Machiavelli a sw. Tomasz z Akwinu

WCZESNA
FILOZOFIA
NOWOŻYTNA
XV-XVII wiek
HISTORIA ETYKI (HISTORIA FILOZOFII)
Niccolò Machiavelli (1469-1527)
a
św. Tomasz z Akwinu
(1225-1274)
etyka i polityka
Celem działań ludzkich jest
osiągnięcie szczęścia:
Arystoteles: doczesnego
św. Tomasz: wiecznego
Człowiek jest istotą
niesamodzielną
sens Arystotelesowskiej i
Tomaszowej definicji człowieka
jako istoty politycznej/społecznej
(zoon politikon, animal sociale)
- osiągnięcie szczęścia nie jest
przedsięwzięciem samotniczym,
indywidualnym, dokonuje się w
środowisku społecznym i w ramach
wspólnoty politycznej
- dzięki relacjom z innymi ludźmi, a
także napomnieniom człowiek może
ćwiczyć się w cnocie i dążyć do jej
osiągnięcia.
Św. Tomasz:
szczęście, czyli osiągnięcie cnoty, wymaga
oprócz tego, w wymiarze
ponadnaturalnym, łaski Bożej, dzięki
której cnoty wyuczone (naturalne),
wsparte zostają cnotami wlanymi. To
warunek osiągnięcia szczęścia wiecznego.
Ma
Europa w XI-XIII w., Mały atlas historyczny, Warszawa: PPWK, 1979
Europa w XIII wieku
Arystoteles, a za nim św. Tomasz,
twierdzą, że państwo jest pełną
wspólnotą (civitas est communitas
perfecta), która umożliwia ludziom
osiągnięcie tego, co konieczne do
życia z tego za wynika także, że
„ludzie nie żyją sami, a żyją dobrze,
na
ile
prawa
państwowe
ukierunkowują ich życie ku cnotom”.
- pojedynczy człowiek nie jest w
stanie ogarnąć całej wiedzy, która
jest niezbędna do zaspokojenia
różnych potrzeb, musi więc żyć „w
gromadzie”
- wiedza cząstkowa, jaką dysponują
pojedynczy ludzie zmusza do
wzajemnego wspierania się i
zarazem je umożliwia.
Funkcjonalna
konieczność
istnienia
czynnika
kierującego
władzy
politycznej,
władza polityczna zapewnia ład we
wspólnocie politycznej,
ludzie bowiem zabiegają o to, „co im
odpowiada”, dążąc tym samym do celów
rozbieżnych,
nie są w stanie wytworzyć ładu
samorzutnie, z wyjątkiem podziału pracy.
Władza polityczna:
Analogia: władca - Bóg
władca, jeśli rządząc zmierza do dobra
wspólnego, spełnia wobec wspólnoty
rolę analogiczną do roli Boga,
sprawującego pieczę nad całością
wszechświata,
Państwo
• wspólnota naturalna,
• czynnik porządkujący,
• podtrzymujący więzi społeczne i
wytwarzający nowe,
• narzędzie realizacji dobra wspólnego,
• niezbędny warunek osiągnięcia cnoty i
szczęścia wiecznego
Św. Tomasz traktuje problem
ustroju politycznego, podobnie jak
Arystoteles, biorąc pod uwagę:
- liczbę sprawujących władzę
- ich stosunek do dobra
wspólnego.
Wyróżnia:
- rządy jednostki, nielicznych i wielu
- rządy sprawiedliwe: monarchię,
arystokrację i republikę
- rządy niesprawiedliwe: tyranię,
oligarchię i demokrację („cały lud jest
jakby tyranem”)
Nie traktuje republiki
(odpowiednika Arystotelesowej
politei) jako ustroju najlepszego,
lecz opowiada się za monarchią,
czyli za sprawiedliwym
jedynowładztwem.
Niccolò Machiavelli (1469-1527)
Główne dzieła:
Książę (1513, publ. 1532), przeł. W. Rzymowski, oprac. K. Grzybowski,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1979
Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (15121517) [w:] tenże, Wybór pism, przeł. J. Gałuszka i inni, oprac. K. Żaboklicki,
Wstęp J. Malarczyk., Warszawa 1972.
Niccolò Machiavelli (1469-1527)
- odszedł od wielowiekowej tradycji
myślenia o polityce
- wyznaczył nowy sposób pojmowania
problemów władzy politycznej,
politycznego porządku i państwa.
Machiavelli uważał, że czas i historia mają
charakter cyrkularny (powtarzalny), a natura
ludzka jest zmienna i zależy od okoliczności (sił).
„We wszystkich czasach i we wszystkich miejscach
działają i zawsze działały te same siły i te same
namiętności. Dlatego ten, kto pilnie bada
przeszłość może w każdym państwie przewidzieć,
co przyjdzie, i dla odwrócenia tego posłużyć się
środkami, którymi się posługiwały przeszłe
pokolenia; jeśli nie znachodzi takich, wtedy może
wymyślić nowe, opierając się na podobnych
przypadkach.”
(Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza
(1513), Wstęp)
Natura ludzka ujawnia swe złe i dobre strony
w zależności od warunków.
Pod wpływem niebezpieczeństw ludzie
wykazują zmienność, niewdzięczność,
chciwość, tchórzliwość, powodują się
namiętnościami: żądzą zmiany, chęcią
wyrządzania zła, ale także miłością i złością.
Poczucie bezpieczeństwa i satysfakcja z
dobrodziejstw czynionych na ich rzecz czyni z
nich gotowych do poświęceń, do narażania się
dla tego, kto budzi postrach, ale zapewnia
bezpieczeństwo.
