Podstaw przedsiębiorczości
advertisement
Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 45 min. Uczniowie siedzą w małych grupach TEMAT: Powstanie pieniądza i jego ewolucja. Funkcje pieniądza. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – poznanie pojęć: barter, pieniądz, moneta, emitent, pieniądz papierowy, bezgotówkowy, pieniądz elektroniczny, system pieniężny (walutowy) – istota pieniądza, – funkcje pieniądza, – powstanie pieniądza i etapy jego ewolucji; b) zakres afektywny (emocjonalny) – znaczenie potrzeb ludzkich dla procesu postępu gospodarczego, – uświadomienie roli wymiany towarowej dla powstania pieniądza, – wartościowanie wypracowanych definicji, – ćwiczenie umiejętności aktywnej współpracy w grupie; c) zakres psychomotoryczny – gotowość do działania, – asertywność. pieniądz Metoda: praca z tekstem źródłowym Forma: praca w grupach różnym frontem Środki dydaktyczne: – teksty źródłowe (zał. 1-7), – arkusze szarego papieru, ewent. folie i rzutnik, – mazaki, – folie dla nauczyciela (w załączniku). FAZA WSTĘPNA: 5min. 1. Czynności organizacyjne. 2. Nawiązanie do potrzeb ludzkich wg Maslowa. 3. Podanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na 7 grup FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Rozdanie tekstów źródłowych, arkuszy papieru i mazaków. 2. Grupy pracują z tekstami, a na papierze przedstawiają skrótowo charakterystykę danego etapu ewolucji pieniądza (może być graficznie) oraz definiowanie odnośnych pojęć. 3. Wybrana osoba z grupy prezentuje efekty pracy. 4. Skonfrontowanie wypracowanych definicji z definicjami podanymi na foliach – ewentualne poprawki. 5. Wykonanie notatki do zeszytu. FAZA PODSUMOWUJĄCA: 10 min. 1. Określenie 3 funkcji pieniądza wynikających z lekcji: – miernik wartości, – środek wymiany, – środek płatniczy. (Patrz folia II) 2. Zadanie zadania domowego: Odszukaj w encyklopedii wyjaśnienie pojęcia tezauryzacja. Jaki ma ono związek z funkcjami pieniądza? ZAŁĄCZNIK 1 – GRUPA I Polecenie: Wyjaśnij co to jest „barter” i określ jego wady. Barter – czyli wymiana towaru za towar W gospodarce barterowej (bezpieniężnej) krowę można było wymienić na przykład na dwie świnie. Ale nie było to proste, po pierwsze – trzeba było znaleźć kogoś kto miał pożądany przez nas towar i jednocześnie reflektował na towar przez nas oferowany, po drugie – trzeba było ustalić relacje wartości między tymi towarami, po trzecie – może właściciel świni nie miał drugiej, by zapłacić za całą krowę lub nie potrzebował całej krowy! Jak widać taka wymiana była trudna, niewygodna i mogła łatwiej doprowadzić kontrahentów do kłótni niż do sfinalizowania transakcji. „ Przed laty, Mademoiselle Zelie, śpiewaczka teatru Lalieque w Paryżu,...dała koncert w Society Island. Za arię z Normy i kilka innych pieśni miała otrzymać jedną trzecią wpływów. Po przeliczeniu okazało się że jej udział składa się z trzech świń, dwudziestu trzech indyków, czterdziestu czterech kurczaków, pięciu tysięcy orzechów kokosowych i poza tym znacznych ilości bananów, cytryn i pomarańczy...[W] Paryżu... taka ilość zwierząt domowych i warzyw mogła przynieść cztery tysiące franków, co byłoby dobrym wynagrodzeniem za pięć pieśni. Jednakże w Society Island pieniądze były rzadkością, a ponieważ Mademoiselle nie była w stanie skonsumować sama istotnej części należnych jej wpływów, w międzyczasie konieczne się stało karmienie świni i drobiu owocami’’. Wg Stanley’a Jevons’a ZAŁĄCZNIK 2 – GRUPA II Polecenie: Określ definicję i funkcje pieniądza. Podaj wady i zalety pieniądza sztabkowego. Pieniądz sztabkowy Pieniądz może być wykorzystywany jako środek wymiany przy spełnieniu następujących warunków: • musi być powszechnie akceptowany, tzn. sprzedawcy dóbr muszą być przekonani, że za otrzymane pieniądze bez trudności będą mogli nabyć potrzebne im produkty i usługi; • musi być łatwo przenośny; nawet pieniądze reprezentujące dużą wartość muszą być wygodne w użyciu – nie mogą być ciężkie i duże objętościowo, gdyż utrudniałoby to ich przechowywanie i przemieszczanie; • musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki, aby dokonywanie zarówno małych, jak i dużych transakcji przebiegało bez problemów; • musi być trudny do podrobienia, gdyż pieniądze, które łatwo sfałszować nie budzą zaufania i szybko tracą wartość.1 Wcześnie zauważono, że warunki te spełniają metale i ich związki lub stopy (np. żelazo, miedź, nikiel, brąz), w tym metale szlachetne zwane kruszcami, w szczególności srebro i złoto. Kruszce coraz bardziej wypierały inne dobra z pośredniczenia w wymianie towarowej. Były towarem wyjątkowym, ponieważ miały podwójną wartość użytkową: 1. zwykłego towaru (służyły do wyrobu broni, narzędzi pracy, biżuterii itd.), 2. były „wymiennikiem” – za jego pośrednictwem można posiąść inny dowolny towar. Kruszce zasłużyły na miano pieniądza ze względu na swoje naturalne cechy: ٠ są jednorodne niezależnie od miejsca pochodzenia, ٠ są bardzo trwałe, odporne na psucie się, zużycie, działanie powietrza i wody, ٠ łatwe do przenoszenia, przechowywania, dzielenia, ٠ mają dużą „wartość właściwą” (małe a drogie), zajmują mniej