Program nauczania filozofii

Filozofia
Program nauczania
dla szkół ponadgimnazjalnych
Zakres rozszerzony
Magdalena Gajewska
Krzysztof Sobczak
Spis treści
1. Wstęp
3
2. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania
5
3. Treści edukacyjne
7
4. Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
40
5. Opis założonych osiągnięć ucznia
42
6. Propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia
44
2
1. Wstęp
Niniejszy program nauczania przeznaczony jest dla szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie
umożliwia uczniom uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego. Na realizację
jego treści zostało przewidziane 240 godzin lekcyjnych w cyklu edukacyjnym. Materiał ten spełnia w
pełnym zakresie wymagania podstawy programowej edukacji filozoficznej na poziomie rozszerzonym
zgodnie z załącznikiem 4. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w
sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w
poszczególnych typach szkół (rozporządzenie zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw z dnia 15
stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17).
Program nauczania posiada charakter modularny. Pozwala on z jednej strony na realizację
materiału nauczania w sposób linearny, jak również na fragmentaryczne korzystanie z modułów czy
samych ich części − w zależności od potrzeb czy koncepcji nauczyciela.
Treści nauczania zostały ujęte w czterech modułach zbudowanych na schemacie zawartym w
podstawie programowej:
Moduł pierwszy (Stawiając pytania) zawiera zagadnienia wstępne. Tłumaczy samo pojęcie filozofii
oraz wprowadza w podstawowe problemy, stanowiska i koncepcje filozofii. Ukazuje obszar
zainteresowań dyscyplin filozoficznych, a także znaczenie filozofii w perspektywie historycznej i
kulturowej − jej relacje do religii, nauki, sztuki.
Moduł drugi (Szukając odpowiedzi) prezentuje dorobek najwybitniejszych filozofów, uwzględniając
ich życiorys, twórczość, poglądy oraz wpływ, jaki wywarli na rozwój kultury europejskiej: Sokratesa,
Platona, Arystotelesa, filozofów hellenistycznych, św. Augustyna, św. Anzelma, św. Tomasza,
Kartezjusza, Pascala, Spinozy, Locke’a, Berkeley’a, Hume’a, Woltera, Rousseau, Leibniza, Kanta,
Hegla, Schopenhauera, Milla, Kierkegaarda, Marksa, Nietschego i Husserla. Zastosowany został tu
porządek chronologiczny.
Strukturę modułu trzeciego (W obronie stanowiska) określił charakter problemowy. Zaprezentowano
w nim główne szkoły i kierunki filozofii współczesnej: filozofię analityczną, filozofię nauki,
fenomenologię, hermeneutykę, egzystencjalizm, personalizm i filozofię dialogu z uwzględnieniem
sposobów, w jakie ujmują najważniejsze zagadnienia filozoficzne, oraz współczesną filozofię
społeczną i polityczną. Charakter problemowy tego modułu polega również na wzajemnej
korespondencji i polemiczności poszczególnych jednostek tematycznych.
W module czwartym (Narzędzia i metody) zawarto elementy logiki i retoryki, by dostarczyć uczniowi
niezbędnych narzędzi do dyskusji nad poruszaną problematyką oraz do indywidualnej pracy – także w
innych dziedzinach.
Poruszane problemy i zagadnienia zostały zobrazowane i rozwinięte poprzez ich korelację z
wybranymi tekstami literackimi oraz filozoficznymi (ujętymi w podstawie programowej). Dzięki temu
uczeń zyskuje możliwość wykształcenia umiejętności interpretacji tekstów kultury oraz ich krytycznej
analizy.
3
Autorzy, pisząc program, dążyli do zrealizowania – w zależności od nauczanych treści – idei
dydaktyki tradycyjnej (herbartowskiej), humanistycznej (diltheyowskiej) i progresywnej
(deweyowskiej).
W nauczaniu filozofii, szczególnie w jej pierwszej fazie, istotną rolę odgrywa znajomość
specyficznych pojęć i kategorii filozoficznych. Ich opanowanie przez ucznia jest koniecznym
warunkiem dalszego procesu kształcenia. W sposób znaczący wpływa na rozumienie głównych i
podstawowych poglądów filozoficznych. Warunkuje również samodzielne obcowanie ucznia z tekstem
filozoficznym. Konsekwencją tego założenia jest nauczanie podstaw wiedzy filozoficznej metodą
tradycyjną, dzięki której możliwe staje się przekazanie uczniowi podstawowych zagadnień w sposób
jasny, zwięzły i przystępny.
Dydaktyka humanistyczna proponuje metodę nauczania poprzez świadome rozumienie i
samodzielną interpretację nauczanych treści. Takie założenie powinno ściśle przynależeć nauczaniu
filozofii. Nie tylko warunkuje charakter nauczanego przedmiotu, ale także akcentuje konieczność
nauczania filozofii poprzez dostrzeżenie jej wartości i roli kulturowej.
W specyfice nauczania filozofii leży jeszcze jedna zasada. Nauczanie filozofii to nie tylko
przekazywanie wiedzy i stwarzanie sytuacji do własnej analizy, ale również wychowywanie. Filozofia
powinna kształtować umiejętności praktyczne, które będą przekładać się na określone działanie.
Dydaktyka progresywna kładzie w swojej metodzie akcent na nauczanie polegające na
krytycznej analizie problemów i samodzielnym podejmowaniu próby ich rozwiązania. Stąd właśnie w
nauczaniu filozofii leży postulat stosowania założeń tej dydaktyki.
Przyjęto, iż nauczanie winno być procesem kształtowania takich postaw i umiejętności, które
będą umożliwiać uczniom dokonywanie samodzielnej, krytycznej i odpowiedzialnej analizy
rzeczywistości. Aby osiągnąć tak postawiony cel, nie tylko należy przekazać uczniom stosowne
pojęcia i terminy, ale przede wszystkim odwoływać się do doświadczeń i wartości ogólnoludzkich.
4
2. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania
W ramach zagadnień zawartych w podstawie programowej program ten podejmuje następujące cele
edukacyjne w zakresie:
A) wiadomości
Uczeń:
 poznaje podstawową terminologię filozoficzną;
 rozpoznaje najważniejsze poglądy i kierunki (szkoły) w filozofii;
 omawia wybrane zagadnienia filozoficzne z zakresu: ontologii, epistemologii, aksjologii,
etyki i estetyki, antropologii, filozofii Boga i religii, filozofii społecznej, logiki oraz historii
filozofii;
 dostrzega rolę systemów i poglądów filozoficznych w życiu jednostki i całej historii
ludzkości;
 rozpoznaje wpływ filozofii na kulturę w szerokim sensie tego słowa;
 samodzielnie dokonuje krytycznej oceny poznanych koncepcji filozoficznych;
 wykorzystuje poznaną wiedzę z zakresu logiki i retoryki w uzasadnianiu własnego
stanowiska.
B) kształtowania umiejętności
Uczeń:
 przeprowadza krytyczny namysł nad samodzielnie sformułowanym problemem;
 poszukuje możliwości rozwiązania postawionych przez siebie problemów;
 poprawnie formułuje pytania oraz logicznie argumentuje; szuka argumentacji poprzez udział
w dyskusji;
 samodzielnie polemizuje z poglądami filozoficznymi, religijnymi czy naukowymi, odwołując
się do własnej wiedzy i refleksji;
 prezentuje wnioski z samodzielnie rozwiązanych dylematów moralnych;
 podejmuje decyzje w sytuacjach trudnych i złożonych;
 prezentuje swoje stanowisko dzięki umiejętności autorefleksji oraz jasnego określenia
własnych postaw i poglądów;
 samodzielnie i poprawnie dokonuje oceny wyznawanych wartości;
 rozumie i poddaje krytycznej analizie teksty filozoficzne.
C) wychowania
Uczeń:
 posiada świadomość odpowiedzialności za swoje poglądy;
 jest otwarty na poglądy innych;
 wykazuje postawę poszanowania i tolerancji wobec odmiennych poglądów;
 nabiera potrzeby autorefleksji;
 posiada potrzebę określania i budowy własnego systemu wartości;
5




stawia pytania (w tym krytyczne) dotyczące samego siebie, otaczającego świata i „rzeczy
ostatecznych”;
wykazuje się wrażliwością moralną;
posiada świadomość niezbędności i użyteczności wiedzy filozoficznej i jej kulturowego
zastosowania;
jest inspirowany do nieustannego poszerzania swej wiedzy.
6
3. Treści edukacyjne
Stawiając pytania
Temat 1. Czym jest filozofia?
Treści nauczania
 pojęcie filozofii,
 charakterystyka myślenia filozoficznego,
 relacje pomiędzy filozofią a światopoglądem i ideologią,
 podkreślenie naukowego charakteru filozofii,
 specyfika tekstu filozoficznego.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 definiuje pojęcie filozofii, ideologii i światopoglądu,
 wskazuje takie cechy filozofii, jak obiektywność, racjonalność i metodyczność,
 ukazuje subiektywny charakter światopoglądu,
 dostrzega naturę pytań filozoficznych.
Umiejętności
Uczeń:
 dokonuje analizy własnego światopoglądu,
 podaje przykłady argumentów filozoficznych, światopoglądowych i ideologicznych,
 dostrzega różnice w argumentacji filozoficznej i ideologicznej,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 2. Znaczenie filozofii w kulturze
Treści nauczania
 wpływ filozofii na rozwój kultury zachodniej,
 różnica między filozofią a sztuką,
 relacja filozofii do religii, nauki i sztuki.
Osiągnięcia ucznia
7
Wiadomości
Uczeń:
 formułuje własną definicję kultury,
 wskazuje na kulturotwórczą rolę filozofii,
 dostrzega holistyczny charakter filozofii,
 rozpoznaje zależności między filozofią a religią.
Umiejętności
Uczeń:
 porównuje charakter filozofii, religii i nauki,
 dostrzega zależność między filozofią a sztuką,
 wymienia przykłady argumentów filozoficznych, światopoglądowych i ideologicznych,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 3. Dyscypliny filozoficzne
Treści nauczania
 charakter głównych dyscyplin filozoficznych: ontologii, epistemologii, aksjologii, etyki i
estetyki, antropologii, filozofii społecznej i politycznej, logiki i historii filozofii,
 przedmiot zainteresowania i główne problemy poszczególnych dyscyplin filozoficznych,
 stanowiska wobec głównych sporów w obrębie omawianych dyscyplin.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wymienia główne dyscypliny filozoficzne,
 określa przedmiot zainteresowania poszczególnych działów filozofii,
 samodzielnie definiuje pojęcia ontologii, epistemologii, aksjologii, etyki i estetyki,
antropologii, filozofii społecznej i politycznej, logiki i historii filozofii.
Umiejętności
Uczeń:
 formułuje pytania, którymi poszczególne dyscypliny filozoficzne inicjują swoje dociekania,
 identyfikuje główne problemy występujące w obrębie dyscyplin filozoficznych.
Temat 4. Podstawowe pojęcia i poglądy
Treści nauczania
8