Charakteryzując ludzką naturę Machiavelli podkreślał
rolę niemożliwych do zaspokojenia pragnień jako
czynników powodujących działaniem człowieka i jego
zależność od zmiennych okoliczności życia, czyli od
fortuny.
„Człowiek jest nienasycony w swych pragnieniach, w
naturze jego leży bowiem żądza posiadania, fortuna
pozwala mu osiągnąć niewiele. Stąd pochodzi jego
wieczne niezadowolenie, a to, co posiadł, napełnia go
odrazą; dlatego też gani teraźniejszość, chwali
przeszłość i z utęsknieniem wygląda przyszłości – a
wszystko bez żadnej rozsądnej przyczyny.” (Rozważania,
Przedmowa do ks. II)
Podobnie o nienasyconej naturze ludzkich pragnień będzie mówił
w następnym stuleciu Tomasz Hobbes .
Machiavelli, mając na względzie
doświadczenie polityczne
Florencji, dostrzega w szlachcie
(nobiltà) i pospólstwie (vulgo)
dwie warstwy, które nie mogą stać
się fundamentem trwałego,
ustroju politycznego.
Jedynie lud (popolo) - członkowie
wspólnoty będący posiadaczami są
ostoją państwa, a dynamika
wspólnoty politycznej i ranga
państwa ma swe źródło w rywalizacji
między bogatszymi i biedniejszymi
(popolo grasso i popolo minuto) w
obrębie ludu.
Widoczny jest tu wpływ Arystotelesa,
gdy idzie o rolę warstwy średniej i
uznanie za najlepszy ustroju mieszanego,
łączącego w sobie właściwości instytucji
arystokratycznych i demokratycznych.
Machiavelli, podobnie jak później
Tomasz Hobbes (1588-1679), uważał, iż
forma rządu (konkretna postać ustroju)
nie ma istotnego znaczenia.
Władza choćby najskuteczniejsza
musi mieć społeczne wsparcie, które
gwarantuje
trwałość
porządku
politycznego.
Dlatego władca
musi sprawiać
wrażenie, że działa zgodnie z
wzorcami etycznymi (cnotami), które
podziela lud.
• ochrona racji stanu to
warunek trwałości państwa
• działania władzy politycznej w
ramach prawa
• nieuchronny konflikt polityki i
zasad etycznych
Podobnie jak św. Tomasz z Akwinu Machiavelli
uważał za uzasadnione:
- złamanie prawa przez władzę polityczną ze
względu na pożytek społeczny (ratio publicae
utilitatis), gdy działa ona w warunkach
wyższej konieczności dla obrony państwa
- zasada działania państwa: „konieczność nie
zna prawa/prawo nie obejmuje konieczności”
(necessitas legem non habet).
Różnica w stosunku do tradycji
chrześcijańskiej (inspiracja tradycją
rzymską):
konieczność przywrócenia równowagi
w państwie przez zdobycie władzy
politycznej, nawet w wyniku obalenia
władzy legalnej, lecz nieudolnej.
Tego rodzaju rezultaty mogą
osiągać ludzie silni, władcy
lub jednostki dążące do
władzy, obdarzeni
virtù.
Virtù (cnota, z łac. virtus), pojmowana inaczej niż
przez starożytnych:
•
•
•
•
•
rozumność,
umiejętność podejmowania decyzji,
rozwaga,
zdolność przewidywania skutków działań,
chytrość
Wszystko jest podporządkowane interesom
państwa.
Człowiek obdarzony virtù jest w stanie w pewnej mierze
przeciwstawić się losowi i fortunie dostosowując swe
działania do nieuchronnego biegu rzeczy i, korzystając z
wiedzy o przeszłości, unikać zgubnych skutków rozwoju
wypadków.
„/…/ niepodobna przyjąć, aby zanikła nasza
wolna wola, więc sądzę, że może być prawdą, iż
los w połowie jest panem naszych czynności, lecz
jeszcze pozostawia nam kierowanie drugą ich
połową lub nie o wiele mniejszą ich częścią.
Widzę w nim podobieństwo do rwącej rzeki,
która gdy wyleje, zatapia równiny, przewraca
drzewa i domy, zabiera grunt w jednym miejscu,
układa w innym, każdy przed nią ucieka, każdy
ustępuje przed jej wściekłością, nie mogąc jej się
oprzeć.
Lecz chociaż taką jest rzeka, nie znaczy, żeby
ludzie, gdy spokój powróci, nie mogli
zabezpieczyć się groblami i łamami w taki
sposób, żeby ona, przybierając później, albo
popłynęła kanałem, albo żeby jej impet nie
był tak nieokiełznany ani tak szkodliwy.”
(Książę, r. XXV)
W filozofii politycznej Machiavellego:
- racja stanu, zastępuje kategorię etyczną
dobra wspólnego,
- odejście od koncepcji wychowania obywateli
(paideia), a tym bardziej poddanych,
- mechanizmy socjalizacyjne są ważniejsze:
wytwarzają w ludziach trwałe sposoby
postępowania, czyniąc ich bardziej
przewidywalnymi.
W księdze VIII Księcia Machiavelli
wskazuje na konieczność
ograniczenia stosowania przemocy
w utrwalaniu zdobytej władzy:
„Okrucieństwa, można powiedzieć są
dobrze użyte (jeżeli wolno o złym
powiedzieć, że jest dobre) wówczas, gdy
zostają wywarte raz jeden w koniecznej
potrzebie utrwalenia władzy, w
następstwie zaś już się do nich nie wraca,
wyzyskując natomiast władzę utrwaloną
ku jak największemu pożytkowi
poddanych. (Książę, Ks. VIII)”