miejsca i dzięki temu są ekonomiczniejsze. Istota pieniądza polega na tym, że stanowi samodzielny byt wartości wymiennej wszystkich towarów; wyodrębnił się ze świata towarów, istnieje razem z nimi, ale jako coś odmiennego i niezależnego od nich.2 W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądz w formie metalowych sztab, często oznakowanych, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części, wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach. 1 2 R. Milewski Podstawy ekonomii,Warszawa 2002 Z. Grabowski Wprowadzenie do nauki o pieniądzu, Warszawa 1975 ZAŁĄCZNIK 3 – GRUPA III Polecenie: Określ co to jest moneta, dlaczego pieniądz przybrał taką formę i co to jest system pieniężny? Moneta Głównym powodem pojawienia się monety były kłopoty wynikające z konieczności ciągłego sprawdzania wagi i jakości kruszcu, którym płacono za nabyty towar. Początkowo próbowano innych form np. kulek, czy jak to było w koloniach greckich nad Morzem Czarnym monety miały kształt ryby (wcześniej ryby solone i suszone były na tych terenach ekwiwalentem ogólnym).3 Pierwsze monety w kształcie krążków pojawiły się w VII wieku p.n.e. w Lidii, na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (stop złota i srebra) w Argolidzie na Peloponezie i w Egipcie.4 Jeśli jednak wierzyć wzmiankom w eposach hinduskich, możliwe, że monety dzielące się wg systemu dziesiętnego były w użyciu w Indiach już kilkaset lat wcześniej.5 Szybko rósł popyt na pieniądze więc opracowano odpowiednie techniki ich wytwarzania. Stopniowo upowszechniła się technika wytwarzania monet z grubej blachy ze srebra lub złota lub ze stopu. Do blachy przykładano metalowe stemple z wytłoczonymi wzorami i bito w nie młotem – stąd określenie „bicie pieniądza”. Na monetach z jednej strony bito znak emitenta, czyli instytucji która biła monetę, na drugiej stronie jej wartość (zwykle liczba). Emitentem często w starożytności były świątynie. W starożytnym Rzymie początkowo największym emitentem była Świątynia Junony Monety – stąd pochodzi nazwa „moneta”. Z biegiem czasu bicie monet zostało zmonopolizowane w rękach władców (w Polsce już Mieszko I miał swoją monetę) i stanowiło jedno ze znamion suwerenności państwa. Od czasów Aleksandra Wielkiego przyjął się zwyczaj umieszczania na monecie wizerunku głowy panującego. Początkowo było to gwarantem czystości metalu i ciężaru monety, później już tylko raczej uprzejmym gestem władcy w stosunku do samego siebie. Mogło się to jednak obrócić przeciw władcy, bo wg Swetoniusza, po śmierci Kaliguli monety przez niego bite zostały wycofane i przetopione tak, by nie tylko imię, lecz i rysy tyrana poszły w zapomnienie.6 Przez określenie norm bicia monet następowało wprowadzenie pewnych istotnych elementów systemu pieniężnego zwanego krótko walutą. Jest to całokształt zasad funkcjonowania pieniądza ustanowionych na drodze prawodawczej i obowiązujących na obszarze podległym danej władzy. Wartość kruszcu w monetach była mniejsza niż ich wartość wymienialna, co dawało zarobek na emisji. Jeszcze mniej kruszcu dawano do monet w czasie wojen lub bito monety cieńsze. Dawało to jednak negatywne skutki dla gospodarki, bo przyczyniało się do wzrostu cen, a monety starsze, o wyższej zawartości kruszców szlachetnych, znikały z obiegu. Konsekwencją była częściowa dematerializacja pieniądza. Zwykle po pewnym czasie rządy dążąc do stabilizacji sytuacji finansowej, przeprowadzały reformę pieniężną i ponownie biły pieniądz o dużej zawartości złota lub srebra (często następowała w tym momencie zmiana nazwy pieniądza). ZAŁĄCZNIK 4 – GRUPA IV 3 tamże 4 R. Milewski Podstawy ekonomii Warszawa 2002 5 J.K. Galbraith Pieniądz, pochodzenie i losy, Warszawa 1982 J.K. Galbraith Pieniądz, pochodzenie i losy, Warszawa 1982 6 Polecenie: Wyjaśnij pojęcia „system bimetaliczny” i „monometaliczny”, „system sztabowo– złoty” i „system dewizowo–złoty” System bimetaliczny i monometaliczny Monety były bite z różnych metali lub ich stopów w różnych proporcjach. Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu „grubej”, solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300 r.). W 2 poł. XIII w. pojawiły się monety złote (1252 r. – floren we Florencji, a w 1284 r. – dukat w Wenecji) co doprowadziło do powstania systemu opartego jednocześnie na dwóch metalach (w Polsce wprowadzony dopiero w 1528 r.). w XVI w. na skutek odkryć geograficznych i napływu srebra z Ameryki do Europy nastąpiła deprecjacja srebra w stosunku do złota. W XVII w. W wielu krajach ustanowiono urzędową relację między ceną złota i srebra, co wpłynęło na relacje między wartością monet z tych metali – powstał system bimetaliczny (dwumetalowy). Miał on jednak pewne wady, gdyż duży wzrost produkcji (wydobycia) złota lub srebra mógł prowadzić do zmian w relacji wartości i powodować zakłócenia. Dlatego w XIX w. większość krajów (pierwsza Anglia w 1816 r.) stopniowo odeszła od stałego parytetu złota i srebra i oparła swój system monetarny na złocie – powstał system monometaliczny (jednego metalu). Przed I wojną światową był on stosowany w 44 krajach, a w 15 krajach wymienialność