Teoria wyboru publicznego - Katedra Ekonomii Politycznej

INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ
Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek
Wykład 13
Teoria wyboru publicznego
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
Proponowana literatura w języku polskim:
• J. Wilkin, red. (2005), Teoria wyboru publicznego,
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
• J. Miklaszewska (2001), Filozofia a ekonomia,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• L. Filipowicz i K. Opawski (1992), „Teoria
wyboru publicznego: wybrane koncepcje”,
Ekonomista, Nr 3.
2
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
• Teoria wyboru publicznego – Public Choice Theory;
• Stosuje zasady standardowej analizy ekonomicznej
do sfery zjawisk nierynkowych, bądź quasirynkowych;
• Sferą zainteresowań teorii wyboru publicznego jest:
– obszar decyzji politycznych,
– kształtowanie się porządku publicznego,
– mechanizm dostarczania dóbr publicznych.
3
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
• Początki – lata 40-te i 50-te XX w.;
• Prekursorzy: Duncan Black, Kenneth Arrow,
James Buchanan, Gordon Tullock, Mancur Olson;
• Teoria wyboru publicznego nazywana jest
ekonomiczną teorią polityki;
• „Homo oeconomicus w sferze polityki”;
• Jeden z najważniejszych motywów zajęcia się
TWP przez ekonomistów - rozwój dziedziny
finansów publicznych.
4
Rozszerzanie się sfery publicznej we
współczesnej gospodarce
W y d atki p u b liczn e, w % PKB
60
55
W ęgry
50
45
Po lska
40
Grecja
C zechy
Portug alia
35
30
25
Szwecja
Francja
Dan ia
Austria
W łochy Belgia
N iemcy
No rwegia
Ho land ia
Kanada
Hiszp an ia
Island ia
UK
N. Ze land ia
Japon ia
Irland ia
Fin land ia
Tu rcja
Ko rea
20
15
10
5 00 0
10 00 0
15 00 0
20 00 0
25 00 0
30 00 0
P KB p er capita
5
USA
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
• Szczególna postać teorii racjonalnego wyboru
(powiązanie z ekonomią neoklasyczną).
• Podstawowe przesłanki metodologiczne:
– założenia behawioralne stanowiące podstawę analizy
ekonomicznej (metodologiczny indywidualizm i
założenie o racjonalności jednostek);
– TWP stara się opisywać zjawiska polityczne przez
analogię do rynku;
– Konkretne problemy badawcze mają charakter podobny
do tych, których rozstrzygnięciami zajmuje się
tradycyjna teoria cen.
6
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
• Sferę polityki traktuje się jak specyficzny
rynek, na którym występuje strona podaży i
popytu, mechanizm równoważący, itd.
• Wybór przy pomocy pieniądza – RYNEK;
• Wybór przy pomocy kartki do głosowania –
POLITYKA, PAŃSTWO.
7
TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO
• TWP można zaliczyć do nowej ekonomii
instytucjonalnej, gdyż bada przede wszystkim
proces kształtowania instytucji w sferze polityki;
• Wspólne elementy TWP z teorią wyboru
społecznego (social choice theory)
– TWP wykorzystuje osiągnięcia normatywnej TWS.
• TWP rozwija się głównie w kierunku teorii
opisowo-wyjaśniającej i predykcyjnej,
– Chociaż D. Mueller wyodrębnia normatywną TWP.
8
GŁÓWNE NURTY BADAŃ
• Ekonomiczna teoria demokracji;
– Doskonały system demokratyczny jako doskonały rynek;
• Teoria władzy ustawodawczej, wykonawczej i
biurokracji państwowej;
– Co maksymalizują posłowie, sędziowie i biurokraci? Jak
działa mechanizm konkurencji w tych dziedzinach?
• Teoria kontraktu konstytucyjnego;
– Analiza wyboru optymalnych ram instytucjonalnych dla
działalności człowieka, tak w sferze gospodarczej, jak i
politycznej;
9
GŁÓWNE NURTY BADAŃ
• Teoria grup interesu i koalicji
dystrybucyjnych;
– Dlaczego ludzie podejmują działania zbiorowe,
od czego zależy efektywność tych działań i jakie
są skutki działalności grup interesu?
• Teoria pogoni za rentą (poszukiwania renty);
– Jak można zarobić duże pieniądze angażując
zasoby produkcyjne w działalność polityczną a
nie gospodarczą?
10
EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI
• Anthony Downs An Economic Theory of Democracy
z 1957 r.
• Demokracja to system, w którym:
– istnieją przynajmniej dwie konkurujące partie, wybrana
partia sprawuje władzę przez jedną kadencję, każdy
obywatel dysponuje jednym głosem.
• Założenia dotyczące preferencji wyborców i partii:
– Np. preferencje polityczne wszystkich obywateli można w
spójny sposób uszeregować na skali od lewicowych do
prawicowych.
11
EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI
• Zachowanie partii i wyborców:
1.Celem partii politycznych jest wygranie wyborów,
(maksymalizacja głosów),
2.Wyborcy są racjonalni (dążą do maksymalizacji
własnych korzyści politycznych).
Wybrane wnioski:
• W systemie demokratycznym rząd nie może
lekceważyć potrzeb obywateli
 ze względu na przegraną w politycznej grze rynkowej i
utratę władzy.
