Inicjacje literackie

Inicjacje literackie.
Problemy pierwszych kontaktów dziecka z rodziną.
Inicjacja literacka
jest to zespół działań wychowawczych uświadomionych oraz
spontanicznych, prowadzących do wytworzenia w wychowanku względnie autonomicznej potrzeby
korzystania z dóbr kultury.
We wczesnym okresie życia dziecko nie przejawia samoistnych potrzeb czytelniczych ,
potrzeba kontaktu z książką zaistnieć może dopiero, gdy wprowadzimy książkę w obręb doświadczeń
osobistych dziecka. Ostatecznym celem propagowania literatury i udostępniania jej dziecku jest
wytworzenie motywów, które skłaniałyby je do samodzielnego obcowania z literaturą.
literaturę, to Okazuje się, że literatura dostarcza człowiekowi środków, dzięki którym może przetrwać
trudną sytuację, a nawet ją zmienić, opanować, wydostać się z niej. Jeśli człowiek tak odbiera
wówczas mamy do czynienia z dojrzałością czytelniczą. W jej skład wchodzą następujące elementy:
1. Zaistnienie potrzeb czytelniczych – może się pojawić tuż przed nauką czytania ,lub też nie
pojawić się wcale ale nie jest równoznaczna z jej przeżywaniem.
2. Techniczna umiejętność czytania ze zrozumieniem – umożliwia samodzielne czytanie
lektury, ale nie jest równoznaczna z jej przeżywaniem.
3. Umiejętność odczytywania sensu lektury i psychicznego angażowania się w nią. Małe
dziecko potrafi angażować się tylko w treść utworu dobrze sobie znanego.
4. Umiejętność doboru i selekcji lektury.
5. Różnicowanie się potrzeb czytelniczych – różne typy potrzeb na różnym poziomie
świadomości.
6. Gotowość wypróbowania nowych funkcji literatury - elastyczność odbioru.
Kontakt czytelnika z książką jest bardzo intymny, daje odbiorcy dużą rozległość swobody
interpretacji, odznacza się także dużą elastycznością i plastycznością. W przeciwieństwie do innych
środków przekazu kultury nie ma w nim dyktatury czasu, tempa, kolejności itp. Jednak te cechy
dotyczą tylko dojrzałych czytelników. Małe dzieci odbierają książkę tak , jak życzy sobie tego lektor.
Jedną z najważniejszych cech odbioru literatury jest reagowanie na tekst w sposób spontaniczny,
emocjonalny i intuicyjny. Potrzeba jest również swoistego rodzaju naiwności w odbiorze literatury.
Drogi inicjacji literackiej, czyli poszczególne układy kultury, za pośrednictwem których
dziecko wchodzi w kontakt z literaturą :
1. Rodzinna strefa inicjacji literackiej (nawyki i zwyczaje domowe związane z czytaniem).
2. Instytucja wychowawcza (przedszkola i szkoły – występuje w tej sferze większe
ujednolicenie formuły centralnie programowanej, profesjonalność i celowość działania).
3. Strefa społeczności rówieśniczej – swoisty i odrębny repertuar literacki, który jest ważną
drogą do pewnych typów literatury.
4. Strefa inicjacji kultury – środki masowego przekazu.
Coraz więcej dzieci styka się z więcej niż jedną drogą inicjacji literackiej.
Rodzinna inicjacja w przeszłości.
Miejsce książki i literatury w systemie wychowania rodzinnego wiąże się z całokształtem
przemian zachodzących w rodzinach. W IXX wieku inicjacje literackie nie występowały w rodzinach
chłopskich, były przywilejem rodzin arystokratycznych, urzędniczych czy mieszczańskich. Reguły
obcowania z książką obejmowały wymiar czasu, sposób obcowania, wielkość i zawartość
księgozbioru. Potężny kult dla książki opisuje N. Żmichowska, wspominając swoje dzieciństwo:
Opracowała Maria Narojczyk
1
„może dlatego, że książka kupiona większą była niż dzisiaj kosztownością, starsi – nawet, gdy przeszła
na własność dziecinną, nie wypuszczali jej ze swej opieki ; zamknięta w jakiejś szafie lub komodzie,
Wychodziła z niej tylko w niedzielę i święta, na niektóre godziny rekreacji, czasem w nagrodę za
dobre sprawowanie”.