omówienie głównych problemów i pojęć filozoficznych z zakresu:
a) ontologii – arché, byt, substancja, stanowiska w sporze o naturę bytu, postawy wobec
Boga, stanowiska w sporze o uniwersalia, klasyfikacja stanowisk ontologicznych:
idealizm, realizm, wariabilizm, monizm, dualizm, pluralizm,
b) epistemologii – aprioryzm, aposterioryzm, problem granicy poznania, koncepcje
prawdy,
c) etyki – moralność, normy moralne oraz ich pochodzenie, normy etyczne oraz ich
uzasadnienie, relatywizm i absolutyzm etyczny, subiektywizm i obiektywizm
etyczny, podział etyk ze względu na pochodzenie norm moralnych i ze względu na
podejście do moralności, główne założenia i charakter etyk religijnych (judaizmu,
hinduizmu, buddyzmu, taoizmu, chrześcijaństwa oraz islamu),
d) estetyki – pojęcie i koncepcje piękna (pitagorejska, sofistyczna, platońska),
klasyczna koncepcja sztuki, arystotelesowska klasyfikacja rodzajów i gatunków
literackich,
e) antropologii filozoficznej – dualizm i monizm antropologiczny, materializm,
antynaturalizm, ewolucjonizm,
f) filozofii społecznej i politycznej – człowiek jako istota społeczna, problem
organizacji życia społeczno-politycznego, charakter realizacji dobra wspólnego
(społecznego), charakterystyka koncepcji umowy społecznej, formy ustrojów i
doktryn politycznych.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 operuje podstawowymi pojęciami filozoficznymi występującymi na gruncie omawianych
koncepcji i stanowisk,
 rozróżnia klasyczne stanowiska występujące na gruncie ontologii, epistemologii, antropologii,
etyki, estetyki, filozofii społecznej i politycznej,
 dostrzega ważność i znaczenie pytań filozoficznych dla omawianej dyscypliny,
 rekonstruuje podstawowe problemy i stanowiska filozoficzne w tekstach źródłowych.
Umiejętności
Uczeń:
 rozpoznaje i samodzielnie rekonstruuje podstawowe problemy na gruncie omawianej
dyscypliny,
 ilustruje poznane stanowiska na przykładach konkretnych zjawisk, charakteryzuje różnice,
jakie występują pomiędzy omawianymi postawami wobec Boga,
 rozpoznaje argumenty na rzecz poznanych stanowisk, formułuje własne stanowisko w sporze
i przytacza argumenty za jego poparciem, dostrzega ważność i znaczenie pytań filozoficznych
dla omawianej dyscypliny,
 ilustruje poznane stanowiska na przykładach konkretnych zjawisk, dostrzega ważność
znaczenia prawdy w aspekcie egzystencjalnym, aksjologicznym i naukowym,
9


formułuje własne stanowisko w kwestii kryterium prawdy i przytacza argumenty na jego
rzecz, dostrzega ważność i znaczenie pytań filozoficznych dla omawianej dyscypliny,
rozpoznaje i samodzielnie rekonstruuje podstawowe problemy na gruncie omawianej
dyscypliny.
Temat 5. Filozofia i czas
Treści nauczania
 narodziny filozofii w Grecji,
 przejście od kultury mitu do kultury logosu,
 ogólna charakterystyka epok filozoficznych oraz podstawowych zagadnień i kierunków, które
wyłoniły się na gruncie filozofii starożytnej Grecji, średniowiecza, nowożytności i
współczesności.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 dostrzega warunki, dzięki którym mogła się w Grecji narodzić filozofia,
 dostrzega znaczenie przejścia od myślenia mitycznego do naukowego,
 streszcza i charakteryzuje w sposób ogólny poszczególne epoki filozoficzne,
 wymienia głównych myślicieli charakterystycznych dla poszczególnych epok filozoficznych.
Umiejętności
Uczeń:
 identyfikuje główne problemy, stanowiska i koncepcje filozoficzne rozpatrywane w
historycznym aspekcie omawianej epoki,
 wyjaśnia odmienny charakter poszczególnych epok filozoficznych,
 analizuje wzajemne powiązania i wpływy epok,
 korzystając z mapy, wskazuje główne ośrodki filozoficzne w Europie,
 identyfikuje w kontekście historycznym podstawowe rozwiązania problemów filozoficznych
omawianych w danej epoce,
 wskazuje na główne problemy filozofii występujące na gruncie danej epoki oraz koreluje je z
czynnikami historycznymi i kulturotwórczymi,
 dostrzega pozaeuropejskie inspiracje w filozofii na przestrzeni epok.
Szukając odpowiedzi
Temat 1. Sokrates – pierwszy filozof etyk
Treści nauczania
10







sylwetka Sokratesa − pierwszego filozofa etyka,
pojęcie dobra i cnoty (arete) jako wartości absolutnych,
świadomość własnej niewiedzy,
rola metody dialektycznej w dochodzeniu do prawdy,
etapy dialektyki sokratejskiej − metoda majeutyczna i elenktyczna,
koncepcja daimoniona,
intelektualizm etyczny.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 przedstawia postać Sokratesa,
 definiuje pojęcia dobra i cnoty,
 omawia założenia metody sokratejskiej,
 wyjaśnia rolę Demiurga w etyce Sokratesa.
Umiejętności
Uczeń:
 podejmuje polemikę z głównymi założeniami intelektualizmu etycznego,
 wskazuje na dialog jako metodę prowadzącą do pogłębienia własnej świadomości,
 prezentuje własne stanowisko w kwestii istnienia wartości absolutnych – prawdy i dobra,
 dostrzega ważność zagadnień etycznych w życiu człowieka,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 2. Platon – twórca pierwszego systemu filozoficznego
Treści nauczania
 postać Platona jako budowniczego pierwszego systemu filozoficznego,
 wpływ filozofii Sokratesa na myśl Platona,
 dualizm świata,
 pojęcie idei i relacja pomiędzy światem idei a światem rzeczy,
 relacja pomiędzy duszą i ciałem,
 teoria anamnezy,
 rola Demiurga w budowie świata,
 funkcja miłości w poznaniu świata,
 klasyfikacja form ustrojowych i platońska koncepcja państwa idealnego,
 mit jaskini jako synteza systemu filozoficznego Platona.
Osiągnięcia ucznia
11
Wiadomości
Uczeń:
 przedstawia postać Platona,
 rozumie genezę dualizmu platońskiego,
 wskazuje na główne założenia systemu Platona,
 definiuje pojęcie idei i anamnezy.
Umiejętności
Uczeń:
 wskazuje zależność między filozofią a religią w systemie Platona,
 prezentuje własności świata idei i rzeczy,
 dostrzega rolę Demiurga w powstaniu świata rzeczy,
 prezentuje hierarchię bytów najwyższych (triada piękna, prawdy i dobra),
 przedstawia poglądy społeczno-polityczne Platona,
 omawia mit jaskini jako obraz syntezy systemu platońskiego,
 wskazuje na wpływ i znaczenie myśli Platona,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 3. Arystoteles – pierwszy naukowiec
Treści nauczania
 Arystoteles jako pierwszy naukowiec,
 systematyzacja wiedzy,
 przedmiot filozofii pierwszej, w tym:

koncepcja czterech przyczyn,

pojęcia: substancji, formy i materii, aktu i możności,

koncepcja Pierwszego Nieporuszonego Poruszyciela,

wartość dobra i szczęścia w filozofii Stagiryty – koncepcja złotego środka,

koncepcja przyjaźni,

klasyfikacja form ustrojowych,
 recepcja i wpływ filozofii Arystotelesa.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje na cechy Arystotelesa jako naukowca,
 prezentuje zagadnienia jego metafizyki,
 wyjaśnia znaczenie podstawowych pojęć systemu Stagiryty,
12



definiuje rolę Pierwszego Poruszyciela jako przyczyny ruchu,
omawia poglądy społeczno-polityczne Stagiryty,
dostrzega i omawia główne założenia etyki Arystotelesa.
Umiejętności
Uczeń:
 stosuje metodę złotego środka do przedstawionego mu dylematu moralnego,
 porównuje i dostrzega rozbieżności między systemem Platona i Arystotelesa,
 przedstawia własne stanowisko względem koncepcji etycznej Arystotelesa,
 charakteryzuje koncepcje przyjaźni Arystotelesa,
 dostrzega znaczenie i wpływ systemu filozofa,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 4. Filozofia hellenistyczna i poszukiwanie szczęścia
Treści nauczania
 charakterystyka szkół i związanej z nimi problematyki filozoficznej,
 najważniejsze problemy etyczne u:

stoików (Zenon z Kition, Epiktet, Marek Aureliusz) − pojęcie cnoty, apatii,

epikurejczyków (Epikur) − główne pojęcia: hedonizm, ataraksja, rodzaje
przyjemności,

