Opozycja antyhitlerowska w Trzeciej Rzeszy

Opozycja antyhitlerowska w Trzeciej Rzeszy
Definicja: Opozycję antyhitlerowską można zdefiniować jako: „każde aktywne lub pasywne
zachowanie (…), które pozwala się rozpoznać jako odrzucenie nazistowskiego reżimu lub części
narodowosocjalistycznej ideologii i związane jest z poniesieniem pewnego ryzyka”.
Warunki: Zasadniczą, swoistą cechą odróżniającą niemiecki ruch oporu od ruchu oporu innych
narodów europejskich było to, że wymierzony był przeciwko własnemu państwu, które było
zarazem podmiotem ucisku innych narodów. Działał on w szczególnie trudnych warunkach
wynikających z niemal całkowitego braku poparcia własnego społeczeństwa. Istotna była również
mentalność Niemców, przede wszystkim ich szczególna skłonność do posłuszeństwa względem
władzy oraz szacunek dla osoby wodza. Kolejnym powodem słabego rozwoju opozycji, była
niewątpliwie także polityka terroru.
W Trzeciej Rzeszy istniały przede wszystkim grupy tzw. „biernego oporu”. Działania
polegały głównie na zbieraniu informacji o rzeczywistym stanie kraju i polityce Hitlera i
rozpowszechnianiu
ich
narodowosocjalistyczną,
poprzez
ulotki.
Specyficzną
formą
szczególnie w kręgach wojskowych i
walki
z
polityką
administracyjnych, było
sprzeciwianie się zarządzeniom i niewykonywanie rozkazów. Do takich działań można zaliczyć np.
niestosowanie niemieckiego pozdrowienia „Heil Hitler”, niewywieszenie hitlerowskiej flagi lub
sabotaż w zakładach zbrojeniowych.
Ogólnie postawy opozycyjne można podzielić na 4 stopnie:
- niezadowolenie w pojedynczych sytuacjach, okazywanie niezadowolenia
- zachowanie własnego ja, nieprzystosowanie, opór jako reakcja na zagrożenie samodzielności,
tożsamości
- publiczny protest
- aktywna opozycja, działania zmierzające do obalenia reżimu, działalność kompleksowa.
Można wyróżnić kilka głównych kręgów niemieckiej opozycji: komuniści, opozycja
młodzieży, grup prawicowych i inteligenckich oraz kręgi wojskowe.
Opozycja komunistyczna
Grupą, która jako pierwsza strawiła opór reżimowi narodowych socjalistów była lewica:
komuniści (KPD), socjaliści i socjaldemokraci (SPD). Nie doszło jednak do stworzenia wspólnego
frontu ruchu robotniczego przeciwko NSDAP, ze względu na duże różnice i wzajemną wrogość
KPD i socjaldemokratów.
Pomimo terroru odbudowano nielegalną partię na terenie Trzeciej Rzeszy, choć w mniejszych
komórkach, które zmniejszały ryzyko likwidacji. Gremia przywódcze, rozwiązane na terenie
Rzeszy, przeniesiono m.in. do Amsterdamu, Pragi, Kopenhagi. Główny punkt koordynacyjny
1
działalności komunistycznej znajdował się w Moskwie.
Aktywność lewicy w latach 1933-35 polegała przede wszystkim na utrzymaniu struktur
partyjnych, obronie przed całkowitym załamaniem i rozwiązaniem. Już od 1932 r. tworzono w
Berlinie i na prowincjach podziemne grupy, zajmujące się drukiem i rozpowszechnianiem
materiałów propagandowych – ulotek i broszur. Nawoływano w nich o poprawę warunków życia i
pracy oraz poszanowanie prac socjalnych i swobód obywatelskich. Grupy zajmowały się także
prowadzeniem akcji sabotażowych w fabrykach zbrojeniowych i podsycały uczucie niezadowolenia
w zakładach pracy.
