xiv. sytuacja międzynarodowa polski przed rokiem 1939

XIV.
SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA POLSKI PRZED ROKIEM 1939
a.
Przewrót hitlerowski w Niemczech w opinii społeczeństwa i rządu polskiego
Objęcie władzy przez Hitlera w Niemczech, rzucające ponury cień na stosunki polityczne w
całej Europie, wywołało poważny wstrząs w polskiej opinii publicznej, przede wszystkim jednak w
kręgach lewicy. Partie działające w ruchu robotniczym – KPP i PPS – pierwsze zaczęły
organizować masówki i wiece protestacyjne przeciwko wzmagającej się fali terroru ze strony
hitlerowców. W 'miarę jego narastania z równoczesnym przyśpieszeniem tempa zbrojeń III Rzeszy,
zapowiadającej rychłą rewizję granic drogą przemocy, powstawało coraz większe zaniepokojenie w
przytłaczającej większości narodu, zwłaszcza że już w lutym 1933 r. Hitler zaznaczył w wywiadzie
udzielonym angielskiemu pismu „Sunday Express”, że „korytarz polski musi być zwrócony
Niemcom” i że sprawa ta musi być rozwiązana „w niedługim czasie”. Zaczęły się równocześnie
mnożyć antypolskie prowokacje w Gdańsku, a prasa hitlerowska ustawicznie atakowała wszystko,
co polskie.
Pociągnięcia te budziły poważne zaniepokojenie polskiej opinii publicznej. W całym kraju
odbywały się wiosną 1933 r. liczne manifestacje, wymierzone przeciwko zaborczym planom
hitlerowskich Niemiec. Także rząd sanacyjny początkowo ostro protestował przeciwko
agresywnym. poczynaniom Hitlera, interweniując na drodze dyplomatycznej w związku z jego
wywiadem w sprawie „korytarza” i manifestacyjnie wzmacniając załogę polską na Westerplatte.
Taki sam ostrzegawczy charakter pod adresem Niemiec miało pewne zbliżenie Polski do Związku
Radzieckiego. Był to jednak w gruncie rzeczy tylko manewr taktyczny. Ówczesne koła rządzące nie
miały zamiaru traktować bardziej serio kooperacji polsko-radzieckiej, mimo sugestii w tym
kierunku ze strony Związku Radzieckiego. To nastawienie rządu sanacyjnego wypływało z dość
dwoistego jego stosunku do hitleryzmu. Jeśli z jednej strony rząd ów obawiał się agresywności
Hitlera w stosunkach międzynarodowych, to z drugiej strony witano przychylnie jego poczynania o
charakterze antykomunistycznym. Zarówno Piłsudski, jak Beck sądzili, że zaostrzone stosunki
niemiecko-radzieckie stworzą dla Polski dogodną sytuację dla balansowania między tymi
państwami. Tym też należy tłumaczyć podpisanie paktu o nieagresji z Niemcami w 1934 r. a
odrzucenie proponowanego Polsce przez Francję i Związek Radziecki tzw. paktu wschodniego,
mającego zagwarantować nienaruszalność granic wszystkich państw Europy wschodniej i
środkowej.
W następnych latach rząd polski milcząco akceptował politykę ustępstw wobec agresywnych
posunięć Niemiec, którą stosowały Francja i Anglia. Tak więc Polska nie wypowiadała się bardziej
zdecydowanie ani przeciwko wprowadzeniu w Niemczech powszechnej służby wojskowej, ani
przeciwko remilitaryzacji Nadrenii, natomiast wobec najazdu Włoch na Abisynię zajęła postawę
raczej przychylną.
b.
Społeczeństwo polskie wobec wydarzeń międzynarodowych w 1936 r.
W miesiącach letnich 1936 r. uwaga społeczeństwa polskiego skierowała się ponownie w stronę
Gdańska, gdzie opanowany przez hitlerowców Senat zniósł obowiązującą konstytucję i ustanowił
podobnego typu, jak w Niemczech, reżim terrorystyczny. Na terenie Wolnego Miasta policja
polityczna – Gestapo – przeprowadziła masowe aresztowania wśród komunistów, socjalistów i
działaczy demokratycznej opozycji, a jednocześnie wzmogły się prześladowania polskiej
mniejszości.