Mimo różnic w przebiegu inicjacji literackich w poszczególnych środowiskach występowały
również cechy wspólne:
- jednorodny zasób treściowy książek dla dzieci (poezja romantyczna, epika pozytywizmu –
Kraszewski, Sienkiewicz);
- czerpanie z zasobów wspólnych dla wszystkich pokoleń;
- zatarcie granicy między słowem czytanym, śpiewanym a mówionym.
Główne tendencje przebiegu inicjacji we współczesnej rodzinie miejskiej
Aktywność zawodowa kobiet i wzrost
liczby zatrudnionych poza gospodarstwem
domowym a ostatnio problemy na rynku pracy i ciągła pogoń za źródłem zarobku stworzyły nową
sytuację funkcjonowania rodziny. To, co kiedyś spajało rodzinę, a więc więź rodzinna i kulturowa,
bardzo się rozluźniło. Również w procesie wychowania znikło to coś, co było naturalną właściwością.
W dobie współczesnej wiele osób sięga po wskazówki wychowania znajdujące się w książkach.
Książka stała się również łącznikiem dziecka z czytającymi mu „na dobranoc” rodzicami.
Coraz bardziej zacierają się różnice społeczne w zaopatrzeniu dzieci w książkę, być może
dlatego, że książka stała się dostępniejsza (lecz trzeba przyznać, że tanim książkom można wiele
zarzucić).
Cechy współczesnego modelu inicjacji literackiej w rodzinie miejskiej.
 Stan dziecięcych księgozbiorów (ok. 20 książek, najwięcej książek takich, których się nie
naprawia.
Luksusowe książki są w większym poszanowaniu).
 Częstotliwość kontaktów czytelniczych ( zaczyna się od trzeciego roku życia głośnym czytaniem
przez rodziców. A w trzeciej klasie głośne czytanie zanika).
 Postawy rodziców wobec książek i czytelnictwa dziecka (rodzice wolą czytać niż opowiadać.
Zdecydowanie preferują klasyków dziecięcych)
 Postawy dzieci wobec książek (W wieku 2-3 lat dzieci bardzo lubią czytane im przez rodziców
książki, przeżywanie lektury ma charakter emocjonalny. Dopiero w późniejszym etapie lektura
nabiera dla dziecka znaczenia ze względu na treść. Jednakże zainteresowania książką maleją na
rzecz zabaw ruchowych i kontaktów z rówieśnikami. Przyczynia się do tego również przymus nauki
czytania.
We współczesnej rodzinie przywiązuje się mniejszą uwagę do książki jako narzędzia kształtowania
nawyków i charakteru dziecka, jest ona zaszeregowana do kategorii zabawy.
Tekst literacki w przedszkolu.
Najpopularniejsze formy wykorzystywane w przedszkolu: nauka wierszy i piosenek, zabawy
inscenizacyjne, teatrzyki animacyjne, zajęcia manualne w oparciu o tekst literacki, zapoznanie ze
zjawiskami przyrody w oparciu o literaturę, wdrażanie przez literaturę nawyków higienicznych i form
grzecznościowych.
Najstarszą funkcją tekstu literackiego jest organizowanie ruchu zbiorowego:
W lewo, w prawo się zwracamy, dokoluśka obracamy.
Jedną nóżką tupniem raz i do tego klaśniem wraz.
Opracowała Maria Narojczyk
2
W przedszkolu literatura odgrywa dużą rolę funkcjonalną. Przeżywanie i odbiór tekstu ma
charakter zbiorowy, nie ma tu miejsca na odbiór indywidualny. Dziecko nie ma możliwości refleksji
ani wpływu na wybór literatury.
Na dobór repertuaru tekstów powinny się składać następujące kryteria:
- przyswajanie tekstu,
- możliwość lękotwórczego oddziaływania tekstu, eliminacja tekstów, które mogłyby
wywołać lęk,
- aluzyjność tekstów.
Są to kryteria negatywne.
Wśród autorów tekstów dla przedszkoli znajdują się: Czesław Janczarski, Wiera Badalska,
Hanna Łochocka, Helena Bechler, Barbara Lewandowska, Tadeusz Kubiak, Wanda
Grodzieńska.