Po agresji hitlerowskich Niemiec na Związek Radziecki, 22. czerwca 1941, nastąpiło
wzmocnienie aktywności komunistów, znających już metody terroru i prześladowań. Ponownie
stworzono kierownictwo krajowe, grupy zajmowały się analizą polityczną ówczesnej sytuacji,
wyznaczały zakres działań ruchu oporu, określały konkretne cele akcji sabotażowych.
Inną podziemną siatką była grupa, nazwana przez Gestapo „Czerwona orkiestra” („Rote
Kapelle”). Grupa, licząca około 150 osób, w latach 1941-1942 prowadziła łączność radiową z
Belgią, Holandią, ZSRR. Drogą tą przekazywano do niemieckich grup instrukcje Kominternu.
„Rote Kapelle” zajmowała się także kolportażem własnego pisma „Die innere Front” oraz ulotek i
broszur, przy pomocy których starała się zwrócić uwagę na zbrodniczą działalność nazistów w
Europie oraz dotrzeć do cudzoziemskich robotników przymusowych. W tym celu organizacja
posiadała także swoje komórki w dużych berlińskich firmach, np.: AEG, Shell i Borsig.
Z kolei członkowie SPD, pozostali na terenie Rzeszy uprawiali tzw.: „szeptaną propagandę”.
Ograniczali się do wymiany zdań i analizy sytuacji politycznej podczas luźnych kontaktów i
spotkań w kawiarni i kręgu rodzinnym. W ten sposób pielęgnowali swoje wartości i przekonania,
nie zwracając jednak uwagi reżimu.
Opozycja młodzieży
W pierwszych latach III Rzeszy, podjęły działalność opozycyjną grupy młodzieży
komunistycznej. Podając się za związki wędrowne, przeprowadzały różne, najczęściej drobne akcje,
np.: wypisywanie na murach haseł przeciwko reżimowi, drukowali i rozpowszechniali ulotki,
spotykali się w celu czytania zakazanej literatury, pomagali uciekinierom, wydawali gazety, w
których przedrukowywali artykuły z zagranicznej prasy, aby pokazać rzeczywistą sytuację i
działania Hitlera, np.: „Schwarze Jungmannschaft” i „Edelweiss-Piraten”.
Jedną z najbardziej znanych grup antynazistowskich, działających w kręgach młodzieżowych,
była „Biała róża” („Weisse Rose”). Grupę tę w 1942 r. założyło kilkoro studentów uniwersytetu
monachijskiego, wśród nich byli: rodzeństwo: Hans i Sophie Scholl, Christopf Probst, Alexander
Schmorell, Willi Graf oraz Hans Leipert. Młodych studentów wspierał także jeden z wykładowców
uniwersytetu monachijskiego, profesor Kurt Huber.
2
Latem 1942r. opracowali pierwsze ulotki sygnowane rysunkiem białej róży. W sześciu
ulotkach członkowie wzywali obywateli niemieckich do obalenia rządów, do podejmowania prób
biernego oporu i czynnego sabotażu. Treść odezw pomimo motywów filozoficznych i religijnych,
konkretnie przedstawiała zbrodnicze dokonania reżimu. Każda z ulotek kończyła się apelem o
dalsze ich powielanie. Do monachijskich studentów dołączyli także studenci w innych miastach
akademickich: Kolonii, Hamburgu i Berlinie. „Biała róża” próbowała nawiązać współpracę z
innymi kręgami opozycyjnymi, jednakże szybkie rozpracowanie i aresztowanie grupy przez
Gestapo uniemożliwiło rozszerzenie działalności.
Opozycja w kręgach inteligenckich
Wśród cywilnej opozycji, ważną rolę odgrywały grupy skupiające przedstawicieli arystokracji
i inteligencji. Członkowie tych kół zajmowali się przede wszystkim opracowywaniem koncepcji
nowego państwa po upadku reżimu hitlerowskiego. Utrzymywali też ścisłe kontakty z innymi
organizacjami prowadzącymi działalność opozycyjną.