Wydarzenia te poważnie wzburzyły polską opinię publiczną, zwłaszcza zaś siły lewicowe i
demokratyczne. Powszechnie obawiano się, że poczynania władz gdańskich stanowią zapowiedź
realizacji dalszych, jeszcze bardziej agresywnych niemieckich planów, godzących w żywotne
interesy i integralność terytorialną państwa polskiego. Zarówno prasa komunistyczna, jak
socjalistyczna i ludowcowa biły na alarm, domagając się zasadniczego zwrotu w polskiej polityce
zagranicznej w duchu zdecydowanie antyniemieckim. KPP wyciągnęła stąd wniosek, że
niepodległość Polski zapewnić może jedynie rząd demokratyczny, mający zaufanie mas ludowych
a więc obalenie rządów sanacji staje się tym pilniejszą koniecznością.
Od chwili wybuchu hiszpańskiej wojny domowej (lipiec 1936 r.) sympatie klasy robotniczej i
przeważającej części społeczeństwa kierowały się ku prawowitemu rządowi republikańskiemu. W
obronie tego rządu występowali nie tylko komuniści i socjaliści, lecz także przedstawiciele
lewicowego nurtu w ruchu ludowym i liczne grupy demokratycznej inteligencji. Kampanię na rzecz
hiszpańskiej demokracji prowadziła z dużym rozmachem PPS, KPP szła w tej sprawie znacznie
dalej, nie poprzestając na akcji propagandowej, lecz – jako jedyna partia w Polsce – organizując
rekrutację ochotników do hiszpańskiej armii republikańskiej.
Natomiast prasa prawicowa – zarówno rządowa, sanacyjna, jak i opozycyjno-endecka –
sympatie swe kierowała ku rebeliantom spod znaku generała Franco. Oficjalnie rząd polski nie
solidaryzował się z żadną ze stron walczących. Faktycznie przeważająca część obozu rządzącego,
ze względów ideologicznych – nie ukrywała swej sympatii dla przeciwników rządu
republikańskiego, choć z drugiej strony w kołach wojskowych wyrażano obawy przed
ewentualnością uchwycenia władzy w Hiszpanii przez reżim bliski faszyzmowi włoskiemu i
niemieckiemu. Tym też – jak się zdaje – należy tłumaczyć potajemne dostawy broni dla armii
republikańskiej przekazywane za pośrednictwem II Oddziału Sztabu Generalnego, któremu
podlegał wywiad wojskowy.
c.
Sytuacja międzynarodowa Polski w okresie aneksji Austrii i ugody monachijskiej
Sytuacja międzynarodowa była tym czynnikiem, który mimo niepowodzeń obozu rządzącego w
próbach rozszerzenia bazy masowej, obiektywnie biorąc wpływał na umocnienie jego pozycji.
Wynikało to stąd, że alarmujący rozwój stosunków międzynarodowych koncentrował uwagę
społeczeństwa na sprawach związanych bezpośrednio z dalszą egzystencją całego narodu i państwa
polskiego.
W początkowych miesiącach 1938 r. agresywne dążenia Hitlera skierowały się przeciwko
Austrii, która została ostatecznie w marcu tegoż roku anektowana przez Niemcy. Jest przy tym
zjawiskiem symptomatycznym, że Beck, zapytany przez jednego z czołowych dygnitarzy
hitlerowskich Hermanna Goringa o stanowisko, jakie rząd polski zamierza zająć w związku z
niemieckimi planami wobec Austrii, odpowiedział, że Polska w odniesieniu do tego problemu nie
ma „żadnych zainteresowań politycznych”. Była to polityka przyczyniająca się do umocnienia
niemieckiego imperializmu i w dalszej, niezbyt zresztą odległej perspektywie obracająca się
przeciwko Polsce. Ówczesne sanacyjne kierownictwo sądziło jednak, że apetyty Hitlera będą w ten
sposób zaspokojone i brało za dobrą monetę zapewnienia Niemiec, że nie mają one żadnych
roszczeń w stosunku do państwa polskiego.
Tymczasem prasa rządowa zapewniała społeczeństwo o trwałości pokoju, atakując zarazem
organa prasowe – już nie tylko lewicowe, ale w ogóle wszystkie krytykujące politykę zagraniczną
rządu i trzeźwo oceniające stosunki międzynarodowe – za rzekomy defetyzm i szerzenie paniki.
