komunitaryzm

Tomasz Hobbes przez
komunitarian czytany…
mgr Krzysztof Koźmiński
Katedra Historii Doktryn Politycznych i
Prawnych
I. Popularność w dwudziestowiecznej
filozofii politycznej
Ferdinand Tönnies
Carl Schmitt
Leo Strauss
Eric Voegelin
Hannah Arendt
Isaiah Berlin
Michael Oakeshott
John Gray
Michel Foucault
Pierre Manent
Richard Weaver
Quentin Skinner (…)
Inspiracje
Hobbes w polskiej literaturze
Dominujące do niedawna stanowisko:
„…najważniejsze jest, aby było to państwo wystarczająco silne, by było
władzą absolutną”
L. Dubel
„…wszechwładza państwa jest paralelna do wszechwładzy boskiej…”
R. Tokarczyk
Tendencje:
„…Hobbesowi liberałem nie było dane zostać, choć jego atomistyczna
koncepcja społeczeństwa i celu państwa jest z gruntu liberalna…”
A. Szahaj
„…początków indywidualizmu jako koncepcji politycznej należy szukać
w myśli politycznej Hobbesa…”
M. Środa
„Antyrepublikańscy autorzy, tacy jak Hobbes czy Filmer, przysłużyli się
zatem sprawie ewolucji protoliberalizmu ku liberalizmowi właściwemu…
Prawnonaturalna teoria liberalna mogła zostać wykoncypowana dopiero
dzięki skrzyżowanym efektom dekonstrukcji absolutyzmu…”
N. Gładziuk
Teoria państwa Hobbesa… ?
- tło historyczne i problemy interpretacyjne już w XVII w.
- spór nierozstrzygalny (najciekawsza antynomia siedemnastowiecznej myśli
politycznej?)
- teoria krytyczna (świadoma i w pełni zamierzona polemika z arystotelizmem;
racjonalizm, indywidualizm; materializm; utylitarystyczna i proceduralistyczna
wizja państwa; antyfeudalizm; antyscholastycyzm; „auctoritas non veritas fact
legem”…)
„…podejrzany i obcy wszystkim współczesnym sobie kierunkom politycznym…”
K. Grzybowski
„Hobbes pozostawia dzieło… wielowarstwowe, złożone i czasami wewnętrznie
sprzeczne”
D. Baumgold
II. Communitarianism
KONTROWERSJE:
• „komunitarianie”/ „komunitaryści”/ „neorepublikanie”
/„komunitaryzm”/ „komuniatrianizm”
• A. Etzioni, M. Walzer, M. Sandel, C. Taylor, A. MacIntyre, R. Bellah, P.
Selznick, R. Putnam, A. Guttman… Q. Skinner, C. Lasch, H.Arendt (?)
• republikanie, liberalni republikanie, konserwatyści, neoarystotelicy,
faszyści, totalitaryści, komuniści… liberałowie?
Poza lewicą i prawicą… trzecia droga?
INSPIRACJE, czyli „…moda na spodnie w kant...”:
Arystoteles, Cyceron, Tomasz z Akwinu, Machiavelli, Monteskiusz, Jan J.
Rousseau, Ojcowie Założyciele, Edmund Burke, Hegel, Alexis de Tocqueville,
Karol Marks…
- POSTMODERNIZM i EKLEKTYZM !
„Ideologiczna wojna naszej współczesnej polityki dotyczy tego, czy
najefektywniejszy pod tym względem jest rynek, czy też państwo. W tej
materii wyobrażamy sobie radykalną opozycję pomiędzy
konserwatystami a liberałami, pomiędzy Republikanami a
Demokratami… oponenci zgadzają się co do istoty problemu. Oba
rozwiązania są indywidualistyczne... Obie propozycje ze swej istoty są
technokratyczne. Nie implikują niczego ponad to, co dotyczyłoby
wolności i sposobności, a odnosiłoby się do faktycznych wartości. Ten
ideologiczny świat jest światem bez rodzin. Jest także światem bez
sąsiedztw, wspólnot etnicznych, kościołów, miast i miasteczek czy nawet
narodów…”
R. Bellah
PERSPEKTYWY
„permanentnie powracająca korekta” liberalizmu i „szaliczek,
czapeczka i rękawiczki” dla liberałów, czy chwilowa moda?
„Liberalizm jest doktryną samoobalającą się i z tego
powodu w istocie potrzebuje okresowej komunitariańskiej korekty.