sceptyków (Pirron) − zagadnienia izostenii i argumenty przeciw możliwości
poznania.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wymienia szkoły filozoficzne z okresu hellenistycznego,
 wskazuje głównych przedstawicieli szkół hellenistycznych,
 dostrzega i ukazuje różnice w poglądach stoików, epikurejczyków i sceptyków,
 wyjaśnia pojęcia: apatii, ataraksji i izostenii.
Umiejętności
Uczeń:
 krytycznie analizuje argumenty sceptyków przeciw możliwości poznania,
 odnosi się krytycznie do założeń stoików i epikurejczyków,
 rozwiązuje dylemat moralny, posługując się założeniami jednej ze szkół,
 dostrzega ważność zagadnień etycznych w życiu człowieka.
13
Temat 5. Św. Augustyn − przedstawiciel patrystyki
Treści nauczania
 sylwetka św. Augustyna,
 połączenie platonizmu z myślą chrześcijańską,
 drogi prowadzące do poznania Boga (iluminizm i intuicjonizm),
 problem pochodzenia i natury zła,
 wolna wola człowieka a predestynacja,
 początek historiozofii.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje postać św. Augustyna jako przedstawiciela patrystyki,
 dostrzega zależność pomiędzy platonizmem a myślą św. Augustyna,
 uświadamia sobie ważność problemu Boga w filozofii średniowiecznej,
 wskazuje na rolę intuicji w procesie poznaniu,
 definiuje augustiańskie pojęcia iluminizmu, predestynacji, historiozofii.
Umiejętności
Uczeń:
 wymienia główne założenia augustynizmu,
 wyjaśnia różnicę między poznaniem racjonalnym a intuicyjnym,
 ukazuje związek pomiędzy historiozofią a linearną koncepcją czasu,
 ocenia usprawiedliwienie zła w koncepcji św. Augustyna,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 6. Św. Anzelm i ontologiczny dowód na istnienie Boga
Treści nauczania
 św. Anzelm jako przedstawiciel scholatyki,
 wpływ filozofii św. Anzelma na teologię chrześcijańską,
 problem relacji między wiarą a rozumem,
 ontologiczny argument na istnienie Boga.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
14


rekonstruuje znaczenie zasady fides quarens intellectum,
omawia główne założenia argumentu ontologicznego.
Umiejętności
Uczeń:
 charakteryzuje relacje miedzy wiarą a rozumem na gruncie myśli św. Anzelma,
 rekonstruuje argument ontologiczny w oparciu o pracę z tekstem źródłowym,
 omawia i podejmuje krytykę argumentu ontologicznego św. Anzelma,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 7. Św. Tomasz z Akwinu – filozof scholastyczny
Treści nauczania
 św. Tomasza jako komentator Arystotelesa,
 wpływ filozofii św. Tomasza na teologię chrześcijańską,
 rozwiązania problemów ontologicznych i epistemologicznych w filozofii scholastycznej,
 pięć dróg rozumowego poznania Boga,
 przymioty Boga i charakter stworzenia,
 relacja Boga do świata,
 hierarchiczność bytu,
 kwestia prawa naturalnego.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje św. Tomasza jako kontynuatora myśli Arystotelesa,
 wymienia elementy, które łączą św. Tomasza z Arystotelesem,
 charakteryzuje relację między filozofią a religią,
 prezentuje argumenty podane przez św. Tomasza jako dowody istnienia Boga,
 omawia pojęcie „prawa naturalnego” i idee powszechnej hierarchiczności bytu.
Umiejętności
Uczeń:
 wyjaśnia przymioty Boga,
 charakteryzuje relację Stwórcy do stworzenia,
 wykrywa i przedstawia strukturę logiczną argumentów,
 wskazuje na różnice między systemem Arystotelesa a filozofią św. Tomasza,
 przedstawia rozbieżności między myślą św. Augustyna a św. Tomasza,
 dostrzega wpływ myśli św. Tomasza na kulturę chrześcijańską,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
15
Temat 8. Kartezjusz: „Myślę, więc jestem”
Treści nauczania
 sylwetka Kartezjusza jako myśliciela nowożytnego,
 znaczenie Kartezjusza w historii filozofii,
 sceptycyzm metodyczny i dochodzenie do wiedzy pewnej,
 dowód na istnienie Boga i świata materialnego,
 dualizm duszy i ciała,
 narodziny mechanicyzmu,
 wpływ Kartezjusza na oświeceniową myśl filozoficzną.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje na znaczenie filozofii Kartezjusza w dziejach filozofii,
 omawia założenia sceptycyzmu metodycznego,
 określa miejsce rozumu jako źródła poznania,
 klasyfikuje duszę jako substancję nierozciągłą i ciało jako rozciągłą.
Umiejętności
Uczeń:
 dostrzega znaczenie krytycznego myślenia,
 prezentuje drogę metodycznego wątpienia,
 ukazuje problemy, jakie wynikają z przyjęcia dualizmu antropologicznego,
 charakteryzuje właściwości Boga na gruncie filozofii Kartezjusza,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 9. Filozofia człowieka Blaisa Pascala
Treści nauczania
 sylwetka Pascala,
 racjonalizm i sceptycyzm,
 poglądy antropologiczne – człowiek jako synteza dwóch nieskończoności,
 koncepcja Boga i zakład Pascala,
 wpływ i znaczenie myśli Pascala.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
16
Uczeń:




charakteryzuje racjonalizm i sceptycyzm B. Pascala,
przedstawia teorię miłości,
rekonstruuje zakład Pascala,
omawia koncepcję człowieka.
Umiejętności
Uczeń:
 podejmuje krytyczną analizę zakładu Pascala,
 dokonuje porównania idei filozofii i jej założeń w twórczości Pascala i Kartezjusza,
 dostrzega doniosłość i inspirację myślą B. Pascala dla filozofii współczesnej,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 10. Baruch de Spinoza – „Bóg, czyli natura”
Treści nauczania
 sylwetka Spinozy,
 koncepcja monizmu ontologicznego i panteizmu,
 skrajny determinizm,
 racjonalistyczna koncepcja poznania,
 antropologiczna koncepcja jedności paralelnej (teoria podwójnego aspektu),
 koncepcja etyki naturalistycznej,
 znaczenie filozofii Spinozy.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 omawia główne założenia ontologii Spinozy,
 charakteryzuje istotne wątki epistemologii,
 przedstawia koncepcję jedności paralelnej człowieka.
Umiejętności
Uczeń:
 dostrzega inspiracje między elementami mistycyzmu a racjonalizmu w twórczości filozofa,
 wyjaśnia koncepcje Boga i człowieka,
 analizuje główne założenia teorii poznania,
 samodzielnie ustosunkowuje się do poglądów etycznych Spinozy,
 porównuje racjonalizm Spinozy z koncepcją Kartezjusza,
17

dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 11. Empiryzm John’a Locke’a
Treści nauczania
 John Locke jako przedstawiciel nowożytnej nauki,
 doświadczenie jako jedyne źródło wiedzy,
 cechy lockowskiej metody badawczej,
 rozum jako tabula rasa,
 natura i rodzaje idei,
 krytyka pojęcia substancji,
 idea wolności obywatelskiej i rozważania na temat tolerancji,
 John Locke jako ojciec nowożytnego liberalizmu.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 omawia postać Johna Locke’a jako przedstawiciela nauki nowożytnej,
 wskazuje różnicę między myśleniem scholastycznym a myśleniem empirystycznym,
 dyskutuje koncepcję rozumu jako naczynia na idee,
 opisuje podział na idee proste i złożone,
 zna twierdzenia Johna Locke’a dotyczące procesu spajania idei,
 wyjaśnia ważność Listu o tolerancji oraz idei wolności obywatelskiej dla nowożytnej kultury
europejskiej.
Umiejętności
Uczeń:
 odnajduje związek pomiędzy eksperymentem Roberta Boyle’a a empiryzmem Johna Locke’a,
 wyjaśnia psychologiczny, genetyczny i analityczny charakter metody Johna Locke’a,
 porównuje stanowisko Arystotelesa i Locke’a dotyczące pojęcia substancji,
 prezentuje argumenty Johna Locke’a opisujące naturę państwa,
 wskazuje źródła nowożytnego liberalizmu,
 dyskutuje idee tolerancji oraz negatywne stanowisko J. Locke’a wobec ateizmu.
Temat 12. Immaterializm Georga Berkeleya
Treści nauczania
 sylwetka G.W. Berkeleya,
 koncepcja skrajnego sensualizmu i immaterializmu,
 spirytualizm i koncepcja Boga,
 wpływ i znaczenie filozofii Berkeleya.
18
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 charakteryzuje główne wątki empiryzmu (sensualizmu) G. Berkeleya,
 przedstawia krytykę koncepcji idei abstrakcyjnych (substancji),
 rekonstruuje teorie idei i umysłu,
 przytacza definicje terminów: sensualizm, immaterializm, spirytualizm.
Umiejętności
Uczeń:
 porównuje koncepcję poznania G. Berkeleya i J. Locke’a,
 argumentuje, zajmując własne stanowisko w sporze dotyczącym pochodzenia wiedzy i źródeł
poznania,
 dostrzega i potrafi podać przykłady obecności koncepcji immaterializmu we współczesnych
tekstach kultury (filmach, literaturze),
 potrafi wskazać różnice między rozumieniem pojęcia idei w ujęciu Berkeleya a np. Platona,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 13. Empiryzm brytyjski Davida Hume’a
Treści nauczania
 David Hume jako przedstawiciel oświecenia brytyjskiego,
 filozofia umysłu (idee pamięci i idee wyobraźni),
 różnice między pojęciem a przekonaniem,
 sceptycyzm pragmatyczny,
 założenia empiryzmu i metoda eksperymentalna,
 problem związków przyczynowo-skutkowych,
 elementy etyki.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje różnicę między pojęciem a przekonaniem,
 omawia sceptycyzm pragmatyczny Hume’a,
 wyjaśnia metodę eksperymentalną,
 wskazuje różnicę między rolą sympatii a zmysłu moralnego w kształtowaniu relacji
etycznych.
Umiejętności
19
Uczeń:




wyjaśnia psychologiczny aspekt zachodzenia związku przyczynowo-skutkowego,
prezentuje różnicę między sceptycyzmem metodycznym a pragmatycznym,
wymienia zarzuty Hume’a wobec dowodów na istnienie Boga,
dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 14. Filozofia polityczna Woltera
Treści nauczania
 Wolter jako przedstawiciel oświecenia francuskiego,
 filozof jako wolnomyśliciel i twórca,
 krytyka zinstytucjonalizowanej religii,
 deizm jako stanowisko oświeceniowej filozofii francuskiej,
 rozum jako ścieżka osiągania intelektualnej wolności.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 omawia atmosferę intelektualną oświeceniowej Francji,
 wyróżnia stanowisko optymizmu i pesymizmu filozoficznego,
 prezentuje argumenty stanowiska krytycznego Woltera wobec religii instytucjonalnej,
 przedstawia pragmatyczne argumenty Woltera za przyjęciem istnienia Boga,
 rozpoznaje deizm jako stanowisko religijne.
Umiejętności
Uczeń:
 rozpatruje krytykę myślenia kategoriami binarnymi jako krytykę myślenia religijnego,
 umieszcza deizm wśród innych stanowisk religijnych,
 porównuje stanowisko wobec tolerancji Johna Locke’a i Woltera,
 definiuje pojęcie wolnomyśliciela jako filozofa zaangażowanego społecznie,
 dyskutuje wolterowską koncepcję rozumu jako ścieżkę wolności.
Temat 15. Teoria umowy społecznej Jana Jakuba Rousseau
Treści nauczania
 społeczna natura człowieka a imperatywy nowej pedagogiki,
 dobry dzikus jako istota przedspołeczna,
 naturalizm Jana Jakuba Rousseau a naturalizm Tomasza Hobbesa,
 umowa społeczna jako przejście ze stanu natury do stanu kultury,
 zasady sprawiedliwości społecznej konstytuujące umowę społeczną,
 umowa społeczna jako gwarancja pokoju.
20
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 określa główne zasady pedagogiki Jana Jakuba Rousseau,
 podaje przykłady stanu naturalnego,
 definiuje naturalizm J.J. Rousseau i T. Hobbesa,
 sytuuje koncepcje dobrego dzikusa w kontekście poglądów na naturę człowieka Rousseau,
 omawia proces wytwarzania nierówności społecznych,
 wyjaśnia pojęcie umowy społecznej według J.J. Rousseau i T. Hobbesa.
Umiejętności
Uczeń:
 stawia pytania dotyczące dychotomii pomiędzy naturą a kulturą,
 dyskutuje cechy porządku społecznego danego przez Boga z wynikającymi z umowy
społecznej Tomasza Hobbesa i Jana Jakuba Rousseau,
 porównuje naturalizm Rousseau z naturalizmem Hobbesa,
 rozważa ideę sprawiedliwości społecznej.
Temat 16. Racjonalizm monistyczno-metafizyczny G.W. Leibniza
Treści nauczania
 G.W. Leibniz jako jeden z najwybitniejszych myślicieli oświecenia,
 teoria monadologii,
 koncepcja Boga i usprawiedliwienie świata (teodycea),
 koncepcja etyki – koncepcja dobra i pochodzenie zła,
 zasady logiki G.W. Leibniza: racji dostatecznej, tożsamości i sprzeczności,
 koncepcja etyki naturalistycznej,
 znaczenie filozofii Leibniza.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 charakteryzuje koncepcję ontologiczną Leibniza,
 rekonstruuje koncepcję Boga i świata,
 przedstawia zasady logiki G.W. Leibniza: racji dostatecznej, tożsamości i sprzeczności.
Umiejętności
Uczeń:
 wyjaśnia i odnajduje relację między koncepcją teodycei a etyki Leibniza,
 rozumie i stosuje zasadę racji dostatecznej, tożsamości i sprzeczności logicznej,
21




dostrzega ważność i miejsce systemu filozoficznego Leibniza w historii filozofii,
rozpoznaje i porównuje koncepcje epistemologiczne Kartezjusza, Spinozy i Leibniza,
dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 17. Filozofia krytyczna Immanuela Kanta
Treści nauczania
 Kant jako przedstawiciel oświecenia,
 „przewrót kopernikański” w dziedzinie ludzkiego poznania, czyli nowa podstawa w filozofii,
 nowa metoda transcendentalna (rodzaje sądów),
 moralność i prawo (imperatyw kategoryczny),
 wpływ i rola Kanta.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje znaczenie filozofii Kanta w historii myśli filozoficznej,
 określa nowatorstwo filozofii Kanta,
 samodzielnie podaje przykłady sądów,
 wyjaśnia pojęcia fenomenu i noumenu.
Umiejętności
Uczeń:
 omawia znaczenie filozofii krytycznej,
 rozumie znaczenie „przewrotu kopernikańskiego” w filozofii,
 dokonuje analizy dylematu moralnego, stosując imperatyw kategoryczny,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu,
 dostrzega znaczenie refleksji Kanta nad sposobem ludzkiego poznania.
Temat 18. Dialektyczna metoda filozofii Georga Wilhelma Friedricha Hegla
Treści nauczania
 Georg Wilhelm Friedrich Hegel jako przedstawiciel niemieckiego idealizmu,
 idealizm ewolucyjny,
 problem fałszywej świadomości i alienacji w filozofii Hegla,
 metoda dialektyczna,
22


historiozofia – filozofia dziejów,
wpływ i rola Hegla na filozofię społeczną (Nietzsche, Marks).
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje idealizm w myśli Hegla,
 przedstawia metodę dialektyczną Hegla,
 definiuje, czym jest fałszywa świadomość,
 wskazuje problem alienacji.
Umiejętności
Uczeń:
 przedstawia założenia historiozofii Hegla,
 wymienia poziomy dialektyczne,
 wymienia przejawy alienacji i odnajduje je we współczesnym świecie,
 dyskutuje problem wolnej woli w systemie Hegla,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 19. Pesymistyczna filozofia Artura Schopenhauera
Treści nauczania
 życie i twórczość A. Schopenhauera,
 woluntarystyczna teoria poznania,
 irracjonalizm metafizyczny,
 koncepcja etyki i antropologii,
 wpływ i znaczenie myśli filozofa.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 charakteryzuje woluntarystyczna teorię poznania filozofa,
 przedstawia pesymistyczny pogląd na świat i życie A. Schopenhauera,
 streszcza główne zagadnienia etyki filozofa.
Umiejętności
Uczeń:
 dostrzega filozoficzne i poza filozoficzne inspiracje w twórczości A. Schopenhauera,
 dokonuje porównania elementów koncepcji epistemologicznej I. Kanta i A. Schopenhauera,
 interpretuje i podejmuje krytyczną analizę tekstów filozofa,
23



znajduje argumenty za twierdzeniem, że świadomość jest intencjonalna i ma charakter
strumienia,
dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 20. Utylitaryzm Johna Stuarta Milla
Treści nauczania
 twórczość i sylwetka J.S. Milla,
 empirystyczne założenia epistemologii,
 metoda indukcyjna,
 założenia etyki utylitarystycznej,
 wpływ i znaczenie filozofii Milla.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wyjaśnia empirystyczne założenia filozofii J. S. Milla,
 przedstawia główne założenia etyki utylitarystycznej.
Umiejętności
Uczeń:
 dokonuje porównania krytyki zasady przyczynowości w ujęciu D. Hume’a i J.S. Milla,
 stosuje założenia utylitaryzmu do rozwiązania przykładowego dylematu moralnego,
 samodzielnie odnosi się do założeń etyki utylitarystycznej, dokonując jej oceny,
 dostrzega znaczenie i wpływ utylitaryzmu na kulturę współczesną,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 21. Filozofia egzystencji Sørena Kierkegaarda
Treści nauczania
 sylwetka filozofia,
 koncepcja filozofii jako filozofia egzystencji,
 koncepcja antropologiczna,
 stadia rozwoju egzystencjalnego,
 relacja człowieka do Boga,
 krytyka cywilizacji,
24

znaczenie filozofii S. Kierkegaarda.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 przedstawia postać i najważniejsze dzieła S. Kierkegaarda oraz kontekst historycznokulturowy twórczości filozofa,
 opisuje najważniejsze wątki filozofii egzystencji,
 streszcza stadia egzystencjalne oraz rekonstruuje krytykę cywilizacji S. Kierkegaarda,
 dostrzega znaczenie i wypływ filozofii S. Kierkegaarda.
Umiejętności
Uczeń:
 odnajduje inspiracje twórczością filozofa w myśli św. Augustyna i B. Pascala,
 charakteryzuje typy religijności,
 przedstawia na przykładach typy religijności omawiane przez filozofa,
 wyjaśnia główne wątki antropologiczne,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 22. Materializm historyczny Karola Marksa
Treści nauczania
 metoda dialektyczna K. Marksa jako sposób wyjaśniania zjawisk świata społecznego,
 założenia materializmu dialektycznego i historycznego,
 koncepcja człowieka konkretnego,
 relacja między bazą a nadbudową,
 koncepcja klasy społecznej jako specyficznej wspólnoty,
 zjawisko alienacji,
 wpływ teorii K. Marksa na filozofię współczesną.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 rozpoznaje kontekst historyczny działalności filozoficznej i społecznej K. Marksa,
 omawia metodę dialektyczną w ujęciu materializmu,
 przedstawia założenia materializmu historycznego,
 wyjaśnia pojęcie różnicy społecznej i różnicy klasowej,
 dostrzega znaczenie problemu alienacji.
25
Umiejętności
Uczeń:
 rekonstruuje koncepcję człowieka w filozofii K. Marksa,
 definiuje argumenty przeciw materializmowi historycznemu,
 stawia pytania dotyczące dialektycznego rozwoju dziejów,
 wyjaśnia koncepcję konfliktu społecznego K. Marksa,
 dyskutuje problem wytwarzania ideologii jako nadbudowy społecznej,
 bada współczesne zjawiska alienacji pracy.
Temat 23. Filozofia życia Fryderyka Nietzschego
Treści nauczania
 postać i twórczość F. Nietzschego,
 krytyka moralności i teoria resentymentu,
 koncepcja śmierci Boga,
 koncepcja nadczłowieka i woli mocy,
 idea wiecznego powrotu,
 znaczenie i konsekwencje filozofii F. Nietzschego.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 charakteryzuje postać F. Nietzschego i wyróżnia okresy w jego twórczości,
 przedstawia krytykę moralności filozofa,
 wyjaśnia koncepcje: nadczłowieka, woli mocy, ideę wiecznego powrotu,
 omawia zagadnienie nihilizmu, resentymentu, moralności panów i niewolników.
Umiejętności
Uczeń:
 interpretuje znaczenie „śmierci Boga”,
 dostrzega nawiązania twórczości filozofii F. Nietzschego do myśli filozofów starożytnych,
 koreluje koncepcję apollińskości i dionizyjskości z rodzajami twórczości artystycznej,
 charakteryzuje znaczenie filozofii F. Nietzschego i jej kulturowy wpływ,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 24. Fenomenologia Edmunda Husserla
Treści nauczania
26