Wczesnoszkolna komunikacja literacka.
Podstawową cechą komunikacji literackiej w początkowym okresie szkolnym jest rozpoczęcie
samodzielnej nauki czytania oraz umieszczenie komunikacji literackiej w sferze obowiązku. Wraz z
obowiązkiem szkolnym pojawia się nie tylko przymus czytania lektury, ale również przymus
mówienia o lekturze w ukierunkowany sposób. Co ma również negatywny wpływ na właściwy odbiór
przez dziecko tekstu literackiego. Tekst literacki w szkole służy jako przedmiot odniesienia dla
wartościowania ludzkich zachowań oraz jako źródło informacji o otaczającym świecie.
Zauważalny jest brak metody dydaktycznej, pozwalającej wydobyć z utworów znajdujących się w
lekturze wczesnoszkolnej właściwości ludycznych, umożliwiających odwoływanie się do własnych
przeżyć dziecka, a także metody świadomie inspirującej odbiór przygotowujący do przeżywania w
przyszłości tekstów trudniejszych, ambitniejszych.
Do aktów komunikacji literackiej w tym okresie należy również biblioteka szkolna oraz udział
dzieci w akademiach, uroczystościach szkolnych.
W procesie wczesnoszkolnej inicjacji literackiej zbyt duży nacisk kładzie się na uzyskanie za
pośrednictwem literatury wiedzy, postaw i przekonań ucznia oraz technicznej sprawności w czytaniu,
w znacznie zaś mniejszym stopniu respektuje się jej zadania związane z budzeniem pozytywnych
nastawień wobec samego procesu komunikacji literackiej.
Grupy rówieśnicze tworzą swoiste podkultury dziecięce. Przebywając w nich, dziecko styka się
z różnymi zabawami, które mają duży wpływ na kształtowanie się mowy, panowanie nad językiem a
także na osiąganiu sprawności w myśleniu.
Różnego rodzaju teksty wyliczanek, zagadek, z którymi styka się dziecko pokrewne są często
tym, jakie używa współczesna literatura. Zauważalne są również związki między zabawami
logicznymi, a treningiem logicznego myślenia.
Wśród utworów chętnie przekazywanych przez dzieci znajdują się różne komponenty
treściowe:
- komponenty profanacji
* (profanacja jedzenia „ zupa z trupa, kotlet z rany, chleb materią polewany, a na deser flegma bita ze
starego suchotnika”
 profanacja śmierci,
 profanacja religijna („Bez serc, bez ducha, bez kiszek i brzucha”)
 profanacja rodziny („Powiedz: trzy klucze w pompie. Twoja matka żaby kąpie”).
Opracowała Maria Narojczyk
3
Oprócz tekstów humorystycznych znajdują się również teksty horrorystyczne, ale również
sentymentalne, uczuciowe.
Folklor dziecięcy zaspokaja znaczną część tych potrzeb, które ignoruje współczesna literatura
dziecięca (potrzebę grozy, tajemniczości, makabry). Teksty, z którymi spotyka się dziecko w
repertuarze rówieśniczym mogłyby być doskonałym repertuarem przygotowującym do odbioru
Mrożka, Gombrowicza, Różewicza i Witkacego, gdyby szkoła umiała się do nich odwołać.
Literatura dziecięca.
Funkcje literatury dziecięcej:
1. Zaspokajanie potrzeb psychicznych
a) dawanie poczucia zadowolenia,
b) kształtowanie potrzeb przyszłych i możliwości ich zaspokajania.
W związku z tym, że zmieniają się ideały wychowania, modele rodziny, osobowości, zmienia się
również repertuar literatury dziecięcej. Wpływają na to także zainteresowanie dzieci, problemy ze
zrozumieniem tekstów starych.
W zakres zmian zasobów literackich wchodzi proces „przechwytywania „ przez dzieci i
młodzież książek pisanych dla dorosłych. W wyniku tego dochodzi do głosu zjawisko przeróbek i
adaptacji tekstów przeznaczonych dla dorosłych na odbiór dziecięcy, np. tematyka fantastycznonaukowa.