Nie są oni jednak w stanie zatriumfować nad liberalizmem, mogą
jedynie wzmocnić jego wewnętrzny asocjacyjny potencjał… To
dlatego krytyki komunitariańskie skazane są – i nie jest to chyba
straszny los – na wieczny powrót.”
M. Walzer
„…komunitaryzm powtarza historię „konserwatyzmu
liberalnego”, który zawsze ostatecznie rozpływał się w liberalnym
mainstreamie…”
J. Bartyzel
III. Hobbes, a komunitarianie…?
•
•
siedemnastowieczny myśliciel angielski tworzący w okresie wojny domowej, a
amerykańsko-kanadyjskie tendencje filozofii politycznej 2 poł. XX w. …?
„…zerwanie nici tradycji…” (H. Arendt)
„Zauważyłem, że ulubionymi autorami komunitariańskich
krytyków są Hobbes i Sartre. Czy możliwe jest, że istotę liberalizmu
najlepiej odsłania tych dwóch pisarzy, którzy, w zwykłym sensie tego
słowa, w ogóle nie byli liberałami?”
M. Walzer
„…[komunitaryzm] sprzeciwia się indywidualizmowi liberalnych
teorii politycznych zakorzenionemu już w koncepcjach Hobbesa i
Locke’a”
W. H. Swatos, P. Kivisto
„…kluczową kontrowersją jest to, czy życie społeczne ma
charakter wspólnotowy, czy – jak myślał Hobbes – jest produktem
stowarzyszonych zaledwie jednostek”
Paul Gilbert
Komunitariańska krytyka Hobbesa
a. indywidualizm i „ja” (self) niezakorzenione
b. umowa społeczna
c. tradycja hobbesowsko-kantowska (J. Rawls)
d. wolność negatywna i przerost praw
podmiotowych
e. amoralizm/proceduralizm/neutralność
władzy publicznej/ pozytywistyczne ujęcie
prawa
Indywidualizm
KRYTYKA:
• atomizm
•„narcystyczny”, „ekspresywistyczny”, „egoistyczny” liberalizm
•„aspołeczny indywidualizm”
„Liberalizm może wyraźnie uwydatniać znaczenie czysto
kontraktowych więzi, ale jest oczywistym fałszem sugerowanie, jak wydawał się
niekiedy czynić Hobbes, że wszystkie nasze związki to przyjaźnie czysto
„rynkowe”, związki o charakterze woluntarystycznym i egocentrycznym, które
nie mogą trwać dłużej niż płynące z nich korzyści”
Michael Walzer
„Dobrzy żołnierze nie mogą być liberałami”
Alasdair MacIntyre
„Używając pojęcia ‘atomizm’ [atomism] mam na myśli doktryny umowy
społecznej wyrosłe w siedemnastym wieku i również ich kolejne wcielenia,
nawet te nie odwołujące się do umowy społecznej, które jednak zakładają
potrzebę istnienie społeczeństwa głównie dla realizacji indywidualnych
interesów jednostek… u ich podstaw leżą pojęcia ukute przez Hobbesa i
Locke’a”
„…autorzy ci, podobnie jak inni teoretycy umowy społecznej,
przekonali nas do wizji legitymizacji, dla której najistotniejszym argumentem
są jednostkowe prawa i interesy. Centralnym elementem doktryn tej tradycji
intelektualnej jest, powiedzielibyśmy, pierwszeństwo praw…”
Charles Taylor
Umowa społeczna
* social contract; veil of ignorance; original position…
• ahistoryczna abstrakcja
„Dla MacIntyre’a jest jasne, że Rawls należy do grona nowożytnych
myślicieli „umowy społecznej”, którzy muszą przyjmować fikcje stanów
przedspołecznych, odrzucając tym samym rzeczywistość zakorzenienia ludzi we
wspólnotach”
M. Mendham
• racjonalizm bez pokrycia
„…Dzieci nie stają się istotami moralnymi w ten sposób, e wychowawcy
najpierw odwołują się do ich intelektu, a dopiero potem do uczuć…”
D. Gauthier
• uniwersalistyczna utopia
„Gdybyśmy żyli w dzisiejszych Chinach energicznie opowiadalibyśmy się
za zwiększeniem zakresu jednostkowych praw; we współczesnej Ameryce
kładziemy nacisk na indywidualne i zbiorowe obowiązki”
Com.Platform
• próżnia moralna
„Filozofowie liberalni postrzegają społeczeństwo jako oparte na umowie
społecznej, która wyznacza procedury sprawiedliwości i pozwala jednostkom na
realizację swoich własnych celów …społeczności i instytucje nigdy nie mogą
być oparte jedynie na umowie… Muszą być także do pewnego stopnia
wspólnotami dzielącymi wspólne wartości i cele.”