Taka grupa nawiązała się w miejscowości Krzyżowa na Śląsku, w majątku hrabiego Helmutha
James von Moltkego. Spotykali się tam arystokraci, reprezentujący różne kręgi ideologiczne. Celem
bowiem tej grupy była wymiana poglądów i dialog przedstawicieli odmiennych środowisk,
kierunków politycznych i religijnych. W spotkaniach uczestniczyli m.in.: hrabia Peter Yorck von
Wartenburg, Carlo Mierendorff, Julius Leber, Adam von Trott zu Solz. Od 1940 spotykali się w
Berlinie, Monachium i Krzyżowej. Oprócz tego grupy robocze odbywały zebrania w mniejszych
gremiach.
Członkowie Kręgu z Krzyżowej pragnęli stworzyć bazę dla przyszłych demokratycznych
Niemiec i powojennej Europy. W swoim programie podkreślali zasady chrześcijaństwa jako
podstawy funkcjonowania – wolności sumienia, godności i wolności jednostki. Wyciągając wnioski
ze światowego kryzysu i jego skutków, domagali się państwowej polityki gospodarczej, doraźnej
pomocy dla robotników i pakietu ubezpieczeń, które chroniłyby w razie kryzysu. Podkreślali
potrzebę zabezpieczenia praw socjalnych, przede wszystkim prawa do pracy, własności oraz
gwarancji: jedzenia, ubrania i mieszkania, ogrodu oraz zdrowia.
W postulatach Kręgu z Krzyżowej znalazły się także ustalenia, że władzę w państwie powinni
sprawować konsekwentni chrześcijanie, zarówno katolicy i ewangelicy oraz wolne klasy
robotnicze. Nowe państwo powinno bazować na współodpowiedzialności wszystkich obywateli.
Członkowie grupy przewidywali współpracę z krajami Europejskimi, nie określając się jednak
konkretnie między Zachodem a Wschodem. Krąg z Krzyżowej już od początku swej działalności
nawiązał współpracę z zagranicznymi dyplomatami i dziennikarzami, informując o sytuacji
panującej w III Rzeszy. W swoich idealistycznych planach podejmowali również kwestię ukarania
sprawców reżimu oraz metodach zadośćuczynienia ofiarom.
3
Członkowie Kręgu z Krzyżowej zostali aresztowani przez Gestapo po nieudanym zamachu na
Hitlera 20. lipca 1944, będąc podejrzanymi o udział w spisku.
Inną grupą, mieszczańsko – narodowokonserwatywną, była grupa Goerdelera. Goerdeler, w
listopadzie 1934 został mianowany komisarzem Rzeszy do nadzoru cen, był również
nadburmistrzem Lipska. Hitlerowska polityka antysemityzmu i terroru była w sprzeczności z jego
poglądami. Pomimo początkowego poparcia dla rządów Hitlera, stworzył grupę, do której należały
liczne osoby z kręgów gospodarczych, administracyjnych, dyplomatycznych i wojskowych, m.in.
Robert Bosch, Ludwig Beck, były ambasador Urlich von Hassel. Goerdeler popierał pucz
wojskowy. W związku z planami zamachu stanu, utrzymywał kontakty również z policją i
wojskiem. Poprzez swoje znajomości starał się wpłynąć na mocarstwa zachodnie do nieustępliwej
polityki wobec Niemiec. Grupa ta, podobnie jak Kreisauer Kreis planowała polityczną przyszłość
Niemiec po obaleniu reżimu hitlerowskiego. Goerdeler zakładał powrót do systemu z 1918 r., czyli
utworzenie monarchii konstytucyjnej. W polityce zagranicznej proklamował współpracę wszystkich
państw w celu utrzymania pokoju oraz zjednoczenia krajów Europy.