Współczesna literatura dziecięca przyjmuje na siebie funkcję przekazu tradycji literackiej,
elementarza kodów, motywów, które prowadzą młodego czytelnika prosto do współczesnych, z
pominięciem literatury przeszłości.
Składa się na to:
 zastosowanie w literaturze dziecięcej gatunków literackich, które dawniej rezerwowane były tylko
dla dorosłych;
 przenoszenie do literatury dziecięcej problematyki filozoficznej lub moralnej;
 przenikanie z literatury dorosłych do literatury dziecięcej nowych form narracyjnych.
Jak z tego wynika literatura dziecięca stanowi inicjację do obcowania z literaturą współczesną.
W dobie współczesnej literatura dziecięca współdziała z innymi środkami przekazu kultury,
takimi jak radio, telewizja, film, teatr, kino itp. Przeżycia czytelnicze i kultura literacka kształtują się
dzisiaj inaczej niż wówczas, gdy odbiorca obcował tylko z tekstem słownym. Z wielką liczbą
tematów, wątków, struktur stykają się młodzi ludzie przez nieliterackie środki przekazu. W ten sposób
przystępują do czytelnictwa już z pewnym zasobem doświadczeń, których nie można lekceważyć.
Rola teatru w odbiorze literatury
Obcowanie z teatrem ma bardzo ważny związek z kształtowaniem się kultury literackiej.
Dzięki „umowności pewnych zjawisk w teatrze, które dziecko bardzo szybko spostrzega łatwiej mu
zrozumieć i odróżnić rzeczywistość kreowaną w literaturze od realnej. W miarę rozwoju polskiego
teatru dla dzieci coraz silniej zaznaczały się trzy tendencje:
- skupianie uwagi na widzu najmłodszym;
- coraz silniejsze wiązanie się z teatrem lalkowym;
- koncentrowanie się na repertuarze baśniowym.
Opracowała Maria Narojczyk
4
Równolegle do rozwoju działalności zawodowej teatru dla dzieci następował rozwój różnych
inicjatyw wychowawczych mających na celu wyzwalanie i rozwijanie ekspresji dramatycznej samych
dzieci. Ważną rolę odgrywają tu inscenizacje.
Prasa dziecięca odegrała aktywną rolę w zakresie kształtowania literatury dziecięcej pod
względem tematycznym i formalnym. Przyczynili się do tego pisarze i poeci: Hoffmanowa,
Jachowicz, Sempołowska, Korczak, Porazińska, Broniewska, Wasilewska, Szymański, Grodzieńska,
Ożogowska, Janczarski, Domagalik.
Wśród czasopism przeznaczonych dla dzieci należy wymienić: Miś, Świerszczyk, Mały Płomyczek,
Płomyk. Zwłaszcza Świerszczyk na przestrzeni lat pełnił dużą funkcję w rozbudzaniu zainteresowań
literaturą dziecięcą . Na łamach Świerszczyka zamieszczali swoje utwory najsławniejsi twórcy
literatury. Zamieszczone w prasie utwory wzbudzają duże zainteresowanie u dzieci i odgrywają
znaczącą rolę w inicjacji literackiej.
Radiofonia polska już od początku swej działalności przewidywała miejsce dla dziecięcego
audytorium w audycjach muzycznych i literackich. Z radiem współpracowali następujący twórcy: I.
Skowronek, M. Kruger, W. Chotomska, J. Ratajczak, A. Osiecka, H. Januszewska, M. Kownacka,
H. Górska J. Domagalik. Audycje oparte na tekście literackim zajmują w programach kilkaset godzin
rocznie. Proza czytana przez aktorów, audycje poetyckie, montaże literacko-muzyczne, recytowana i
śpiewana poezja to najczęstsze formy kontaktu radiowego z lteraturą. Oprócz zetknięcia młodego
odbiorcy z tekstem, radio przewiduje także przekaz wiedzy o literaturze. Najbardziej popularnym
środkiem wyrazu jest słuchowisko o strukturze udramatyzowanej. Twórczość radiowa działa
pobudzająco na rozwój innych form sztuki dla dziecka.
Rozwój kinematografii dla dzieci wyznaczają dwa kierunki: fabularny i animowany film.
Potężną część zajmuje ekranizacja znanych pozycji literatury dziecięcej. Najbardziej dziecko do kina
przyciąga wartkość akcji, akcenty ludyczne i elementy przygody.