Edmund Husserl jako filozof antypozytywistyczny,
„kryzys europejskiego człowieczeństwa”,
postulat filozofii jako nauki ścisłej,
fenomenologia nauką o zjawiskach,
stanowisko idealistyczne,
metoda transcendentalna,
redukcja fenomenologiczna (ejdetyczna),
pojęcie epoché,
podmiot jako strumień świadomości.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 rozpoznaje podstawowe założenia fenomenologii,
 wskazuje na kontekst historyczno-kulturowy powstania fenomenologii,
 wymienia etapy redukcji fenomenologicznej (ejdetycznej),
 definiuje epoché.
Umiejętności
Uczeń:
 znajduje argumenty za twierdzeniem, że świadomość jest intencjonalna i ma charakter
strumienia,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
W obronie stanowiska
Temat 1. Kwestia języka nauki w filozofii analitycznej
Treści nauczania
 filozofia analityczna jako filozofia zorientowana na logikę, matematykę i nauki przyrodnicze,
 wpływy neopozytywistyczne W. Jamesa w filozofii analitycznej,
 pragmatyczna definicja prawdy,
 krytyka języka,
 język i jego struktura jako problem filozoficzny,
 podejście redukcjonistyczne i deskryptywistyczne.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
27
Uczeń:
 wskazuje argumenty filozofii analitycznej za odrzuceniem świata jako przedmiotu
zainteresowania filozofii,
 opisuje wpływ filozofii Williama Jamesa i pragmatycznego kryterium prawdy,
 określa przedmiot zainteresowania filozofii analitycznej,
 wskazuje na Ludwiga Wittgensteina jako filozofa analitycznego.
Umiejętności
Uczeń:
 przedstawia różnorodność stanowisk wewnątrz filozofii analitycznej,
 dyskutuje założenia i wpływy pragmatyzmu,
 definiuje różnice między redukcjonizmem a deskryptywizmem,
 interpretuje samodzielnie zdanie: „Granice mojego języka są granicami mojego świata”.
Temat 2. Filozofia nauki
Treści nauczania:
 nauka jako przedmiot namysłu filozoficznego,
 od pozytywizmu logicznego do logicznego empiryzmu,
 kryterium sensowności R. Carnapa,
 weryfikacjonizm Koła Wiedeńskiego,
 falsyfikacjonizm K. Poppera,
 koncepcja paradygmatu i rewolucji naukowej T. Kuhna.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 umieszcza zainteresowanie filozofii nauką w kontekście jej rozwoju historycznego,
 opisuje przejście od pozytywizmu do neopozytywizmu,
 wskazuje kryterium prawdziwości i sensowności według Koła Wiedeńskiego i R. Carnapa,
 omawia problemy falsyfikacjonizmu K. Poppera,
 dostrzega złożoność procesu rozwoju nauki.
Umiejętności
Uczeń:
 odnosi refleksję filozoficzną na temat nauki do wielkich odkryć naukowych przełomu XIX i
XX wieku,
 rekonstruuje argumenty Rudolfa Carnapa i Karla Poppera,
 dyskutuje kwestie rewolucji naukowej w oparciu o argumenty T. Kuhna.
Temat 3. Fenomenologia
28
Treści nauczania
 fenomenologia po Husserlu (Edyta Stein, Max Scheler i ks. Józef Tischner),
 badanie sfery emocjonalnej: współodczuwanie, wczuwanie się, miłość i nienawiść,
 fenomenologia ejdetyczna i poszukiwania Edyty Stein,
 fenomenologia egzystencjalna ks. Józefa Tischnera.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje zagadnienia poruszane przez fenomenologię,
 omawia postulat wczuwania się i rozumienia,
 dostrzega etyczny wymiar filozofii fenomenologicznej,
 opisuje różnice między fenomenologią ejdetyczną a egzystencjalną.
Umiejętności
Uczeń:
 wymienia wartości, które są przedmiotem zainteresowania fenomenologii,
 dostrzega rolę tych wartości w życiu człowieka,
 definiuje, posługując się metodą ejdetyczną, swoje rozumienie miłości i nienawiści,
 dostrzega wpływ fenomenologii.
Temat 4. Hermeneutyka
Treści nauczania
 uwolnienie filozofii od metod nauk przyrodniczych w filozofii W. Dilthey’a i H. Bergsona,
 rozumienie sensu wypowiedzi (tekstu) i kontekstów,
 sztuka interpretacji,
 odczytywanie świata i siebie samego przez fundamentalne teksty kultury,
 koło hermeneutyczne,
 zagadnienia poruszane przez Hansa Georga Gadamera i Paula Ricouera.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 opisuje i dyskutuje różnicę pomiędzy naukami przyrodniczymi a naukami humanistycznymi,
 wskazuje historyczność doświadczenia i strukturę języka jako nieusuwalne elementy
poznania,
 definiuje metodę koła hermeneutycznego.
Temat 5. Egzystencjalizm
29
Treści nauczania
 główne założenia egzystencjalizmu,
 egzystencjalizm Heideggera, Sartre’a, Camusa,
 wpływ egzystencjalizmu na kulturę i sztukę,
 główne zagadnienia egzystencjalizmu:
o człowiek w obliczu pytania o sens życia,
o absurd śmierci i cierpienia,
o człowiek skazany na wolność,
o kwestia buntu i odpowiedzialności.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 ukazuje miejsce egzystencjalizmu w historii, sztuce, literaturze i filozofii,
 wymienia filozofów egzystencjalnych,
 prezentuje główne zagadnienia egzystencjalizmu i odpowiedzi, jakich udziela ta filozofia,
 świadomie operuje pojęciami: egzystencjalizm, byt dla siebie, byt w sobie, absurd, bunt,
wolność i odpowiedzialność.
Umiejętności
Uczeń:
 wyjaśnia odniesienie i relacje egzystencjalizmu do literatury (mitów, dramatów, powieści),
 samodzielnie rozpoznaje wątki egzystencjalistyczne w literaturze,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu,
 samodzielnie interpretuje tekst źródłowy.
Temat 6. Personalizm
Treści nauczania
 założenia personalizmu,
 główni przedstawiciele – Emmanuel Mounier, Karol Wojtyła,
 personalizm jako opozycja do egzystencjalizmu,
 „osoba” jako punkt wyjścia nauki o człowieku,
 godność i rozumność osoby,
 człowiek w relacji do Boga.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 omawia główne założenia personalizmu,
30


przedstawia różnice między egzystencjalizmem a personalizmem,
definiuje pojęcie osoby.
Umiejętności
Uczeń:
 sytuuje personalizm jako nurt filozofii chrześcijańskiej,
 rozpoznaje wątek personalistyczny w filozofii Karola Wojtyły,
 dostrzega ważność pytania o istotę natury ludzkiej,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej,
 formułuje i przedstawia za pomocą argumentów własne stanowisko w kwestii dyskutowanego
problemu.
Temat 7. Filozofia dialogu
Treści nauczania
 tło historyczne narodzin filozofii dialogu,
 główni przedstawiciele nurtu,
 człowiek i świat w nieustannym dialogu,
 filozofia dialogu jako sprzeciw wobec uprzedmiotawiającego monologu i totalizacji,
 wolność i odpowiedzialność w obliczu Innego,
 ironia jako postawa dialogiczna u R. Rortiego.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje na kontekst kulturowo-historyczny narodzin filozofii dialogu,
 wyjaśnia pojęcia: dialog, totalizacja, Ty, Inny, Obcy,
 wypowiada argumenty przemawiające na rzecz relacji etycznej jako dialogu.
Umiejętności
Uczeń:
 prezentuje etyczny wymiar filozofii dialogu,
 ukazuje, dlaczego twarz Innego jest przestrzenią spotkania umożliwiającą dialog,
 rozpoznaje znaczenie odpowiedzialności (miłości) w odniesieniu do drugiego człowieka,
 dostrzega ważności zagadnień moralnych,
 dokonuje analizy i interpretacji tekstów źródłowych zgodnie z założeniami podstawy
programowej.
Temat 8. Współczesna filozofia polityczna i społeczna
Treści nauczania:
31






filozofia polityczna i społeczna jako istotny obszar współczesnej refleksji filozoficznej,
filozofia polityczna i konserwatyzm według Michaela Oakeshotta,
unikanie ryzyka jako fundament umowy społecznej według liberalizmu Johna Rawlsa,
główne idee filozofii społecznej z obszaru inspiracji lewicowych,
krytyczne myślenie filozofów szkoły frankfurckiej,
koncepcja społeczeństwa otwartego i zamkniętego K. Poppera,
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 określa obszar zainteresowania filozofii politycznej i społecznej,
 wymienia argumenty M. Oakeshotta przemawiające za przyjęciem konserwatyzmu,
 dostrzega znaczenie ryzyka w życiu społecznym,
 omawia lewicowe inspiracje szkoły frankfurckiej,
 charakteryzuje myślenie krytyczne Ortegi y Gasseta, Herberta Marcusa i Ericha Fromma,
 definiuje pojęcie społeczeństwa otwartego K. Poppera.
Umiejętności
Uczeń:
 porównuje zasady konserwatyzmu i liberalizmu,
 dyskutuje założenia umowy społecznej Jana Jakuba Rousseau oraz Johna Rawlsa,
 stawia pytania dotyczące konstruktywności myślenia krytycznego w filozofii społecznej,
 porównuje koncepcje kultury Z. Freuda i H. Marcusa,
 odnosi neolewicową koncepcję wolności do koncepcji nowożytnych,
 omawia koncepcję społeczeństwa otwartego i zamkniętego, odnosząc się do swojej wiedzy
dotyczącej najnowszej historii Polski.
Narzędzia i metody
Temat 1. Myśl i język
Treści nauczania
 wprowadzenie do semiotyki,
 pojęcie znaku, nazwy i języka,
 rodzaje nazw,
 definicje i błędy w definicjach.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
32