W atmosferze podniecenia i wzburzenia opinii publicznej, wywołanej aneksją Austrii, rząd
sanacyjny wystąpił ze swej strony z 24-godzinnym ultimatum (17 III), mającym na celu zmuszenie
Litwy do normalizacji stosunków z Polską, to znaczy do formalnego uznania istniejącej granicy
polsko-litewskiej. Żądaniu temu towarzyszyła antylitewska kampania prasowa. Posunięcia, o
których mowa, przyniosły wówczas Polsce wiele szkód na arenie międzynarodowej. Rządowi
polskiemu zarzucano, że postępuje podobnie jak Niemcy, zajmując wobec małej i słabej Litwy
postawę brutalną i agresywną. Ambasadorzy – angielski i francuski w Warszawie wzywali Becka
do umiaru.
Rząd litewski wyraził jednak niezwłocznie zgodę na żądania polskie, zmierzające do nawiązania
stosunków dyplomatycznych, komunikacyjnych i handlowych, po czym nastąpiła poprawa
stosunków polsko-litewskich. Zjawisko to wynikało stąd, że istniały wówczas na Litwie koła, które
pragnęły normalizacji stosunków z Polską, którym jednak trudno było dotąd przełamać we
własnym obozie antypolskie nastroje.
Stronnictwa lewicowe zajmowały krytyczne stanowisko w stosunku do metody wymuszania
ustępstw na Litwie w ultymatywnej formie, jednak socjaliści i ludowcy ostateczny rezultat
konfliktu polsko-litewskiego uważali za sukces polski. Jedyny zdecydowany sprzeciw wobec
polityki rządu polskiego w tej sprawie wyrazili natomiast komuniści. Wskazywali oni jednocześnie
na to, że sztucznie rozdęty konflikt z Litwą odwróci uwagę społeczeństwa od rzeczywistego
zagrożenia Polski ze strony Niemiec na jej granicy zachodniej. KPP apelowała do PPS i SL o
wspólną akcję na rzecz stworzenia „rządu ocalenia Polski”, który by dokonał radykalnego zwrotu
nie tylko w polityce wewnętrznej o charakterze demokratycznym, ale i w polityce zagranicznej
poprzez zbliżenie do Związku Radzieckiego.
Po aneksji Austrii kolejnym obiektem agresji niemieckiej stała się Czechosłowacja. Hitlerowska
kampania przeciwko Republice Czechosłowackiej przybrała szczególnie na sile wiosną i latem
1938 r. W Sudetach bojówki hitlerowskie urządzały nieustannie prowokacje i zamieszki w celu
rozsadzenia Republiki od wewnątrz. Jednocześnie rząd III Rzeszy inspirował separatystyczny ruch
słowacki o charakterze klerykalno-faszystowskim.
Tymczasem mocarstwa zachodnie – Anglia i Francja – prowadziły w dalszym ciągu politykę
ustępstw wobec żądań niemieckich, w której celował zwłaszcza premier brytyjski Chamberlain. Ta
jego postawa nacechowana była dość naiwną wiarą, że poprzez zaspokojenie apetytów agresora
uda mu się uratować pokój, niezbędny dla utrzymania imperium brytyjskiego w jego obecnej
postaci. Źródeł polityki ustępliwości (appeasmentu) i to za bardzo wysoką cenę, należy się zatem
doszukiwać w przekonaniu, że stare imperium, które doszło już do kresu swej ekspansji
terytorialnej, może nie przetrwać większego kataklizmu wojennego, nawet w przypadku militarnej
wygranej. Pacyfistycznie i ugodowo w stosunku do Hitlera nastawieni politycy brytyjscy sądzili po
prostu, że Wielka Brytania nie ma na wojnie już nic do zyskania, a natomiast wiele do stracenia.