Opozycja wojskowa
Wśród wojskowych powstało kilka grup konspiracyjnych, m.in. grupy skupione wokół
Lugwiga Becka i Henninga von Trescowa. Liczne plany i próby zamachów nie wyszły w zasadzie
poza stadium przygotowawcze.
Wszystkie te działania realizowane przez wojskowych można traktować jednak jako
budowanie silnego oporu i przygotowania do zamachu z 20. lipca 1944 r. Odpowiedzialny za ten
atak był Claus Schenk von Schtauffenberg. Schtauffenberg przyłączył się do opozycji dopiero w
1942 r. Od tego czasu otwarcie prezentował swoje poglądy i nawoływał do obalenia rządu Hitlera.
Zamach z 20. lipca miał rozpocząć operację „Walkiria”. Była to dyrektywa operacyjna, opracowana
na przełomie 1941 i 1942 r. -plan „szybkiej mobilizacji wszystkich wojskowych jednostek
znajdujących się na terenie Rzeszy”. I skierowanie armii rezerwowej przeciwko SS. Rozkazy
dotyczące przewrotu zawierały również polecenia aresztowania wszystkich ministrów rządu
hitlerowskiego, funkcjonariuszy policji, SS, członków NSDAP, funkcjonariuszy obozów
koncentracyjnych oraz przejęcie urzędów i radiostacji w Berlinie. Akcję zamachową poprzedziła
intensywna fala aresztowań przez gestapo. Wśród zatrzymanych znalazły się również osoby o
znaczących funkcjach w planowanym zamachu
Bezpośredni impuls do przeprowadzenia zamachu dała inwazja wojsk alianckich w Normandii.
Tresckow uważał bowiem, że należy dać świadectwo istnienia w Rzeszy opozycji
antyhitlerowskiej. Stauffenberg dokonał ataku na Hitlera 20. lipca 1944 r. podczas tajnej narady w
kwaterze wodza w Wilczym Szańcu. Nieudany zamach skutkował natychmiastową akcją odwetową
gestapo na organizatorach operacji i ich rodzinach.
4
Opozycja kościelna:
Zamiarem Adolfa Hitlera było włączenie wszystkich Kościołów w Niemczech do współpracy z
nazizmem. Działania Hitlera doprowadziły do powstania tzw. Niemieckich Chrześcijan (Deutsche
Christen) – wywodzących się głównie z luteranizmu i głoszących pochwałę rasizmu i
antysemityzmu. Działania te były sprzeczne z historią i tradycjami ewangelików, wśród których
pojawiły się protesty przeciwko uzależnianiu religii od faszystowskiego państwa, kuriozalnej
"teologii" Niemieckich Chrześcijan (którzy "oczyszczali" chrześcijaństwo z "żydowskich
naleciałości") i przeciwko tzw. paragrafom aryjskim, wykluczającym osoby pochodzenia
żydowskiego z Kościołów. Konflikt (nazwany "walką Kościołów" (Kirchenkampf) z
profaszystowskimi tendencjami stworzył Ruch Młodoreformacyjny (Jungreformatorische
Bewegung), któremu przewodzili znani teolodzy ewangeliccy: bp. Hans Lilje, bp. Wilhelm Stählin,
ks. Martin Niemöller i ks. Dietrich Bonhoeffer. Z tym ruchem współpracował teolog kalwiński ks.
Karl Barth, który przede wszystkim wspólnie z ks. Bonhoefferem napisał i w dniu 30 maja 1934
opublikował tekst Deklaracji z Barmen. Odrzuca on podporządkowanie Kościoła państwu, neguje
łączenie chrześcijaństwa z innymi doktrynami i polityką, odmawia zaakceptowania Hitlera jako
przywódcy narodu.