wskazuje przedmiot semiotyki,
przedstawia pojęcie znaku i języka, nazwy i definicji,
wyjaśnia funkcje języka.
Umiejętności
Uczeń:
 klasyfikuje znaki, języki, nazwy i definicje,
 rozpoznaje rodzaje definicji,
 konstruuje samodzielnie definicję,
 znajduje błędy w definicji.
Temat 2. Elementy logiki
Treści nauczania
 wprowadzenie do logiki formalnej,
 zdanie w sensie logicznym,
 rachunek zdań,
 rodzaje rozumowań,
 typy błędów logicznych w rozumowaniach niesformalizowanych,
 wynikanie logiczne a wnioskowanie dedukcyjne.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 określa przedmiot badań logiki formalnej,
 wskazuje różnicę pomiędzy zdaniem w sensie potocznym a zdaniem w sensie logicznym,
 omawia pojęcie sylogizmu,
 definiuje rodzaje rozumowań,
 nazywa i wyjaśnia typy błędów logicznych,
 dokonuje analizy zerojedynkowej do rozstrzygnięcia prawdziwości lub fałszywości
przykładowych zdań.
Umiejętności
Uczeń:
 buduje zdanie w sensie logicznym,
 nazywa człony sylogizmu,
 operuje terminem sylogizmu,
 podaje przykład rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego,
 podaje przykłady rozumowań zawierających błędy logiczne.
Temat 3. Retoryka
33
Treści nauczania
 wprowadzenie do retoryki − rys historyczny,
 postać i zadania oratora,
o inventio – sprecyzowanie tematu i aktu mowy oraz zebranie materiału,
o dispositio – uporządkowanie przemowy i dobór argumentów pod konkretnego
słuchacza,
o elocutio – wybór odpowiedniego stylu, kompozycji, środków stylistycznych,
słownictwa,
o actio – sztuka wygłaszania przemowy,
o memoria – opanowanie pamięciowe tekstu mowy,
 zasady prowadzenia dyskusji filozoficznej.
Osiągnięcia ucznia
Wiadomości
Uczeń:
 wskazuje praktyczne zastosowanie retoryki,
 podaje elementy budowania przemowy: inventio, dispositio, elocutio, actio, memoria,
 wymienia chwyty erystyczne stosowane w dyskusji,
 wskazuje zasady prowadzenia dyskusji filozoficznej.
Umiejętności
Uczeń:
 bada konstrukcję przemówienia,
 wymienia argumenty, które zostały użyte w przemowie,
 buduje przemówienie, korzystając z zasad retoryki,
 wygłasza przemówienie,
 podejmuje dyskusję, stosując zasady dyskusji filozoficznej.
Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej niniejszy program przewiduje kształtowanie
umiejętności analizy i interpretacji tekstów filozoficznych, odwołując się do następujących
fragmentów:
Rozdział
Czym jest filozofia?
Znaczenie
kulturze
filozofii
w
Tekst filozoficzny
 Zdziwienie jako początek filozofii: [Arystoteles, Metafizyka,
I 2. 982b 13–983a 2.]
 Światopogląd galilejski: [S. Blackburn, Oksfordzki słownik
filozoficzny, red. naukowy J. Woleński, tłum. C. Cieśliński,
Warszawa 1997, s. 393]
 Dramat rozdziału miedzy wiarą a rozumem: [Jan Paweł II,
Encyklika Fides et ratio, 45–47, Poznań 1998, s. 70–73]
 O istocie sztuki: [A. Schopenhauer, Świat jako wola i
34
przedstawienie, t. II, tłum., wstęp i komentarz J. Garewicz,
Warszawa 1995]

Podstawowe problemy
pojęcia filozofii
i



Sokrates – pierwszy filozofetyk



Idealizm
Platona
system filozoficzny
jako



Arystoteles
i
początki
naukowego myślenia





Filozofia hellenistyczna
poszukiwanie szczęścia
i


Początek świata: [Platon, Timajos (III. Początek świata),
tłum. W. Witwicki, Warszawa 1960]
Pesymizm: [A. Schopenhauer, Pesymizm (fragment 5), [w:]
W kręgu dobra i zła. Wybrane teksty z etyki współczesnej od
Hegla do Levinasa, oprac. i wybór tekstów E. Podrez,
Warszawa 1994]
Powołanie filozofa: [Platon, Protagoras, tłum. W. Witwicki,
Warszawa 1958, s. 98–99]
„Wiem, że nic nie wiem”: [Platon, Obrona Sokratesa, [w:]
tegoż, Uczta, Entyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon,
tłum. W. Witwicki, Warszawa 1988, s. 253–254]
Cnota jest wiedzą: [Platon, Menon, [w:] tegoż, Gorgiasz,
Menon, przeł. P. Siwek, Warszawa 1991, s. 175–176]
Narodziny filozofii: [Platon, Uczta, 203 b–204 c, tłum. W.
Witwicki, Warszawa 1982, s. 102–103]
Miłość platońska: [Platon, Uczta, 210 a – 212 a, tłum. W.
Witwicki, Warszawa 1982]
Mit jaskini: [Platon, Państwo, tłum i oprac. W. Witwicki,
Warszawa 1958, s. 358–366]
Substancja jako pierwsza kategoria bytu: [Arystoteles,
Metafizyka, VII 3, 1028 b 32 – 1029 a 15, tłum. T. Żeleźnik,
Warszawa 1984]
Pierwsza Przyczyna: [Arystoteles, Metafizyka, VII 8, 10273
a 23–36, tłum. T. Żeleźnik, Warszawa 1984]
Natura Boga: [Arystoteles, Metafizyka, VII 7, 1072 b 13–18
i 24–30, tłum. T. Żeleźnik, Warszawa 1984]
Zasada złotego środka: [Arystoteles, Etyka nikomachejska,
II 6, 1106 b 36, tłum. G. Kromska, Warszawa 1956]
Ustroje właściwe i zwyrodniałe: [Arystoteles, Polityka, ks.
III, 5 1–9, 14–15, tłumaczenie L. Piotrowicz [w:] tegoż,
Dzieła wszystkie, tom I, Warszawa 2003, s. 63–65, 66]
Postawa stoicka: [Epiktet, Encheiridion, 5–9 (fragment),
[w:] Filozofia Grecji i Rzymu, Warszawa 1968, s. 328–329]
O wolności: [Epiktet z Hierapolis, Diatryby, tłumaczenie:
www.zrodlahistoryczne.prv.pl, s. 7–9]
Filozofia jako jedyna ostoja w życiu: [Marek Aureliusz,
Rozmyślania, II 17, tłum. M. Reiter, Warszawa 1997]
Główne myśli epikureizmu: [Diogenes Laertios, Żywoty i
poglądy sławnych filozofów. Epikur, tłum. I. Krońska, K.
35




Św.
Augustyn
przedstawiciel patrystyki
–



Św. Anzelm i ontologiczny
dowód na istnienie Boga
Św. Tomasz z Akwinu –
filozof scholastyczny
Kartezjusz:
jestem”
„Myślę,
więc




Filozofia człowieka Blaise’a
Pascala


Baruch de Spinoza – „Bóg,
czyli natura”
Empiryzm Johna Locke’a


Leśniak, W. Olszewski, Warszawa 1982]
Epikureizm: [Epikur, List do Menakeusa [w:] D. Laertios,
Żywoty i poglądy sławnych filozofów. Epikur, tłum. I.
Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski, Warszawa 1982, s.
648–649]
Co to jest sceptycyzm?: [Sykstus Empiryk, Zarysy
Pyrrońskie, ks. I. 4, tłumaczenie Adam Krokiewicz,
www.zrodlahistoryczne.prv.pl]
Czy istnieje rzeczywiste dobro i zło?: [Sykstus Empiryk,
[w:] J. Jarco, Z. Kalita, M. Semp, Etyka. Podręcznik dla
szkół średnich, Warszawa–Wrocław 1993, s. 55]
Zło jako brak dobra: [Św. Augustyn, Wyznania (fragmenty),
tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1987]
Iluminacja: [Św. Augustyn, Soliloquia (fragmenty), [w:]
Dialogi filozoficzne, t. II, Warszawa 1953, s. 40–41]
W czym pobłądził św. Augustyn?: [L. Kołakowski, Bóg nam
nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu
jansenizmu, tłum. z ang. I. Kania, Kraków 2001, s. 46–47]
Wiara szuka zrozumienia: [Św. Anzelm, Proslogion, tłum.
T. Włodarczyk, Warszawa 1992, s. 144]
Dowód ontologiczny [Św. Anzelm, Proslogion, cz. 2, tłum.
T. Włodarczyk, Warszawa 1992, s.145–146]
Pięć dróg św. Tomasza na udowodnienie istnienia Boga:
[Św. Tomasz, Suma teologiczna, t. I, Londyn 1967, s. 80]
Rozprawa o metodzie: [Kartezjusz, Rozprawa o metodzie
(fragmenty cz. III), tłum. T. Boy-Żeleński, Kraków 2004, s.
20–22]
Co to jest ja? [myśl 323]: [B. Pascal, Co to jest ja? [w:]
tegoż, Myśli, przekł. T. Boy-Żeleński, Warszawa 2008, s.
163–164]
Trzcina myśląca [myśl 347]: [B. Pascal, Trzcina myśląca
[w:] tegoż, Myśli, przekł. T. Boy-Żeleński, Warszawa 2008,
s. 172–173]
Zakład Pascala [myśl 223]: [B. Pascal, Zakład Pascala [w:]
tegoż, Myśli, przekł. T. Boy-Żeleński, Warszawa 2008, s.
126–127]
Teoria podwójnego aspektu: [B. Spinoza, Twierdzenie XV
[w:] tegoż, Etyka, przełożył Ignacy Myślicki, na nowo
opracował Leszek Kołakowski, s. 7–9]
Społeczeństwo polityczne: [J. Locke, Dwa traktaty o
rządzie, rozdz. II, VII, VIII, IX, przeł. Z. Rau, Warszawa
36