banknotów na złoto była ograniczona. W pozostałych krajach, aby utrwalić zaufanie do pieniądza w obiegu, gwarantowano możliwość wymiany banknotów na sztaby złota – był to system sztabowo–złoty. Charakteryzował się dużą stabilnością finansową.7 Po wybuchu I wojny światowej złote monety zostały wycofane z obiegu i system waluty złotej załamał się. Po zakończeniu I wojny światowej tylko Stany Zjednoczone w 1919 r. przywróciły pełną wymienialność banknotów na złoto.8 Wiele krajów wprowadziło wymienialność swoich walut na inne, w tym na dolary – powstał system dewizowo–złoty. Możliwa była w nim wymiana waluty kraju na dolary, a dolarów na złoto. W ten sposób utrwaliła się centralna rola dolara na świecie. Wielki kryzys gospodarczy 1929–1933 r. przyniósł odejście od systemu waluty kruszcowej. W 1944 r. podczas konferencji w Bretton Woods w stanie New Hampshire w USA, w której wzięło udział 730 osób z 44 krajów, postanowiono powołać Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF). Powstał wraz z organizacją towarzyszącą czyli Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju, a stawiał sobie za cel stabilizację międzynarodowych stosunków walutowych. W 1970 r. Stany Zjednoczone też musiały ostatecznie zawiesić wymienialność pieniądza papierowego na złoto. Słabnąca pozycja dolara USA skłoniła IMF do utworzenia w 1967 r. własnego pieniądza rozrachunkowego (SDR), w 1978 r. kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową (ECU). Teraz „wymienialność” oznacza wymianę na inne waluty, złoto zaś można kupować po cenach rynkowych, ulegających dużym wahaniom. 7 8 Z. Dobosiewicz Wprowadzenie do finansów i bankowości, Warszawa 2000 oraz Milewski R. Podstawy ekonomii, Warszawa 2002 tamże ZAŁĄCZNIK 5 – GRUPA V Polecenie: Wymień substytuty pieniądza monetarnego i wyjaśnij dlaczego pieniądz papierowy wyparł monety? Pieniądz papierowy Pierwsze substytuty pieniądza monetarnego pojawiły się w Europie już w średniowieczu w IX w. razem z rozwojem systemu bankowego9. Jednak w Chinach pieniądz papierowy znany był jeszcze wcześniej. Tzw. kwity depozytowe (kwity na pieniądze złożone w banku) były zobowiązaniem bankiera do zwrotu pieniędzy wraz z odsetkami. Z biegiem czasu upowszechniały się, gdyż ich przewóz był bezpieczniejszy. Przyjmowały one różne formy, także not bankowych (stąd „banknot”) zawierających zobowiązania banku emitującego do wymiany banknotu na złoto wg parytetu jednostki monetarnej. Odchodzenie od wymienialności banknotów na złoto spowodowało przekształcenie się banknotów w pieniądz papierowy. Początkowo banknoty emitowało wiele banków, ale w XIX w. w większości krajów monopol otrzymały banki centralne. Ustanowiono także kurs oficjalny tych banknotów. Stopniowo banknoty zaczęły dominować na rynku. Wartość banknotów w obiegu rosła szybciej niż wartość monet. O rozmiarach emisji pieniądza decyduje władza państwowa nie skrępowana przepisami uzależniającymi masę pieniądza od zasobów złota. Oznacza to jednak zarazem, że nie ma już w gospodarce mechanizmu ekonomicznego chroniącego ją od napływu nadmiernej ilości pieniądza, jaki występował w warunkach systemu waluty złotej. 9 Mowa o tym będzie w rozdziale 2 (patrz str.27) ZAŁĄCZNIK 6 – GRUPA VI Polecenie: Wyjaśnij pojęcie „pieniądz bezgotówkowy” i kto może się nim posługiwać? Pieniądz bezgotówkowy (skrypturalny) Następnym etapem rozwoju systemu pieniężnego w rozwiniętej gospodarce rynkowej było wprowadzenie nowych form płatniczych o charakterze bezgotówkowym, takich jak weksle i czeki, oraz upowszechnienie się rozliczeń bezgotówkowych. Pieniądz bezgotówkowy (zwany też bankowym lub żyrowym) występuje w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach. Rachunek bankowy jest dla posiadacza swoistą formą pieniądza, można go wykorzystywać do zakupów, dawniej – m. in. dzięki notom depozytowym, teraz – dzięki wystawianiu czeków10 i operacjom kartami płatniczymi. Pieniądz bezgotówkowy odgrywa coraz większą rolę w regulowaniu należności we współczesnej gospodarce. ma on formę czeku lub karty kredytowej, które zastępują coraz większą część pieniądza w obiegu. Są to jedynie substytuty pieniądza. Czekiem i karta kredytowa można posługiwać się tylko wówczas, gdy ich właściciel dysponuje na swoim koncie w banku gotówka, która jest ostatecznym środkiem płatniczym. Czek i karta kredytowa to dopiero obietnica zapłaty, która będzie zrealizowana, gdy nastąpi uznanie rachunku rozliczeniowego sprzedawcy oraz obciążenie rachunku wystawcy czeku, posiadacza karty kredytowej. 