We wrześniu 1933 ks. Niemöller utworzył "Pogotowie pastorów" (Pfarrernotbund), które udzielało
pomocy ofiarom faszystowskiego państwa. Podczas synodu w Barmen w dniach 29-31 maja 1934
powołano Kościół Wyznający jako opozycję wobec prohitlerowskiego protestanckiego Kościoła
Rzeszy. Deklaracja z Barmen stała się podstawą doktrynalną nowej organizacji pod kierownictwem
ks. Niemöllera i powołanej rady. Kościół Wyznający odrzucił jakąkolwiek współpracę z
popieranymi przez Hitlera duchownymi, (których uznał za "odstępców od wiary").
Kościół Wyznający miał duże poparcie ludności: na zjeździe we Frankfurcie nad Menem w 1934
wzięło udział ponad 12 000 osób. Pronazistowscy duchowni ogłosili go organizacją nielegalną i
antypaństwową, zakazali niepodporządkowanym duchownym odprawiania nabożeństw w
kościołach. Kościół Wyznający zaczął działać w ukryciu; zebrania odbywały się w np. halach
fabrycznych i stodołach. Coraz więcej ludzi, obawiając się szykan i represji odchodziło z Kościoła.
Aktywnym działaczem Kościoła Wyznającego był Dietrich Bonhoeffer. Bonhoeffer zdecydowanie
przeciwstawiał się ideologii nazistowskiej widząc w niej zagrożenie dla chrześcijan, dla Niemców i
dla ludzkości. Głosił hasła pacyfistyczne na gruncie religii, nawoływał wiernych do
przeciwstawiania się nazizmowi i ostrzegał przed zagrożeniem niesionym przez jego zwolenników.
Już w 1934 roku na ekumenicznym zjeździe młodych protestantów w Danii kreślił wizje wojny,
którą może wywołać nazizm. Jego przekonania nie mogły pozostać niezauważone przez
hitlerowskie władze i w 1935 r pozbawiony został urzędowo prawa do nauczania. Stworzył
wówczas półlegalne seminarium duchowne, które prowadził w Finkenwalde. Wspólnota ta stała w
5
całkowitej opozycji do ówczesnego "urzędowego" luteranizmu niemieckiego, popierającego nazizm
i realizującego jego ideologię. Bonhoeffer pod koniec 1938 r. nawiązał kontakt z opozycyjnie
wobec nazizmu nastawionymi oficerami armii niemieckiej, utrzymując stałe kontakty z kościołami
zagranicznymi. Przed wybuchem wojny, wiosną 1939 r. odwiedził Anglię, gdzie rozmawiał z
biskupem Chichester, Georgiem Bellem i występował jako przedstawiciel opozycji wobec Hitlera, a
następnie Stany Zjednoczone, skąd wrócił w 1940 r.; objęty zakazem publikacji, pracy naukowej i
głoszenia kazań nawiązał bliski kontakt z admirałem Canarisem, szefem Abwehry, dzięki czemu
uzyskał chroniącą go w znacznej mierze przed gestapo legitymację pracownika wywiadu, dzięki
której też mógł poruszać się dość swobodnie po Niemczech i poza ich granice. Podczas jednej ze
swoich podróży do Sztokholmu spotkał się z Bellem, za którego pośrednictwem przekazał
Brytyjczykom dowody eksterminacji Żydów oraz zwrócił się do nich w imieniu grupy spiskowców
– w tym generałów Hansa Ostera i Ludwiga Becka – o pomoc w usunięciu Hitlera. Brytyjczycy
potraktowali jednak przekazaną prośbę jako prowokację i nie zareagowali. Po nieudanym zamachu
na Hitlera 20 lipca 1944 r. pastor został w październiku 1944 r. przeniesiony do więzienia gestapo.
9 kwietnia 1945 r., Bonhoeffer wraz z admirałem Canarisem i generałem Osterem został
postawiony przed trybunałem doraźnym, skazany i stracony na szubienicy w obozie Flossenbürg.
6