Chamberlain wywierał więc silny nacisk na rząd czechosłowacki, ażeby ten wyraził zgodę na
zaspokojenie terytorialnych roszczeń III Rzeszy a zarazem starał się wpłynąć na Francję,
przestrzegając ją przed zbyt stanowczą akcją dyplomatyczną w obronie Czechosłowacji. Zresztą
także francuskie koła rządzące, reprezentujące podobny do brytyjskiego typ „sytego” imperializmu,
nie były bynajmniej nastawione wojowniczo w stosunku do Hitlera. Rząd francuski poprzez
oświadczenia premiera Daladiera głosił publicznie, że pozostanie wierny sojuszowi łączącemu go z
Czechosłowacją, ale jednocześnie nie wykluczał możliwości kompromisu za cenę pewnych
koncesji rządu czechosłowackiego. Natomiast ZSRR występował zdecydowanie w obronie
niepodległości Czechosłowacji i jako jej sojusznik zabiegał o stworzenie wspólnego frontu
radziecko-brytyjsko-francuskiego, który mógłby stać się skuteczną zaporą dla dalszych
agresywnych działań Hitlera. Rząd radziecki wychodził przy tym z założenia, że postawa
kapitulancka wobec III Rzeszy bynajmniej nie przysłuży się sprawie ratowania pokoju, ale będzie
zachętą dla dalszej niemieckiej ekspansji, przybliżając tym samym niebezpieczeństwo wybuchu
wojny światowej.
Trudne położenie międzynarodowe Czechosłowacji pogarszał fakt, że i stosunki polskoczechosłowackie układały się nieprzyjaźnie. W latach poprzednich nie był pod tym względem bez
winy rząd czechosłowacki a zwłaszcza minister spraw zagranicznych i późniejszy prezydent tego
państwa Edward Beneš. Inspirował on między innymi zbrojny najazd na Śląsk Cieszyński w 1919
r. W latach późniejszych zajmował także wobec Polski postawę nieprzyjazną i nie chciał z nią
wchodzić w bliższe kontakty sojusznicze, uważając, że to przede wszystkim państwo polskie, a nie
Czechosłowacja, będzie jedynym obiektem agresji niemieckiej.
Była to ślepota polityczna, ale taka sama ślepota cechowała posunięcia Becka, który z kolei
uważał, że Hitler zadowoli się rozbiorem Czechosłowacji, pozostawiając potem Polskę w spokoju.
Beck był nadto przekonany, że w przypadku rozbioru Republiki Czechosłowackiej uda się Polsce z
jednej strony przyłączyć Śląsk Zaolziański, gdzie znajdowały się znaczne skupiska ludności
polskiej, z drugiej zaś – po oderwaniu się Słowacji, jako pseudoniepodległego państewka,
roztoczyć nad nią rodzaj wyłącznego polskiego protektoratu.
Stąd więc zaraz po aneksji Austrii prasa sanacyjna rozpoczęła gwałtowną kampanię antyczeską,
która miała na celu wyolbrzymić problem ludności polskiej, osiadłej na Zaolziu. W toku tej
kampanii, o posmaku wyraźnie szowinistycznym, szkalowano nie tylko czeskie sfery rządzące, ale
cały naród czeski, zarówno jego przeszłość, jak i teraźniejszy liberalny ustrój Czechosłowacji, jako
stwarzający dogodny azyl dla międzynarodowego komunizmu itp.
Tymczasem cała opozycja, począwszy od centrowego Stronnictwa Pracy (SP), następnie takie
stronnictwa, jak SL, PPS i skończywszy na komunistach – a więc wszystkie ugrupowania
demokratyczne protestowały przeciwko antyczeskiej polityce rządu sanacyjnego. Prasa tych
stronnictw przestrzegała obóz rządzący przed groźnymi dla Polski konsekwencjami, jakie by za
sobą pociągnęło zaspokojenie terytorialnych roszczeń Hitlera, a jednocześnie krytykowała Francję i
Anglię za ich dążenie do pójścia na ugodę w sprawie Sudetów. Najbardziej bezkompromisowe
stanowisko w tej sprawie zajmowała KPP, która jeszcze w ostatnich wydawanych przez siebie
dokumentach (czerwiec 1938) ostro gromiła antyczeską politykę sanacji.
Napięcie w stosunkach międzynarodowych szczególnie wzrosło na jesieni 1938 r. Hitler zaczął
koncentrować swe wojska na sudeckiej granicy Czechosłowacji, na co Francja i Anglia
odpowiedziały częściową mobilizacją. Jak się jednak okazało, państwa te nie miały w
rzeczywistości ochoty do zbrojnej obrony integralności terytorialnej Republiki Czechosłowackiej.