R. Bellah
John Rawls, a… Hobbes
* J. Rawls, „Wykłady z historii filozofii polityki”
„Dobór autorów jest oczywiście nieprzypadkowy. Są to nie tylko główne
postaci zachodniej tradycji filozofii politycznej, ale też najważniejsi autorzy
analiz takich zagadnień, które dla Rawlsowskiej teorii sprawiedliwości jako
bezstronności i jego liberalizmu politycznego mają zasadnicze znaczenie…
Hobbes jest pierwszym z nich”
- public reason i modus vivendi
- „świecki moralizm” i „oświecony egoizm”
- abstrakcyjne zasady sprawiedliwości/ słuszności/ praw
naturalnych kosztem uznanych wartości, tradycji i
autorytetów
- neutralność/ bezstronność władzy publicznej
„Celem jest zobaczenie jak społeczeństwo polityczne z jego
rządem mogłoby *(podkr.- J.R.) zostać stworzone i zaistnieć, zakładając
stan natury taki, jaki opisał Hobbes… nie jak zostało stworzone, lecz jak
mogłoby być”
J. Rawls
„Neutralność, gdy chodzi o tworzenie preferencji, jest jednak z
natury ograniczona. Zakładamy, że ludzie są determinowani płytko, to
znaczy, że mogą zmieniać swe pragnienia i cele. Nie możemy jednak
zakładać, że proces socjalizacji jest neutralny. … Efektem procesu
socjalizacji są określone osoby, a nie czyste możliwości, które mogą być
ukonstytuowane na drodze jakiegoś nieokreślonego, i zapewne
niewyobrażalnego, aktu autokreacji”
D. Gauthier
Wolność negatywna
* I. Berlin
-Hobbes klasycznym przedstawicielem „wolności
negatywnej”
-krytyka Berlina (metodologii i konsekwencji filozofii politycznej:
C. Taylor i Q. Skinner)
- obawa przed wolnością pozytywną i gloryfikacja wolności
negatywnej ma charakter antyrepublikański !
- zasadność Berlinowskiej krytyki wolności pozytywnej w
kontekście totalitaryzmu, ale zupełna nieadekwatność w stosunku
do „pozytywnych” realizacji wolności pozytywnej (samorząd;
zaangażowanie publiczne na rzecz wspólnot) !
Proceduralizm
* Lewiatan jako „mityczne połączenie boga, człowieka i maszyny”
•
•
•
depolityzacja systemu politycznego
technicyzacja polityki
użyteczność władzy publicznej
(władza publiczna bierze na siebie rozstrzyganie sporów i problemów w oparciu o
neutralne aksjologicznie procedury, osłabiając więź emocjonalną członków
społeczeństwa i lekceważąc tradycyjną moralność)
„Istnieje zbiór teorii liberalnych, które są obecnie w anglojęzycznym
świecie bardzo popularne – żeby nie powiedzieć, iż odgrywają dominującą rolę a które będę nazywał „proceduralistycznymi”. Postrzegają one społeczeństwo
jako stowarzyszenie jednostek, z których każda ma jakąś koncepcję dobra i
korespondujące z nią plany życiowe… Tak więc głosi się, że liberalne
społeczeństwo nie powinno być oparte na żadnej konkretnej koncepcji dobrego
życia. Etyką odgrywającą w liberalnym społeczeństwie zasadniczą rolę nie
powinna być etyka dobra, lecz etyka sprawiedliwości…
oznacza to etykę, której podstawowe zasady dotyczą tego, jak
społeczeństwo powinno odnosić się do konkurujących ze sobą roszczeń
jednostek i rozsądzać między nimi”
C. Taylor
Etatyzm
• kontrowersje wśród komunitarystów co do zakresu
funkcji państwa
(np.: „pasy bezpieczeństwa”; obowiązek szkolny; refundację
służby zdrowia; system podatkowy…)
• „Samotna gra w kręgle” R. Putnama…
(upadek sfery publicznej? słaba partycypacja obywatelska?
„nowy despotyzm” A. de Tocqueville?)
• postulat „wspólnoty responsywnej”