10 „Czek jest to bankowy środek płatniczy, dokument o ustalonej formie, za pomocą którego wystawca zleca bankowi wypłacenie okazicielowi lub określonej osobie podanej w tym dokumencie, sumy pieniężnej z rachunku wystawcy. Czek może być czekiem kasowym (płatnym gotówką) lub rozrachunkowym (do obrotu bezgotówkowego). Czeki, obsługując olbrzymią część transakcji rynkowych, są substytutem pieniądza w jego funkcji środka wymiany i środka płatniczego” (za Milewskim R. Podstawy ekonomii, Warszawa 2002) ZAŁĄCZNIK 7 – GRUPA VII Polecenie: Wyjaśnij pojęcie „pieniądz elektroniczny” i kiedy pojawił się po raz pierwszy? Pieniądz elektroniczny Jest to bezgotówkowy zapis elektroniczny dzięki zastosowaniu komputerów, zapisany w pamięci komputera lub na innych elektronicznych nośnikach pamięci (np. na pasku magnetycznym). Najpowszechniejszą formą pieniądza elektronicznego są karty bankowe. Początkowo karty bankowe służyły wyłącznie do dokonywania transakcji bezgotówkowych i były wydawane tylko dobrym i znanym klientom. Rozwój sieci bankomatów spowodował, że karty szybko stały się podstawowym produktem, który banki mogły zaoferować każdemu klientowi. Pierwszy w świecie bankomat został uruchomiony w 1964 r. przez First Pensylvania Bank w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pierwsze bankomaty zostały zainstalowane dopiero w 1990 r. przez Bank Pekao S.A. oraz Powszechną Kasę Oszczędności Bank Państwowy (dziś Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski S.A.). Większość banków rozpoczęła instalację bankomatów pracujących w trybie off-line, co powodowało, iż bankomaty akceptowały tylko własne karty bankomatowe i nie można było się w nich posłużyć kartami wydanymi przez inne banki czy międzynarodowe organizacje płatnicze. Banki zawarły więc „Porozumienie o świadczeniu usług dla posiadaczy kart bankowych w międzybankowej sieci on-line”. Dziś banki nie są już zainteresowane wydawaniem krajowych kart płatniczych i bankomatowych, a swoje bankomaty podłączają do sieci światowych organizacji płatniczych. FOLIA I Pieniądz jest to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań (np. spłata długu) Istota pieniądza polega na tym, że stanowi samodzielny byt wartości wymiennej wszystkich towarów; wyodrębnił się ze świata towarów, istnieje razem z nimi, ale jako coś odmiennego i niezależnego od nich. Moneta jest znakiem pieniężnym o określonej masie, próbie, wymiarach i kształcie, wykonanym z metalu, rzadziej z innych materiałów (np. skóry, muszli, kamienia), o oznaczonej wartości, będącym specyficzną stałą lub wymienną walutą, służącym jako środek płatniczy. Pieniądz papierowy jest to znak wartości niewymienialny na złoto i nie mający wartości substancjonalnej. Jest on symbolem wartości, któremu państwo nadało kurs przymusowy, właściwość środka cyrkulacji i środka płatniczego oraz przywilej płacenia nim podatków i świadczeń na rzecz skarbu państwa przez obywateli. FOLIA II FUNKCJE PIENIĄDZA ► Pieniądz jako miernik wartości pozwala wyrazić w postaci ceny wartość kosztów, które zostały poniesione na wytworzenie danego produktu lub usługi. Należy jednak pamiętać, iż cena nie zawsze odzwierciedla ujęcie kosztowe; w warunkach gospodarki rynkowej jest ona określona również na podstawie wzajemnego układu podaży i popytu. ► Pieniądz jako środek wymiany. Jest to najważniejsza spośród funkcji pieniądza. We współczesnych gospodarkach pieniądz wchodzi do wszystkich niemal transakcji rynkowych. Jego istnienie umożliwia ominięcie podwójnej zgodności potrzeb, niezbędnej w gospodarkach barterowych. Dzięki posiadanym środkom finansowym każdy może nabyć towary i usługi oferowane na rynku. W tym przypadku pieniądz można określić jako towar, który w każdej chwili może zostać wymieniony na inne towary lub usługi. ► Pieniądz jako środek płatniczy (miernik odroczonych płatności). Jeśli pieniądz jest wykorzystywany jako środek wymiany, to od razu jest oczywiste, że będzie on również służył jako środek płatniczy w wypadku transakcji wybiegających w przyszłość (np. zakup na raty). ► Pieniądz jako środek tezauryzacji (akumulacji lub skarbienia). Pieniądz jako środek przechowywania wartości utrzymuje określony poziom siły nabywczej od chwili uzyskania przychodu do chwili jego wydatkowania na wybrany cel. Oznacza to, że pieniądz na jakiś czas może być wyłączony z obrotu gospodarczego. Posiadacz środków pieniężnych wydatkuje je poprzez uczestniczenie w określonych transakcjach kupna– sprzedaży wybranych produktów, regulowaniu zobowiązań pieniężnych, lokowaniu w banku, zakupie papierów wartościowych, dzieł sztuki, biżuterii itd. Pieniądz w postaci papierowej nie zawsze jest najlepszym środkiem tezauryzacji, gdyż wpływa na to inflacja. Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 45 min. TEMAT: Rodzaje kart bankowych i ich zastosowanie. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – poznanie podziału kart bankowych wg różnych kryteriów, – umiejętność rozróżniania kart bankowych, b) zakres afektywny (emocjonalny) – zastosowanie kart bankowych i ocena ich przydatności, c) zakres psychomotoryczny – umiejętność posługiwania się kartami bankowymi. Metoda: pogadanka heurystyczna i pokaz Forma: praca w grupach równym frontem Środki dydaktyczne: – karty bankowe różnego rodzaju, – arkusze szarego papieru, ewent. folie i rzutnik, – mazaki, – folie dla nauczyciela. FAZA WSTĘPNA: 5min. 1.Czynności organizacyjne. 2.Nawiązanie do pieniądza elektronicznego jako ostatniego etapu ewolucji pieniądza. 3.Podanie tematu lekcji. 4.Podział klasy na grupy ok. 6-cio osobowe. FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Gdzie uczniowie spotkali się z kartami bankowymi? – „burza mózgów”, wypisanie na tablicy przykładów zastosowania kart. 2. Przedstawienie na folii schematu podziału kart bankowych wg dwóch kryteriów (patrz praca str.13) 3. Oglądanie różnego typu kart bankowych przyniesionych przez uczniów na lekcję. 