29 września doszło w Monachium do konferencji czterech mocarstw: Anglii, Francji, Niemiec i
Włoch, na której państwa zachodnie wyraziły zgodę na oddanie Niemcom ziem sudeckich. Rząd
Czechosłowacji uległ tej decyzji, w wyniku której wojska hitlerowskie l października zajęły
Sudety.
Aneksja ta nie dość, że doprowadziła do włączenia w granice III Rzeszy 850 tys. Czechów, to
oddawała nadto w ręce niemieckie potężny łańcuch fortyfikacji na całym pograniczu sudeckim, a
także bogaty i nowoczesny sprzęt wojenny, pozbawiając w ten sposób szans obrony pozostałej, nie
okupowanej części państwa czechosłowackiego. Zaznaczyć trzeba, że w okresie konferencji
monachijskiej Związek Radziecki nie zawiódł, wyrażając gotowość wypełnienia swych
zobowiązań sojuszniczych w stosunku do Czechosłowacji, jednakże jego interwencja zbrojna była
uzależniona od wejścia w życie francusko-czeskiego układu sojuszniczego, przewidującego
natychmiastową interwencję wojsk francuskich. Kapitulacja monachijska, oznaczająca pogwałcenie
przez Francję traktatu sojuszniczego z Republiką Czechosłowacką, unieważniała wojskowe
zobowiązania radzieckie, tym bardziej że sam rząd czeski skapitulował przed żądaniami Hitlera.
Układ w Monachium stanowił punkt szczytowy polityki ustępstw wobec niemieckiego
imperializmu. Nadwerężył on w poważnym stopniu autorytet Francji i Anglii, stanowiąc zarazem
zakończenie datującej się od traktatu wersalskiego ery blisko dwudziestoletniej hegemonii tych
państw w stosunkach europejskich. Rządy 'tych państw próbowały uzasadnić swą postawę
kapitulancką niedostatecznym swym przygotowaniem do wojny i przewagą militarną III Rzeszy,
nie ulega jednak wątpliwości, że potencjał wojskowy państw zachodnich łącznie z Czechosłowacją
znacznie w rzeczywistości przewyższał siły niemieckie.
Konsekwencje militarne i polityczne kapitulacji monachijskiej nie kazały na siebie długo
czekać. W wielu państwach europejskich coraz mocniej dochodziły do głosu prądy zdecydowanie
reakcyjne, orientujące się na zbliżenie polityczne do państw osi – Niemiec i Włoch. Finansjera
brytyjska i francuska żywiła jednak nadzieję, że dalsza ekspansja Hitlera skieruje się na wschód –
przeciwko Związkowi Radzieckiemu – i że przyszły konflikt zbrojny obu tych państw doprowadzi
do ich wzajemnego wykrwawienia się i wydatnego osłabienia. Francja i Anglia sądziły, że w ten
sposób odzyskają utracony układem monachijskim autorytet i przewagę polityczną w Europie.
Dla Polski układ ów stanowił alarmujące ostrzeżenie przed kontynuowaniem w polityce
zagranicznej kursu wytyczonego przez Becka. Tymczasem rząd polski w przeddzień wkroczenia
wojsk niemieckich do Sudetów wystosował do rządu czechosłowackiego 24-godzinne ultimatum, a
następnie wojska polskie wkroczyły na Zaolzie, współuczestnicząc w ten sposób w rozbiorze
Republiki. Agresja ta, skierowana przeciwko południowemu sąsiadowi, była aktem niebywałej
krótkowzroczności politycznej. Faktycznie stanowiła ona zarówno militarne, jak i polityczne
poparcie udzielone Hitlerowi. I tak już niełatwa sytuacja strategiczna II Rzeczypospolitej na jej
zachodniej i północnej granicy – z uwagi na głęboko wcinającą się w głąb państwa polskiego
enklawę Prus Wschodnich i dwustronne obejmowanie Pomorza Gdańskiego przez terytorium
niemieckie – pogarszała się w ten sposób jeszcze bardziej. Państwo polskie znalazło się jakby w
rozwartych kleszczach, których prawe, południowe ramię było rezultatem zaboru Czechosłowacji.