Immaterializm Georga
Berkeleya


Empiryzm Davida Hume’a

Filozofia polityczna Woltera
Teoria umowy społecznej
Jana Jakuba Rousseau


Racjonalizm monistycznometafizyczny G. W. Leibniza

Wprowadzenie do filozofii
krytycznej
Immanuela
Kanta
Idealizm obiektywny Georga
W. F. Hegla
Pesymistyczna
filozofia
Artura Schopenhauera



Utylitaryzm John’a Stuart’a
Mill’a

Filozofia egzystencji Sørena
Kierkegaarda


Materializm
historyczny
Karola Marksa
1992]
O stanie natury: [J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, przeł. Z.
Rau, Warszawa 1992]
Istnieć znaczy być postrzeganym [G. Berkeley, Traktat o
zasadach poznania, cz. I. 3, 4, 5, przeł. J. Salamon, Kraków
2005, s. 25–27]
Krytyka pojęcia przyczynowości: [D. Hume, Krytyka
pojęcia przyczynowości, [w:] tegoż, Badania dotyczące
rozumu ludzkiego, VII, 2, tłum. J. Łukaszewicz, K.
Twardowski, Warszawa 1977]
Niezwykła tolerancja u Żydów [Wolter, Traktat o tolerancji
napisany z powodu śmierci Jana Calasa, rozdz. 13, przeł. i
opracowali Zdzisław Ryłko i Adolf Sowiński, PIW,
Warszawa 1988]
O umowie społecznej [J.J. Rousseau, Umowa społeczna,
księga 2, przełożył Antoni Peretiatkowicz, Kęty 2002, s. 18]
O człowieku: [G.W. Leibniz, List Leibniza do Arnaulda,
Wenecja 23 marca 1690, [w:] G.W. Leibniz,
Korespondencja z Antoine’em Arnauldem, tłum. S.
Cichowicz, Warszawa 1998, s. 132–134]
Prawo moralne: [I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu
(fragment), tłum., przed. I przyp. J. Gałecki, Warszawa
1984]
Antynomie rozumu: [I. Kant, Prolegomena do wszelkiej
przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako
nauka, § 51–52, przeł. B. Bornstein, opr. J. Suchorzewska,
Warszawa 1993, s. 94–95]
Wielkie postacie historyczne a państwo: [G.W.F. Hegel,
Wykłady z filozofii dziejów (Wstęp), tłum. J. Grabowski, A.
Landman, Warszawa 1958]
O tym, czym się jest: [A. Schopenhauer, W poszukiwaniu
mądrości życia. Parerga i paralipomena, tom I, tłum. J.
Garewicz, Warszawa 2002, s. 414–415]
O utylitaryzmie: [J. S. Mill, Co to jest utylitaryzm, tłum. M.
Ossowska, Warszawa 1959, s. 29–35]
Kim jest człowiek?: [S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie, 11a,
przekł. J. Iwaszkiewicz, Łódź 1972, s. 146–147, 155]
Materializm historyczny: [K. Marks, Przyczynek do krytyki
ekonomii politycznej (fragment wstępu), [w:] Dzieła
wybrane Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, tom I,
Warszawa 1949]
37
Filozofia życia Fryderyka
Nietzschego