4. Karty telefoniczne jako obiekt zainteresowania hobbystów – pokazanie przykładowego zbioru kart. 6. W miarę możliwości należałoby przećwiczyć z uczniami używanie wybranych typów kart bankowych na terenie szkoły (automat telefoniczny) lub w czasie wyjścia na wycieczkę np. do najbliższego bankomatu. FAZA PODSUMOWUJĄCA: 1.Powtórzenie podziału kart bankowych. 2.Ocena ich przydatności w życiu codziennym i bezpieczeństwa ich stosowania. FOLIA III RODZAJE KART BANKOWYCH Wg kryterium funkcjonalności Karta bankomatowa Karty wstępnie opłacone Karta płatnicza Karty wirtualne Karta identyfikacyjna W zależności od sposobu rozliczania transakcji Karta debetowa Karta kredytowa Karta obciążeniowa i z odroczonym terminem płatności Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 2 godz. lekcyjne. TEMAT: Funkcjonowanie pieniądza w gospodarce rynkowej. Czynniki determinujące popyt na pieniądz. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – poznanie pojęcia: popyt na pieniądz, podaż pieniądza, polityka monetarna, równowaga na rynku pieniężnym, – zależność popytu na pieniądz od stopy procentowej, poziomu cen i realnego dochodu narodowego, – czynniki determinujące podaż pieniądza wg teorii keynsistów i monetarystów; b) zakres afektywny (emocjonalny) – wykreślanie krzywych podaży i popytu pieniądza, – wyznaczanie punktu równowagi rynku pieniężnego c) zakres psychomotoryczny – umiejętność rysowania i analizowania wykresów, – kształcenie umiejętności dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych między różnymi zagadnieniami, – umiejętność wskazywania dodatnich i ujemnych stron sterowania gospodarką za pomocą polityki monetarnej. METODA: podająca Uwaga: ponieważ te zagadnienia są dla uczniów trudne należy je wprowadzić metodą podającą, by uniknąć błędów w czasie samodzielnego rozwiązywania tych problemów, co mogłoby prowadzić do ich utrwalania. FORMA: pracy zbiorowej ŚRODKI DYDAKTYCZNE: – tablica i kreda, – folie i epidiaskop. LEKCJA 1 FAZA WSTĘPNA: 5min. 1.Czynności organizacyjne. 2.Nawiązanie do poznanych wcześniej pojęć popyt, cena i realny dochód narodowy. 3.Podanie tematu lekcji. FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. „Burza mózgów”– do czego ludzie chcą mieć pieniądze? –wypisanie na tablicy. 2. Przedstawienie na folii pojęcia popyt na pieniądz i określenie czynników wpływających na popyt na pieniądz. 3. Przedstawienie wykresów zależności krzywej popytu od: – stopy procentowej (wykres 1, folia IV), – przeciętnego poziomu cen (wykres 2, folia V), – realnego dochodu narodowego (wykres 3, folia V). 4. Wyciągnięcie wniosków. 5. Zrobienie notatki do zeszytu. 6. Ewentualnie w niektórych klasach można wspomnieć o ścieraniu się poglądów keynsistów i monetarystów (patrz załącznik1). FAZA PODSUMOWUJĄCA: ok.10 min. 1. Utrwalenie nowych pojęć, powtórzenie czynników wpływających na popyt na pieniądz, powtórzenie wniosków. LEKCJA 2 FAZA WSTĘPNA: 5min. 1.Czynności organizacyjne. 2.Nawiązanie do poznanych wcześniej pojęć podaży, punktu równowagi. 3.Podanie tematu lekcji. 4. Ewentualnie kartkówka. FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Podanie definicji podaży pieniądza ogólnej i dla agregatów pieniężnych M1 i M2 (patrz folia VI). 2. Przedstawienie na folii pojęcia podaż pieniądza i przedstawienie wykresu zależności krzywej podaży od stopy procentowej (wykres 4, folia VII), 3. Wyznaczenie na wykresie podaży pieniądza punktu równowagi (patrz wykres na folii VIII) 4. Wyciągnięcie wniosków. 5. Wprowadzenie pojęcia polityka monetarna. FAZA PODSUMOWUJĄCA: 1.Utrwalenie nowych pojęć, powtórzenie. 2.Zadanie zadania domowego (w zeszycie ćwiczeń). ok.10 min. FOLIA IV POPYT NA PIENIĄDZ jest to ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Wielkość popytu na pieniądz zależy m. in. od takich czynników jak: • • • • • wielkość produkcji różnych dóbr, liczba zawieranych transakcji, nominalna i realna stopa oprocentowania środków pieniężnych (co ma związek ze stopą inflacji), przeciętny poziom cen produktów i usług, koszt posiadania pieniądza oraz koszt zamiany jednych aktywów na inne. POPYT NA PIENIĄDZ (MD) można też zdefiniować jako zależność między wielkością zasobu pieniądza, jaki ludzie chcą posiadać, a stopą procentową. KRZYWA POPYTU NA PIENIĄDZ pokazuje graficznie zależność między wielkością zasobu pieniądza, jaki ludzie chcą utrzymywać, a wielkością stopy procentowej. Wykres 1: Zależność popytu na pieniądz od stopy procentowej Ilość pieniądza Wielkość zgłaszanego popytu na pieniądz zależy od wysokości stopy procentowej. Im jest ona wyższa, tym więcej ludzie tracą trzymając pieniądze i dlatego ograniczają swoje zapotrzebowanie na nie. Powoduje to, że krzywa popytu ma nachylenie ujemne. Obniżaniu się stopy procentowej towarzyszy zwiększanie się wielkości popytu na pieniądz. FOLIA V Wykres 2: Zależność popytu na pieniądz od przeciętnego poziomu cen Przeciętny poziom cen MD Ilość pieniądza Wykres 3: Zależność popytu na pieniądz od realnego dochodu narodowego Realny dochód narodowy MD Ilość pieniądza WNIOSKI: Wykresy te wskazują, że popyt na pieniądz w ujęciu nominalnym: – maleje wraz ze wzrostem nominalnej stopy procentowej, – rośnie wraz ze wzrostem poziomu cen, – rośnie wraz ze wzrostem realnego dochodu narodowego. FOLIA VI W Polsce, wg zasad NBP, wyodrębnia się dwa agregaty pieniężne: • M1 – obejmuje pieniądz gotówkowy w obiegu (tj. poza kasami banków), depozyty złotowe (na żądanie i oszczędnościowe) gospodarstw domowych oraz depozyty złotowe przedsiębiorstw na żądanie; pieniądz ujmowany jako środek wymiany; • M2 – poza pozycjami z M1 obejmuje też depozyty terminowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Obydwa agregaty nie obejmują rachunków walutowych (odzwierciedla siłę nabywczą). Dla celów analitycznych wykorzystywane są jeszcze szersze agregaty, jak M3 lub M4, które obejmują m.in. niepieniężne instrumenty finansowe, jak np. krótkoterminowe papiery wartościowe. FOLIA VII PODAŻ PIENIĄDZA (MS) jest to ilość pieniądza dostępna w gospodarce, która zależy od tego, co zostanie uznane za pieniądz. 1. Dla M1: podaż pieniądza tworzy gotówka w obiegu, czyli banknoty i monety oraz wkłady bieżące na rachunkach bankowych. 2. Dla M2: podaż pieniądza tworzy gotówka w obiegu, wkłady bieżące, terminowe oraz walutowe na rachunkach bankowych. KRZYWA PODAŻY PIENIĄDZA pokazuje graficznie, jaka ilość pieniądza, zdefiniowanego jako M2 jest dostępna w gospodarce. Wykres 4: Krzywa podaży pieniądza Stopa procentowa MS Ilość pieniądza O podaży pieniądza decyduje bank centralny. Podaż pieniądza jest stała i nie zmienia się wraz ze zmianami stopy procentowej, dlatego krzywa podaży pieniądza przyjmuje kształt prostej pionowej wykreślonej dla ilości pieniądza dostępnej w gospodarce, którą określił bank centralny. FOLIA VIII Równowaga na rynku pieniężnym W gospodarce zgłaszany jest popyt na pieniądz przez podmioty gospodarcze, czyli na zasób pieniądza. Z drugiej strony bank centralny określa podaż pieniądza. Mamy więc dwie strony rynku popytową i podażową, które możemy połączyć, aby otrzymać obraz całego rynku pieniężnego. Wykres 5: Wyznaczanie ceny równowagi na rynku pieniężnym Ilość pieniądza Krzywa podaży pieniądza jest prostą pionową, co oznacza, że ilość pieniądza dostępna w gospodarce jest wyznaczona przez bank centralny i nie zależy ona ani od popytu na pieniądz, ani od wysokości stopy procentowej. Punkt przecięcia krzywej podaży pieniądza i krzywej popytu na pieniądz wyznacza więc tylko wysokość stopy procentowej w równowadze. WNIOSEK: Na rynku pieniężnym panuje równowaga, jeśli stopa procentowa wyznaczona jest przez punkt przecięcia krzywych popytu i podaży pieniądza. ZAŁĄCZNIK 1 (fragment pracy dyplomowej) Czynniki determinujące popyt na pieniądz Ilościowa teoria głosi, że przeciętny poziom cen w gospodarce jest proporcjonalny do nominalnego zasobu pieniądza w obiegu. Zmiany ilości pieniądza w obiegu w ujęciu nominalnym, inicjowane np. przez rząd, wywołują zmiany przeciętnego poziomu cen produktów i usług (dla wszystkich zawieranych transakcji, zarówno towarowych jak i finansowych). Teoria ta została wykorzystana przez grupę ekonomistów z Uniwersytetu w Cambridge do wyeksponowania czynników determinujących popyt na pieniądz. J.M. Keynes wyodrębnił trzy rodzaje motywów, które wpływają na wielkość zasobu pieniądza, jaki ludzie pragną posiadać. Są to: 1. motyw transakcyjny – powoduje on, że ludzie pragną mieć pieniądze, aby robić zakupy, dokonywać rutynowych płatności; 2. motyw przezornościowy – dopinguje on ludzi do posiadania pieniądza w razie zdarzenia się nieszczęśliwego wypadku czy choroby; 3. motyw spekulacyjny – nakłaniający ludzi do tego, aby mieć pieniądze do sfinalizowania niespodziewanej i bardzo korzystnej transakcji. Analogicznie do tych trzech motywów J.M. Keynes poddał analizie trzy kategorie (części składowe) popytu na pieniądz. 1. Popyt transakcyjny – wiąże się z posiadaniem pieniędzy w celu realizacji przewidywanych zakupów produktów i usług. 2. Popyt przezornościowy – wiąże się z posiadaniem pieniędzy w celu realizacji nieoczekiwanych zakupów produktów i usług. 3. Popyt spekulacyjny – wiąże się z posiadaniem pieniędzy w nadziei na przyszłe dochody wynikające np. z korzystnych lokat pieniądza. Motyw transakcyjny i motyw przezornościowy traktowane są zwykle łącznie i wyjaśniają popyt na pieniądz w jego roli środka cyrkulacji oraz środka płatniczego. Trzymamy pieniądz, w szczególności gotówkę i depozyty w bankach (które można łatwo zamienić na gotówkę), głównie po to, żeby kupować dobra i płacić rachunki. Natomiast motyw spekulacyjny związany jest z rolą pieniądza jako środka przechowywania bogactwa. Keynes utrzymywał, że stopa procentowa jest zapłatą za przezwyciężenie preferencji płynności pieniądza. Zgodnie z tym, spadek stopy procentowej mógłby skłonić inwestorów do zachowania swych aktywów w postaci gotówki lub jej odpowiednika. To, co ludzie starali się zaoszczędzić, trzeba było, wg opinii Kesnesa, zrównać z tym, co chcieli zainwestować. Ale mechanizmem przystosowawczym nie