Do grupy reżyserów dziecięcych należą: A. Sokołowska, M. Kaniewska, J. Batoy, S .Jędryka.
Osiągnięcia techniki filmowej stworzył niespotykane dotąd możliwości dla realizacji twórczości
Fant. Baśniowej. Na przykładzie twórczości dla dzieci widać, jak kultura współczesna nie tylko
przyswaja sobie dzieci, ale obserwowalne jest również zjawisko przenoszenia wątków literackich na
teren utworów przeznaczonych dla coraz młodszego odbiorcy, co ma duży wpływ odbiór coraz
trudniejszego dzieła literackiego.
Kontakt z telewizją jest najważniejszym wprowadzeniem dzieci w świat sztuki ze względu na
to, że telewizory znajdują się we wszystkich domach. Telewizja stwarza groźną konkurencję książek,
teatru i wszelkich innych form uczestnictwa w kulturze. Jednakże odpowiednio programowane i
odbierane może pobudzić aktywność kulturalną dzieci i ich zainteresowanie w repertuarze
telewizyjnym dla dzieci znajduje się fikcja, widowisko teatralne, film animowany. W odbiorze
telewizyjnym, jak i w inicjacji literackiej zaczyna się precyzyjna granica wieku odbiorcy. Za
pośrednictwem telewizji dziecko ociera się o klasykę literacką. Telewizja ma duży wpływ na kulturę
literatury dziecięcej, gdyż zapoznaje ona z większością tematów, wątków, a także z systemem znaków
kultury symbolicznej, uczy jej języka, zespołów ocen i wartości. Filmy animowane wprowadzają
dziecko w język bajki alegorycznej i świata jej symboli.
Pedagogiczne kanony oceny literatury.
Funkcje literatury w zaspokajaniu potrzeb czytelniczych:
1. potrzeba estetyczna (język, ilustracje, szata graficzna)
2. potrzeba wzorów zachowań (książka powinna być udoskonalonym obrazem rzeczywistości,
pewnym modelem, do którego rzeczywistość ma zmierzać)
3. potrzeba tożsamości (potrzeba ta jest związana z realistyczną formułą utworu)
Opracowała Maria Narojczyk
5
4. potrzeba informacji
5. potrzeba kompensacji (rozładowywanie napięć życia realnego przez pewną formę ucieczki
w świat urojony)
6. potrzeba rozrywki (humor, groza, napięcie, zastępcze przeżywanie lęków
7. potrzeba akceptacji społecznej
Przeprowadzono badania nad wartością artystyczną i dydaktyczną utworów dziecięcych.
Najlepsze lokaty uzyskały bajeczki dziecięce na schematach ezopowych, następnie
opowiadania realistyczne z życia dzieci / najlepsze: „Sąsiedzi” M. Kowalewskiej, „Słoń w
sklepie z porcelaną” T. Kubiaka.
Obecny program szkoły, wprowadzając ambitne zmiany. Bardzo mało posunął naprzód
sprawę nauczania literatury. Są zmiany w repertuarze, nie ma natomiast zmian metodycznych,
pracuje się więc na nowych tekstach przy pomocy starych metod. Poza tym nie sprecyzowano
w odpowiedni sposób celów inicjacji literackiej, utożsamiając je jedynie z wpajaniem pewnych
celów wychowawczych poprzez tekst literacki. Tymczasem celem procesów inicjacji literackiej
jest przede wszystkim kształtowanie samoświadomości literackiej, czyli prowadzenie do tego,
aby spontanicznym doświadczeniom literackim nadać charakter celowy, uogólnić je w pewną
wiedzę o dziele i procesach jego odbioru, wyjaśnić dziecku jego własne przeżycia literackie,
ich pochodzenie i strukturę.`
LITERATURA
1. J. Papuzińska Inicjacje literackie
2. T. Bujnicki Problemy odbioru i odbiorcy
3. I. Dudzińska Metodyka wychowania w przedszkolu
4. A. Kłoskowska Społeczne ramy kultury
5. W. Pasterniak Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego
6. S. Żółkiewski O współczesnej kulturze literackiej
Opracowała Maria Narojczyk
6