwo ukształtowało się dzięki lokacjom na prawie miejskim,
e) chłopi – ok. 80% ogółu ludności
8. W drugiej połowie XIII wieku na ziemiach polskich zaczęły się ścierać dwie tendencje polityczne:
a) partykularyzm – książęta dzielnicowi uważali się za sobie równych władców, nie łączyły ich
ogólnopolskie cele polityczne; uniemożliwiali sobie wzajemne zdobycie dominacji (taka sytuacja
była na rękę części możnowładców, którzy na licznych dworach książęcych mogli łatwo robić
kariery polityczne)
b) tendencja do zjednoczenia ziem polskich – narastała świadomość negatywnych skutków rozbicia
(przez konflikty wewnętrzne nastąpiło przyhamowanie postępu ekonomicznego; najazdy
łupieżcze godziły w interesy kupców i rzemieślników; spadł prestiż polityczny Polski na
arenie międzynarodowej; brak silnej władzy centralnej uniemożliwiał skuteczną obronę
przed najazdami obcych ludów)
c) czynniki sprzyjające tendencjom zjednoczeniowym:
- budowaniu świadomości wspólnotowej służyło poczucie zagrożenia wywołane obecnością na
terenie ziem polskich obcych np. kolonistów niemieckich,
- proroctwo zawarte w żywocie św. Stanisława, głoszące że zrośnięcie ciała biskupa, stanowiło
zapowiedź zespolenia w jeden organizm rozczłonkowanej na dzielnice Polski,
- wpływy Kościoła – metropolia gnieźnieńska była jedyną instytucją scalającą ziemie polskie –
rozbicie dzielnicowe groziło dezintegracją polskiej sieci kościelnej (stąd np. wielkie starania
abpa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki o koronę królewską dla Przemysła II)
9. W 1295 r. – koronacja królewska Przemysła II – pierwsza od czasów Bolesława Śmiałego!
Wskrzeszone przez Przemysła II niewielkie Królestwo Polskie istniało niecały rok. Na początku
1296 r. w Rogoźnie Przemysł II został zamordowany, najpewniej z inspiracji Brandenburczyków,
którzy rywalizowali z nim o wpływy na Pomorzu Gdańskim.
10. Droga do zjednoczenia państwa przez księcia Władysława Łokietka:
a) utrata Pomorza Gdańskiego zagarniętego przez Krzyżaków (1308/1309)
b) stłumienie buntu mieszczan krakowskich (tzw. bunt wójta Alberta 1312 r.), którzy mieli
proczeskie sympatie
c) 20 stycznia 1320 r. koronacja królewska Władysława Łokietka w Krakowie
3