była, jak twierdził, stopa procentowa, lecz produkcja globalna. Jeżeli skłonność do oszczędzania była większa niż pragnienie inwestowania, wynikający z tego niedobór siły nabywczej, czyli popytu, powodował spadek produkcji. I produkcja nadal spadała, dopóki zatrudnienie i dochód nie obniżyły się na tyle, żeby oszczędności również spadły lub stały się ujemne. W ten sposób oszczędności dostosowywały się z konieczności do inwestycji, które także w tym czasie spadały, ale nie w takim stopniu. Przy ustalonej w ten sposób równowadze gospodarczej występowało bezrobocie. Było ono dla Keynesa naturalnym zjawiskiem w gospodarce.11 Inne spojrzenie na problem popytu na pieniądz prezentują monetaryści, którzy pieniądz traktują jako jedną z wielu form przechowywania bogactwa. Za głównego przedstawiciela uważa się M. Friedmana, który próbował wykazać, że interwencjonizm rządowy w formie działań fiskalnych, takich jak zmiany polityki podatkowej czy zwiększenie wydatków, nie ma żadnego znaczącego wpływu na procesy takie, jak inflacja, deflacja, czy inne fluktuacje cyklu gospodarczego. Co więcej, każda podejmowana przez rząd zmiana podaży pieniądza rozregulowuje gospodarkę, zamiast ją stabilizować, ponieważ warunki, na które reagują władze są w większości przypadków inne, niż były w momencie podejmowania decyzji. Dotyczy to też zmiany stopy procentowej. Friedman utrzymywał, że rząd powinien starać się o zapewnienie stabilizacji gospodarczej jedynie poprzez kontrolę wzrostu podaży pieniądza. Monetaryści twierdzili więc, że stały, umiarkowany wzrost podaży pieniądza może w wielu przypadkach zapewnić stały wzrost gospodarczy przy niskiej inflacji.12 11 12 J.K. Galbraith Pieniądz. Pochodzenie i losy Warszawa 1982 Wg Encyklopedia Britannica – edycja polska Poznań 2002 Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” – lekcja multimedialna Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 45 min. TEMAT: Funkcje Banku Centralnego – NBP jako bank centralny Polski. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – poznanie pojęcia: bank centralny – funkcje NBP, b) zakres afektywny (emocjonalny) – zwrócenie uwagi na konflikt pomiędzy Radą Polityki Pieniężnej (jako organu NBP) a rządem – omówienie na podstawie artykułów z prasy, – Rada Polityki Pieniężnej – kto ją tworzy i jakie są jej zadania, c) zakres psychomotoryczny – umiejętność wyszukiwania w internecie potrzebnych informacji, – umiejętność posługiwania się komputerem. METODA: lekcja multimedialna FORMA: pracy małymi grupami wspólnym frontem ŚRODKI DYDAKTYCZNE: – komputery z podłączeniem do internetu, – prezentacja w Power Point na temat składu i funkcji Rady Polityki Pieniężnej. FAZA WSTĘPNA: 5min. 1. Czynności organizacyjne. 2. Nawiązanie do poprzedniej lekcji i wyjaśnienie roli Banku Centralnego dla podaży pieniądza. 3. Podanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na 3-4 osobowe grupy (w zależności od ilości uczniów i ilości komputerów). FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Wejście do internetu na stronę NBP (www.nbp.pl) i odszukanie informacji na temat: – historii bankowości centralnej w Polsce, – funkcji NBP, – nadzoru bankowego, – NBP a integracja europejska. UWAGA: Uczniowie mogą pracować różnym frontem, a potem wymienić się zdobytymi informacjami. Najlepiej byłoby, gdyby zdobyte informacje zapisywali na dyskietkach, a następnie wykorzystali połączenie komputerów w sieci, aby skompletować wszystkie zdobyte przez grupy informacje. 2. Obejrzenie krótkiej prezentacji na temat składu i funkcji Rady Polityki Pieniężnej. (Uczniowie mogą ją obejrzeć na ekranach komputerów, tylko trzeba wcześniej zapisać ją na dyskach wszystkich komputerów lub dać uczniom dyskietki z zapisaną prezentacją). FAZA PODSUMOWUJĄCA: ok.10 min. 1. Zebranie wszystkich zdobytych informacji i wydrukowanie ich na papierze (dla tych uczniów, którzy nie mają w domu komputera, reszta może zrobić to w domu samodzielnie za pomocą dyskietek z lekcji.) 2. Zadanie zadania domowego: Przynieś na następną lekcję prospekty, oferty zamieszczone w internecie różnych banków. Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 45 min. TEMAT: Banki komercyjne – ich oferty dla małych przedsiębiorstw i klientów indywidualnych. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – zapoznanie z ofertami różnych banków, – funkcje NBP, b) zakres afektywny (emocjonalny) – nabycie umiejętności dokonywania oceny ofert poszczególnych banków wg określonych kryteriów, c) zakres psychomotoryczny – umiejętność pracy w grupie, – umiejętność pracy metodą moderacyjną. METODA: moderacyjna FORMA: pracy małymi grupami różnym frontem ŚRODKI DYDAKTYCZNE: – prospekty różnych banków (przykładowe patrz w „kieszeni” pracy), – wydruki ofert banków z internetu, – arkusze szarego papieru, – mazaki, cenówki, – ewent. folie i rzutnik, FAZA WSTĘPNA: 5min. 1. Czynności organizacyjne. 2. Sprawdzenie zadania domowego jako przygotowanie do lekcji. Posegregowanie ofert w banków (w ten sposób określimy ilość grup, 1 grupa – 1 bank). 3. Podanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na grupy. FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Analiza ofert banków i zebranie informacji w celu porównania ich w tabeli zbiorczej (na dużym arkuszu szarego papieru) wg wzoru: OFERTA Składniki oferty i jej cena BANK 1 Np. rachunek bieżący Saldo debetowe Karty Itd. BANK 2 ......... BANK 3 itd. ........ OCENA Kredyty Informacje w internecie 2. Wypełnianie tabeli zbiorczej. 3. Dokonanie oceny banków metodą moderacyjną. FAZA PODSUMOWUJĄCA: ok.10 min. 1. Podsumowanie. 2. Zadanie domowe: Dokonaj oceny 3 banków, które uzyskały najwięcej głosów wg punktów przedstawionych na folii IX. FOLIA IX Kryteria oceny i wyboru banku Banki komercyjne oceniane są przez profesjonalistów, badających rzetelność bilansu, przez rady nadzorcze i właścicieli kapitału. Ocenianie są przez banki konkurencyjne i inwestorów giełdowych. Oceniane są także przez klientów, którzy lokują w danym banku swoje oszczędności13. Na ocenę jakości banku i bezpieczeństwa złożonych tam depozytów składają się różne cechy i zachowania banku, obserwowane przez otoczenie. Istotne przesłanki to: • wysoka lub niska pozycja banku w rankingach; • osiągane wyniki finansowe; • gwarancje bezpieczeństwa wkładów pieniężnych; • giełdowy kurs akcji banku; • pozycja na rynku bankowym; • wielkość kapitału; • relacja zysku do innych wielkości. Sprawę bezpieczeństwa wkładów pieniężnych należy rozpatrywać w dwóch aspektach: • bezpieczeństwa finansowego samego banku; • bezpieczeństwa wkładów złożonych w danym banku. Giełdowy kurs akcji banku może być uznany jako kryterium oceny jakości banku. Rynkowe opinie o sprawności banku i fachowości obsługi. 13 M. Ratajczyk, Podstawy bankowości komercyjnej. Bielsko Biała 1997. Obok racjonalnych przesłanek oceny jakości banku istnieją pewne przekonania ukształtowane w opinii publicznej, a także oparte na doświadczeniach przeszłości. Scenariusz z „Podstaw przedsiębiorczości” – lekcja multimedialna Opracowała: mgr Jadwiga Andrzejewska Założenia ogólne: IV kl. liceum (III kl. liceum profilowanego) Czas 45 min. TEMAT: Banki wirtualne – jako alternatywa dla banków marmurowych. CELE: a) zakres poznawczy (kognitywny) – zapoznanie z ofertami różnych banków wirtualnych, – porównanie tych ofert z tabelą zbiorczą z poprzedniej lekcji, b) zakres afektywny (emocjonalny) – nabycie umiejętności dokonywania oceny ofert poszczególnych banków wg określonych kryteriów, c) zakres psychomotoryczny – umiejętność pracy w grupie, – umiejętność pracy w sieci internet, – posługiwanie się komputerem. METODA: lekcja multimedialna FORMA: pracy małymi grupami po 2-3 równym frontem ŚRODKI DYDAKTYCZNE: –oferty banków wirtualnych z internetu, – arkusze szarego papieru, – mazaki, cenówki, – ewent. folie i rzutnik, FAZA WSTĘPNA: 1. Czynności organizacyjne. 2. Sprawdzenie zadania domowego. 3. Podanie tematu lekcji. 4. Podział klasy na grupy. 5 min. FAZA REALIZACJI: 30 min. 1. Analiza ofert banków i zebranie informacji w celu porównania ich w tabeli zbiorczej (na dużym arkuszu szarego papieru) wg wzoru – patrz folia X 2. Wypełnianie tabel i ich porównanie (uczniowie powinni uzyskać informacje jak dla trzech przykładowych banków. 3. Dokonanie oceny banków metodą moderacyjną. 4. Zapoznanie z artykułem „Internet wygrywa” (w załączniku). FAZA PODSUMOWUJĄCA: Podsumowanie wiadomości na temat banków komercyjnych. FOLIA IX Tablica 1: Przykładowa oferta banku wirtualnego. nazwa konta - usługodawca - usługobiorca - sposób otwarcia konta - zabezpieczenie - transakcji kanały dostępu do konta korzyści z posiadania konta oprocentowanie - środków niektóre opłaty i inne koszty inne - ok.10 min. Notatka o autorce scenariuszy: mgr Jadwidze Andrzejewskiej Pracuję w I Liceum Ogólnokształcącym im. M. Skłodowskiej-Curie w Tczewie. Jestem nauczycielem biologii i wychowania do życia w rodzinie. Mam 17-letni staż pracy zawodowej, jestem nauczycielem mianowanym. Reforma systemu oświaty zmusiła mnie do tego, abym poszerzyła swoje kwalifikacje. Zdecydowałam się na „podstawy przedsiębiorczości”, ponieważ lubię pracować metodami aktywnymi. Mogę również wykorzystywać wcześniej zdobyte wiadomości i umiejętności przy realizowaniu zagadnień z komunikacji i bloku psychologicznego. Uważam także, że podstawowy zakres wiedzy o gospodarce jest potrzebny każdemu człowiekowi, który chce być świadomym uczestnikiem życia gospodarczego kraju. Wymagane kwalifikacje zdobyłam dzięki ukończeniu w roku 2002 Studium Podyplomowego Przedsiębiorczości na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Gdańskiego pod kierunkiem pana prof. UG dr hab. Mariana Turka. Tematem mojej pracy była „Rola pieniądza i banku we współczesnym świecie – materiały dla nauczyciela z wybranych zagadnień do nauczania przedsiębiorczości ze scenariuszami lekcji”. Ponieważ w wielu szkołach jest to nowy przedmiot i uczą go nauczyciele różnych specjalności, myślę, że tak jak i ja poszukują materiałów, które mogłyby wzbogacić ich warsztat pracy. Będę się cieszyć, jeśli uznacie Państwo te scenariusze za interesujące i zechcecie wykorzystać je na swoich lekcjach. Z życzeniami satysfakcji i przyjemności w pracy z młodzieżą Jadwiga Andrzejewska