Akcję antyczeską poparł obóz rządowy i jego organa prasowe. Natomiast kierownictwa PPS,
SL, SP oraz SN wypowiadały zastrzeżenia co do metod rozwiązywania sporu o Zaolzie, choć
włączenie do Polski tej ziemi uważały jednak za uzasadnione. Grupy polskich komunistów (partia
była już rozwiązana) piętnowały ostro i zdecydowanie wszelką zbrojną interwencję w sprawy
czeskie, uważając ją za zdecydowanie szkodliwą dla Polski.
Dalszy przebieg wydarzeń na arenie międzynarodowej potwierdził trafność tej oceny. Wiosną
1939 r. Hitler otwarcie pogwałcił układ monachijski. Groźbami i szantażem skłonił nowego
prezydenta czechosłowackiego Emila Hachę do kapitulacji przed niemieckim ultimatum i wojska
hitlerowskie wkroczyły do Pragi (15 III). Na miejsce okrojonej przed kilkoma miesiącami
Czechosłowacji powstał tzw. „Protektorat Czech i Moraw” oraz klerykalno-faszystowska Słowacja
z księdzem Józefem Tiso jako głową tego państwa, wasalnego w stosunku do Niemiec.
Dokonawszy ostatecznego unicestwienia Republiki Czechosłowackiej III Rzesza kroczyła nadal
drogą agresji. W kilka dni później wojska niemieckie zajęły Kłajpedę, stanowiącą autonomiczny
obszar Litwy. Podobnie postępowały Włochy, zajmując 7 kwietnia Albanię. Fiasko polityki
monachijskiej stało się teraz zupełnie oczywiste.
d.
Ultymatywne żądania Hitlera wobec Polski
24 października 1938 r. hitlerowskie Niemcy wystąpiły z żądaniami w stosunku do Polski. III
Rzesza domagała się między innymi zgody na anektowanie Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec i
oddania „korytarza przez korytarz”, tj. pasa przecinającego Pomorze Gdańskie z zachodu na
wschód w celu zbudowania na jego terenie niemieckiej eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej
rzekomo dla ułatwienia komunikacji z Prusami Wschodaimi. Faktycznie żądania te zmierzały do
odcięcia Polski od Bałtyku i do całkowitego jej uzależnienia gospodarczego i politycznego od III
Rzeszy. Wystąpienie to utrzymywał Beck w tajemnicy w nadziei, że uda mu się skłonić Hitlera do
zrezygnowania z antypolskich zamierzeń. W grudniu 1938 r. Niemcy ponowiły żądania, domagając
się wyraźniej niż kiedykolwiek włączenia się Polski do wyprawy na ZSRR (w ramach tzw. paktu
antykominternowskiego zawartego w 1936 r. między Niemcami a Japonią, do którego następnie
przystąpiły Włochy). Z końcem stycznia 1939 r. hitlerowski minister spraw zagranicznych Joachim
von Ribbentrop przybył do Warszawy, aby namówić Polskę do przyjęcia żądań Hitlera i wyrażenia
zgody na rolę satelity Niemiec. Dotychczasowy plan Hitlera przewidywał w pierwszej kolejności
pobicie Francji i opanowanie zachodu, a dopiero potem zniszczenie Związku Radzieckiego, z
pomocą uzależnionej od siebie Polski. Ribbentrop nie żądał udziału strony polskiej w ataku na
Francję i Wielką Brytanię. W tej fazie wojny Polska miała pozostać neutralna, zabezpieczając III
Rzeszę od wschodu, aby dopiero po zajęciu przez Niemców Paryża i Londynu uderzyć wspólnie z
nimi na ZSRR. Stanowcze odrzucenie żądań niemieckich przez Warszawę skłoniło Hitlera do
gruntownej zmiany powyższego planu. Postanowił naprzód skończyć z Polską, a dopiero potem
uderzyć na państwa zachodnie.
Groźba objęcia przez Niemcy całkowitej hegemonii w Europie wzmogła w angielskich i
francuskich kołach rządowych wpływy tych czynników politycznych, które lękały się nadmiernego
wzrostu potęgi III Rzeszy. Obawiano się, że Polska – w razie braku poparcia przez mocarstwa
zachodnie – może w końcu skapitulować przed żądaniami niemieckimi, co skierowałoby agresję
hitlerowską w ich kierunku. 31 marca rząd angielski zagwarantował zatem nienaruszalność
terytorium Polski (6 kwietnia w czasie wizyty Becka w Londynie zawarto układ gwarancyjny
brytyjsko-polski). W ślad za Wielką Brytanią poszedł rząd francuski, potwierdzając zarazem
ważność sojuszu łączącego go z Polską.