Fenomenologia E. Husserla


Kwestia języka w filozofii
analitycznej

Filozofia nauki

Fenomenologia
Hermeneutyka


Egzystencjalizm


Personalizm


Filozofia dialogu
Współczesna filozofia
polityczna i społeczna


Przedmowa Zaratustry: [F. Nietzsche, Tako rzecze
Zaratustra, Książka dla wszystkich i dla nikogo, Przedmowa
1–4, tłum. W. Berent, Poznań 2006, s. 7–13]
Fenomenologiczne epoché: [E. Husserl, Idee czystej
fenomenologii i fenomenologii filozofii, [w:] B. Markiewicz,
Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, Warszawa
1987, s. 351–354]
Kryzys kultury zachodniej: [E. Husserl, Kryzys
europejskiego człowieka, [w:] M. Kuziak i inni, Słownik
myśli filozoficznej, Bielsko-Biała 2004, s. 356–357]
Traktat logiczno-filozoficzny: [L. Wittgenstein, Traktat
logiczno-filozoficzny (fragmenty), [w:] B. Markiewicz,
Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, Warszawa
1987, s. 396–398]
Co to znaczy pragmatyzm?: [W. James, Wykład II. Co
oznacza pragmatyzm, [w:] tegoż, Pragmatyzm. Nowa nazwa
kilku starych metod myślenia. Popularne wykłady z filozofii,
przeł. Michał Filipczuk, Kraków 2004, s. 25–39]
Przeżycie estetyczne: [R. Ingarden, O estetyce
fenomenologicznej, [w:] Filozofia XX wieku, t. I, red. Z.
Kuderowicz, Warszawa 2002, s. 419–420]
Teoria a praktyka: [H.G. Gadamer, Dziedzictwo Europy,
tłum. i wstęp A. Przyłębski, Warszawa 1992, s. 18]
Człowiek jest skazany na wolność: [J.P. Sartre,
Egzystencjalizm jest humanizmem (fragment), [w:] B.
Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów,
Warszawa 1987, s. 444–445]
Mit Syzyfa: [A. Camus, Mit Syzyfa i inne eseje, tłum. J.
Guze, Warszawa 1004, s. 156–169]
Wspólne dobro: [K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, s.
308–309]
Co to jest personalizm?: [E. Mounier, Świat osobowy, tłum.
A. Krasiński, [w:] Filozofia XX wieku, t. I, red. Z.
Kuderowicz, Warszawa 2002, s. 125]
Ja i Ty: [M. Buber, Ja i Ty, tłum. J. Doktor, [w:] W kręgu
dobra i zła…, oprac. i wybór tekstów E. Podrez, Warszawa
1994, s. 142–143]
Ucieczka od wolności: [E. Fromm, Ucieczka od wolności,
przeł. Olga i Andrzej Ziemilscy, Warszawa 2003, s. 232–
233]
Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie: [K.R. Popper,
38
Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie (fragment), przeł. H.
Krahelska, Warszawa 2006]
39
4. Sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania
Niniejszy program umożliwia nauczycielom samodzielny dobór kolejności treści nauczania. Założenie
to podyktowała świadomość specyfiki przedmiotu. Nauczyciel dokonujący wyboru materiału musi
jedynie dostosować go do liczby godzin oraz poziomu umiejętności uczniów (ich zdolności
krytycznego i abstrakcyjnego myślenia, syntetyzowania i analizowania wiedzy itd.). Należy przy tym
pamiętać, że nauczanie filozofii powinno mieć charakter holistyczny, ponieważ edukacja filozoficzna
nabiera sensu w konfrontacji z innymi dziedzinami wiedzy, a – przede wszystkim – z ludzkim
doświadczeniem. Z tego też względu konieczne jest założenie integracji przedmiotowej z programami
nauczania języka polskiego, historii, historii sztuki, wiedzy o kulturze itd.
Ze względu na modularny układ treści nauczania niniejszego programu, nauczyciel ma
możliwość zmieniania kolejności modułów albo też samych tematów. Taka swoboda wymaga jednak
od niego kreatywności.
Rola nauczyciela w procesie nauczania ze względu na przyjęte założenia dydaktyczne polegać ma na:
 przekazywaniu treści zawartych w materiale nauczania,
 pobudzaniu uczniów do samodzielnego i krytycznego myślenia,
 prowokowaniu do podejmowania prób samodzielnego rozwiązywania problemów,
 wspomaganiu ucznia w wyżej wymienionych procesach.
Realizacja wszystkich celów programu wymaga od nauczyciela doboru różnorakich metod, ze
specjalnym uwzględnieniem metod aktywnych, dzięki którym będzie możliwa ich realizacja.
Proponowane metody realizacji celów edukacyjnych:
wykład – nauczyciel, komunikując wiedzę, powinien zwrócić uwagę na zastosowanie w jego
początkowej fazie (set induction) metod dynamicznych: elementów pogadanki, postawienia problemu
w sposób interesujący i atrakcyjny dla ucznia, użycia różnorodnych środków dydaktycznych – obrazu,
dźwięku, fragmentu tekstu itd.; przekazywanie specyficznych treści filozoficznych wymaga od
nauczyciela dużej precyzji języka, czytelnego formułowania problemów i jasnego definiowania pojęć;
pogadanka – wprowadzając nowy temat, nauczyciel powinien się odwoływać do osobistego
doświadczenia uczniów oraz ich wiedzy z zakresu innych przedmiotów; w znaczący sposób może to
ułatwić przekazywanie, jak i przyswajanie treści nauczania; dzięki tej metodzie nauczyciel może
wykazać praktyczny aspekt zastosowania filozofii oraz jej holistyczny charakter;
praca z podręcznikiem – jest jednym z elementów wpływających na umiejętność samodzielnego
myślenia i wykonywania zadań przez uczniów; wykorzystując podręcznik jako narzędzie pracy grupy
uczniów, nauczyciel może rozwijać ich umiejętności komunikacji czy dyskusji;
praca z materiałami źródłowymi – uczeń, korzystając z różnorodnego materiału źródłowego: teksty
filozoficzne, literackie, poezja, obraz, obcuje z problemami filozoficznymi w szeroko rozumianym
kontekście kulturowym; jest to jeden z najistotniejszych elementów w nauczaniu filozofii; nie tylko
uczy analizować i syntetyzować wiedzę z zakresu innych przedmiotów, ale przede wszystkim skłania
do samodzielnego i krytycznego namysłu;
ćwiczenia – umożliwiają kształtowanie umiejętności samodzielnego myślenia, jak i sprawdzenie
umiejętności i wiadomości nabywanych w procesie nauczania;
40
praca indywidualna – powinna odbywać się poprzez samodzielną analizę tekstów filozoficznych,
materiałów źródłowych (tabel, obrazów, wierszy, fragmentów literatury), a także pisanie prac
pisemnych czy zadań na tematy skonstruowane w formie otwartej (np. dokończ zdanie: „Granice
mojego języka są granicami mojego…”; zinterpretuj i ustosunkuj się do twierdzenia Sartre’a: „Piekło
to inni.”);
praca w zespołach – jest szczególnie cenna dla celów wychowawczych nauczania; jeśli ma być
dobrze realizowana, wymaga od ucznia otwartości na poglądy innych, a także umiejętności
przydatnych w argumentacji i komunikacji; stosując tę metodę, można zachęcać uczniów do szukania
rozwiązań dylematów moralnych czy wspólnej interpretacji tekstów, rozwijając przy tym ich
umiejętności argumentacji i współdziałania;
dyskusja – jest kolejną z metod ważnych i niezbędnych w nauczaniu filozofii; rola nauczyciela polega
tu na kontrolowaniu jakości argumentacji uczniów, poprawnego posługiwania się przez nich językiem,
używania odpowiednich pojęć, zwracaniu uwagi na logiczność i przejrzystość argumentacji; warto
zwrócić uwagę na różnorodne metody prowadzenia dyskusji: burza mózgów, dyskusja punktowa,
dyskusja panelowa, analiza postawionego problemu ze względu na argumenty za i przeciw;
różnorodność form tej metody daje możliwość dostosowywania jej do poziomu wiadomości i
umiejętności uczniów.
Zaproponowane sposoby realizacji celów pozwalają kształtować wybrane umiejętności oraz
prowadzić indywidualizację pracy z uczniem zdolnym lub posiadającym trudności w nauce przy
realizacji podanych niżej zasad:
 stopniowanie trudności zadań w zależności od cech ucznia,
 opracowywanie wskazówek dla rozwiązywania zadań przez uczniów,
 pomoc nauczyciela w rozwiązywaniu zadań w formie pomocy lekcyjnej i pozalekcyjnej,
 gromadzenie i stosowanie różnorodnych materiałów dydaktycznych przez nauczyciela,
 motywowanie ucznia do prowadzenia własnych analiz i poszerzania zainteresowań.
Dla zastosowania tych zasad i realizacji treści przedstawionych w tym programie nauczania
proponuje się dodatkowe techniki, które pozwolą na indywidualizację pracy z uczniem:
 integracja treści nauczania z filozofii z treściami z innych przedmiotów,
 samodzielne lub zespołowe opracowywanie wybranego tematu i jego prezentacja podczas
lekcji,
 twórcze rozwiązywanie problemów filozoficznych,
 wspieranie koła filozoficznego przez nauczyciela,
 udział w wykładach filozoficznych realizowanych na uczelniach wyższych,
 poznawanie treści filozoficznych z różnorodnych źródeł i nośników,
 zbieranie i dokumentowanie treści filozoficznych z artykułów zamieszczonych w Internecie,
kronikach, prasie, z nagrań muzycznych, filmów, audycji radiowych czy programów
telewizyjnych,
 przygotowywanie publicznych wystąpień i debat o charakterze filozoficznym,
 stosowanie zdobytej wiedzy do analizy codziennej rzeczywistości.
41
5. Opis założonych osiągnięć ucznia
Zgodnie z obowiązującymi normami dydaktycznymi osiągnięcia ucznia zostały podzielone na
dotyczące obszaru wiedzy i umiejętności. Założeniem programu jest to, by podstawowym
osiągnięciem ucznia było stosowanie w praktyce życia codziennego i dla swojego rozwoju
intelektualnego zdobytej w procesie nauczania wiedzy filozoficznej. Temu celowi została
podporządkowana struktura programu, która przechodzi od umiejętności stawiania pytań przez
poszukiwanie odpowiedzi do umiejętności obrony stanowiska. Przedstawienie podstawowej wiedzy z
zakresu terminologii, historii idei czy kontekstu kulturowego omawianych kierunków filozoficznych
jest pierwszym krokiem na drodze do realizowania postulatu pedagogiki pragmatycznej. Jeżeli
nauczyciel chce uczynić doświadczenie źródłem zdobywania i weryfikacji wiedzy przez uczniów,
musi stworzyć warunki do odpowiednich interakcji międzyludzkich, w których szanuje się poglądy
innych i bierze odpowiedzialność za swoje własne. Tylko taka gotowość do dialogu otwiera przed
człowiekiem możliwość korzystania z całego bogactwa kultury i inspiruje do dalszych poszukiwań.
Celem nauczania filozofii w szkole ponadgimnazjalnej jest przede wszystkim rozbudzenie w
uczniach ciekawości − zachęcenie do stawiania pytań i poszukiwania na nie odpowiedzi. Uczeń
nabywa nowe sprawności intelektualne i moralne, kiedy w sposób krytyczny i samodzielny odnosi się
do elementów rzeczywistości i zależności między nimi, korzystając ze zdobytej wiedzy (w zakresie
interdyscyplinarnym) i własnej praktyki życia. Uznając ten model kształcenia za zasadę naczelną,
niniejszy program kładzie szczególny nacisk na następujące elementy:
 poznanie najistotniejszych problemów i zagadnień filozoficznych,
 ich własną interpretację poprzez odniesienie do literatury przedmiotu,
 samodzielną i krytyczną analizę problemu,
 wymianę poglądów poprzez uczestnictwo w dyskusji,
 weryfikację własnego stanowiska,
 analizę i interpretację tekstów filozoficznych i kulturowych.
Obowiązująca podstawa programowa ma charakter rozszerzony, dlatego też szczegółowe osiągnięcia
ucznia z zakresu wiedzy i umiejętności zawierają:
 znajomość podstawowych problemów, kierunków i paradygmatów filozoficznych,
 rozpoznanie pochodzenie problemów filozoficznych i związków, jakie występują pomiędzy
nimi,
 stawianie pytań dotyczących ujęcia problemów filozoficznych,
 poszukiwanie możliwości rozwiązania samodzielnie postawionego problemu,
 weryfikowanie logiczności wywodu filozoficznego,
 rozumienie i posługiwaniu się pojęciami charakterystycznych dla podstawowych
subdyscyplin filozoficznych: ontologii, epistemologii, aksjologii, etyki, estetyki, filozofii
społecznej, logiki,
 stosowanie narzędzi filozoficznych do wyrażania i uzasadniania własnego stanowiska,
 doskonalenie umiejętności autorefleksji oraz precyzyjnego wyrażania własnych poglądów i
postaw.
42
Założonymi osiągnięciami w nauczaniu filozofii jest także:
 kształtowanie postawy odpowiedzialności za wypowiadane słowa i poglądy,
 dialogiczna otwartość na argumenty innych, szacunek dla wypowiedzi innych,
 uwrażliwienie na kwestie aksjologiczne.
43
6. Propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia
W nauczaniu filozofii nauczyciel oceniający wiedzę i umiejętności uczniów powinien kierować się
zasadą indywidualizmu. Specyfika kształcenia filozoficznego musi uwzględniać możliwości i
zdolności uczniów. Wychodząc z tego założenia, autorzy programu proponują następujące kryteria
oceniania w zakresie wiadomości i umiejętności:
 znajomość treści nauczania, w tym: pojęć filozoficznych, przedstawicieli określonych
poglądów i szkół filozoficznych – ich dorobku i wpływu na filozofię i kulturę,
 aktywność ucznia: udział w dyskusjach i pracach grupowych,

zaangażowanie w przedmiot − samodzielne stawianie pytań i szukanie rozwiązań problemów
filozoficznych,
 kreatywność i samodzielność podczas wykonywania prac indywidualnych i analizy
materiałów źródłowych.
Propozycje szczegółowych kryteriów oceniania:
Ocena celująca
Uczeń w sposób swobodny używa pojęć i terminów filozoficznych, prezentuje poznane kierunki i
koncepcje filozoficzne, samodzielnie i krytycznie podejmuje problemy filozoficzne i analizuje tekst
źródłowy, prezentuje własne stanowisko w poznanych zagadnieniach filozoficznych, nie popełnia
błędów logicznych, uczestniczy w pozaszkolnych konkursach i olimpiadach.
Ocena bardzo dobra
Uczeń zna i stosuje poznane terminy i pojęcia filozoficzne, rozpoznaje poszczególne koncepcje i
szkoły filozoficzne, samodzielnie i krytycznie stawia pytania do tekstu źródłowego, prezentuje i potrafi
obronić własne stanowisko względem problemów filozoficznych, nie popełnia błędów logicznych, jest
aktywny i zaangażowany w przedmiot w toku lekcji.
Ocena dobra
Uczeń posiada niewielkie braki w nauczanych treściach, posługuje się pojęciami i terminami
filozoficznymi, odwołuje się do poznanych koncepcji filozoficznych, stawia pytania do tekstów
źródłowych, samodzielnie odtwarza argumentację zawartą w tekstach filozoficznych, jest aktywny i
zaangażowany w tok lekcji.
Ocena dostateczna
Uczeń zna podstawowe terminy i pojęcia filozoficzne, rozpoznaje kierunki filozoficzne na podstawie
tekstu źródłowego, stawia samodzielnie pytania do tekstu, zabiera głos w dyskusjach, jest średnio
zaangażowany w przedmiot.
Ocena dopuszczająca
44
Uczeń zna podstawowe pojęcia i terminy filozoficzne, samodzielnie potrafi odtworzyć główną tezę
zawartą w tekście źródłowym, z pomocą nauczyciela poprawnie wykonuje zadania, nie angażuje się w
przedmiot, nie zabiera głosu w dyskusjach.
Ocena niedostateczna
Uczeń nie zna podstawowych terminów i pojęć filozoficznych, posiada duże braki w wiadomościach i
umiejętnościach, nie potrafi samodzielnie postawić pytania do tekstu źródłowego, nie podejmuje
własnej refleksji, nie angażuje się w przedmiot, na lekcjach przyjmuje postawę bierną i nie wykazuje
chęci do nauki. Nie spełnia kryteriów wymagań na ocenę dopuszczającą.
45