Zwolennicy polityki monachijskiej nie dali wszakże mimo to za wygraną, rozwijając –
zwłaszcza we Francji – szeroką kampanię pod hasłami: „Nie chcemy umierać za Gdańsk”. Mieli
oni sporo zwolenników w kołach rządzących i w wielu partiach politycznych, rozwijając pod
pozorem troski o pokój demagogiczną kampanię na rzecz nowych ustępstw dla Hitlera. Beck
widział ze swej strony w gwarancjach angielskich przede wszystkim czynnik mający wpłynąć
otrzeźwiająco na Niemcy i umożliwić kontynuowanie polskiej polityki zagranicznej według
dotychczasowych wzorów.
Tymczasem Hitler był zdecydowany doprowadzić rozgrywkę z Polską do końca, a brytyjskie
gwarancje posłużyły mu za pretekst* do rozpętania gwałtownej kampanii antypolskiej, pełnej
oszczerstw i pogróżek. 3 kwietnia zostały doręczone dowódcom poszczególnych rodzajów sił
zbrojnych wytyczne do wykonania planu ,,Fall Weiss”, przewidującego napad na Polskę bez
wypowiadania wojny i złamanie polskiego oporu przed ewentualnym rozpoczęciem działań
wojennych innych państw. 28 kwietnia wypowiedział polsko-niemiecką deklarację o nieagresji.
e.
Sytuacja geopolityczna Polski w przededniu wybuchu wojny
Wydarzenia te zdyskredytowały ostatecznie politykę zagraniczną obozu rządzącego. Polska
miała przed sobą tylko alternatywę kapitulacji lub obrony kraju. W sytuacji, gdy kapitulację
odrzucał cały naród – rząd nie mógł się wahać. W przemówieniu wygłoszonym 5 maja Beck
odrzucił niemieckie ultimatum. Krok ten stanowił dla szefa polskiej dyplomacji konieczność
polityczną, ale oznaczał dlań przekreślenie całej owej polityki balansu, polityki zachowywania
jednakowego dystansu od Moskwy i Berlina. Obecnie dystans dzielący go od Berlina ogromnie się
zwiększył i w konsekwencji istniała możliwość zbliżenia do Moskwy, jednakże za wszelką cenę
unikał tego kroku. W odpowiedzi na kilkakrotne propozycje radzieckie ambasador polski w
Moskwie Wacław Grzybowski oświadczył, że Polska nie uważa za możliwe zawrzeć paktu
wzajemnej pomocy z ZSRR, nie godzi się również przyjąć jednostronnej gwarancji radzieckiej ani
nawet gwarancji wzajemnej.
Tymczasem po zaborze Czechosłowacji rządy Wielkiej Brytanii i Francji zdecydowały się
podjąć rozmowy z rządem radzieckim w sprawie współpracy trzech mocarstw w wypadku
jakiejkolwiek nowej agresji niemieckiej. Rokowania te okazały się żmudne i w ciągu wielu
miesięcy nie przynosiły konkretnych rezultatów, państwa zachodnie traktowały je bowiem głównie
jako manifestację, mającą skłonić Hitlera do ustępliwości, m. in. w stosunku do Polski. Z
początkiem sierpnia przybyły do Moskwy misje wojskowe – brytyjska i francuska, co zdawało się
zapowiadać poważny krok naprzód na drodze do zawarcia aliansu wojskowego ze stroną radziecką.
Rokowania o ów alians szły jednakże nadal opornie, co wypływało m. in. stąd, że zachodni
kontrahenci próbowali narzucić Związkowi Radzieckiemu daleko idące zobowiązania w przypadku
zaatakowania Anglii i Francji bez równorzędnych zobowiązań tych państw w wypadku agresji na
Wschodzie. Mocarstwa zachodnie zmierzały po prostu przez odpowiednie sprecyzowanie układu
sojuszniczego do skierowania ataku niemieckiego na ZSRR lub graniczące z nim państwa
bałtyckie, same zaś chciały w razie zaistnienia tej ewentualności pozostawić dla siebie możliwość
mocno ograniczonego udziału w wojnie lub zachowania neutralności.
Postawa rządu polskiego była również jedną z przyczyn niepowodzenia rokowań brytyjskofrancusko-radzieckich. W przypadku wybuchu wojny z Niemcami, jeśli pomoc radziecka miałaby
być efektywna – Armia Czerwona musiałaby wkroczyć na polskie terytorium. Jednakże Beck
odrzucił przyłączenie się do rokowań trzech mocarstw, zaś 18 sierpnia oficjalnie powiadomił
Anglię i Francję, że Polska w żadnym wypadku nie przepuści wojsk radzieckich przez swe
terytorium. Był to drugi z kolei – obok stanowiska w sprawie Czechosłowacji – poważny błąd szefa
polskiego resortu spraw zagranicznych, który, być może, spowodował zaprzepaszczenie ostatniej
szansy ratowania pokoju. Błąd ten wynikał z jego przekonania, że francusko-brytyjskie gwarancje
stanowią czynnik wystarczający dla powstrzymania Niemiec przed agresją, gdy natomiast zawarcie
sojuszu ze Związkiem Radzieckim tylko niepotrzebnie podrażni Hitlera. Niezależnie od tego
polskie koła rządzące obawiały się, że obecność armii radzieckiej w Polsce może stanowić silny
bodziec do wzmożenia aktywności czynników rewolucyjnych i do uzależnienia Polski od ZSRR.
Skoro mocarstwa zachodnie stosowały w toku rokowań ze Związkiem Radzieckim taktykę
zmierzającą do odsunięcia od siebie ataku Niemiec poprzez próbę skierowania go na Wschód, rząd
radziecki pragnąc uniknąć sytuacji, w której jako pierwszy po Polsce byłby wmanewrowany w
wojnę, podpisał w Moskwie 23 sierpnia układ o nieagresji z III Rzeszą wraz z tajnym protokołem
(radzieccy historycy nie potwierdzają jego istnienia) przewidującym podział stref wpływów w
przypadku «mian terytorialnych w Europie Środkowej i Wschodniej. Był to tzw. pakt RibbentropMołotow – od nazwisk kierowników resortów spraw zagranicznych obu państw.
Obok trudności osiągnięcia porozumienia z Anglią i Francją rząd radziecki – podpisując ów pakt
– miał wówczas także na uwadze grożący mu konflikt zbrojny z Japonią na Dalekim Wschodzie.
Powyższy układ zmieniał sytuację polityczną o tyle, że kolejność obiektów agresji hitlerowskiej
musiała ulec zmianie – po zaatakowaniu Polski musiały stać się nimi Francja i Anglia, podczas gdy
Związek Radziecki uzyskiwał możność wygrania na czasie i lepszego przygotowania się do
spodziewanej wojny z Hitlerem. Ze swej strony Niemcy wystąpiły z inicjatywą zawarcia układu,
obawiając się prowadzenia wojny na dwa fronty i pragnąc zapewnić sobie neutralność radziecką.
W wyniku tych wydarzeń na arenie międzynarodowej Polska została zdana jedynie na własne
siły i na brytyjsko-francuskie gwarancje, a więc na sojusz z tymi dwoma państwami, które –
abstrahując od stopnia ich rzeczywistego zaangażowania w sprawy polskie – już choćby ze
względu na samą odległość geograficzną miały bardzo ograniczone możliwości udzielenia
bezpośredniej pomocy. Do powstania takiej właśnie konstelacji w niemałym stopniu przyczyniła
się polityka obozu sanacyjnego w latach poprzednich prowadzona formalnie pod hasłem
równowagi między Berlinem a Moskwą, faktycznie jednak idąca Hitlerowi na rękę w jego
agresywnych planach w stosunku do Austrii, a zwłaszcza Czechosłowacji, której istnienie było
ważnym elementem europejskiej równowagi. Dla Polski zaś stanowiło cenną osłonę od południa w
sensie strategicznym. Likwidacja tego państwa doprowadziła do ujęcia Polski w gigantyczne
kleszcze, w wyniku obsadzenia południowej granicy kraju przez niemieckie siły zbrojne.