12
EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI
Wybrane wnioski (cd.):
• Dlaczego ludzie nie uczestniczą w wyborach?
–
–
–
–
–
Racjonalny wyborca,
Długookresowa wartość z partycypacji
Zjawisko „gapowicza”,
Koszty partycypacji – koszty transakcyjne
„Racjonalna ignorancja”.
• Programy partyjne
– w systemie dwupartyjnym przy jednoszczytowym
rozkładzie preferencji są do siebie podobne, elastyczne i
wieloznaczne,
– w systemie wielopartyjnym są wyraźnie zróżnicowane i
względnie jednoznacznie określone.
13
Przykłady rozkładu preferencji
wyborców
a) Jednowierzchołkowy
b) Dwuwierzchołkowy
P*
P*
Lewica
MAX
Prawica
Lewica
Prawica
*Gdzie P oznacza poparcie wyborcze.
Strzałki oznaczają ewolucję programową partii.
14
TEORIA WŁADZY USTAWODAWCZEJ,
WYKONAWCZEJ I BIUROKRACJI PAŃSTWOWEJ
• Analiza zachowania rządów, parlamentów i
biurokracji państwowej;
• Np. ekonomiczny model biurokracji Williama
Niskanena;
• Biurokraci państwowi dążą do maksymalizacji
własnych indywidualnych interesów oraz biorą
pod uwagę ideologię, zależności służbowe,
ryzyko, itp.;
• Maksymalizacja budżetu pozostającego w
dyspozycji biurokratów;
• Sprzeczność z teorią biurokracji Maksa Webera
(typ idealny biurokracji).
15
TEORIA KONTRAKTU
KONSTYTUCYJNEGO
• M.in.: podejście Jamesa Buchanana i Gordona Tullocka
• J. Buchanan:
– Konflikty na tle naruszania ustalonego prawa
własności są przyczyną kształtowania się porządku
społecznego;
– „Kontrakt konstytucyjny” – jako instytucjonalny
fundament porządku społecznego zawierający:
• określenie warunków ograniczających zachowania jednostek,
które wynikają z interesów innych członków społeczności;
• określenie pozytywnych praw władania do zasobów
niezbędnych dla produkcji dóbr finalnych;
• warunki i sposoby egzekwowania tych praw;
• określenie zasad dostarczania i finansowania dóbr
publicznych.
16
TEORIA KONTRAKTU
KONSTYTUCYJNEGO
• Dodatkowo kontrakt konstytucyjny:
– Ma na celu ograniczenie strat związanych z
funkcjonowaniem państwowej biurokracji i
ograniczenie podporządkowania jednych ludzi drugim.
– Pozwala obniżyć koszty transakcyjne i podnieść stopę
wzrostu.
„Porządek polityczno-prawny jest dobrem
publicznym, nieporządek jest publicznym złem”
(Buchanan The Limits of Liberty 1975).
17
TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI
DYSTRYBUCYJNYCH
• Mancur Olson The Logic of Colletive Action
1965; The Rise and Decline of Nations 1982.
• Analiza roli grup społecznych (w tym grup
interesu) w funkcjonowaniu gospodarki.
– Wspólny interes grupy jest dla jednostek dobrem
publicznym.
– Społeczeństwa składają się z wielu grup
interesów,
– Proces organizacji grup (długotrwały i
kosztowny),
– Wielkość grupy a możliwości organizacyjne i
skuteczność działania.
18
TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI
DYSTRYBUCYJNYCH
• Grupy interesów a tempo wzrostu
gospodarczego:
– Działanie grup interesu i koalicji dystrybucyjnych
zwiększa stopień komplikacji społecznej
rzeczywistości,
– Analiza gospodarek Wielkiej Brytanii, Niemiec i
Japonii,
– Im dłużej istniało i funkcjonowało państwo, a tym
samym i grupy interesów, tym wolniejsza była stopa
wzrostu realnego dochodu narodowego.
19
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
• Gordon Tullock The Walfare Cost of Tariffs,
Monopolies and Theft 1967;
• Autorka terminu „pogoń za rentą” Ann Krueger The
Political Economy of Rent-Seeking Society;
• Teoria pogoni za rentą pokazuje w jaki sposób różne
grupy społeczne (grupy interesu) starają się wpływać
na działanie władz państwowych, aby osiągnąć dla
siebie korzyści (tak zwane renty).
20
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
Związki rent-seeking theory z innymi elementami
teorii wyboru publicznego i nowej ekonomii
instytucjonalnej:
–
–
–
–
–
teoria regulacji i interwencjonizmu państwowego;
ekonomiczna teoria demokracji;
teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych;
ekonomiczna teoria biurokracji;
teoria monopolu i oligopolu.
21
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
•
Koncepcja renty:
–
–
–
•
Renta jako nadwyżka ponad koszt alternatywny,
Renta jako wynagrodzenie czynnika produkcji,
Renta jako zysk (profit).
Dwa sposoby uzyskiwania renty:
1. Naturalny – poprzez mechanizm rynkowy (cenowy)
(economic rent-seeking);
2. Sztuczny – poprzez mechanizm polityczny i decyzje
rządowe (political rent-seeking).
22
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
•
Teoria pogoni za rentą bada w jaki sposób ludzie
(grupy) konkurują ze sobą w odniesieniu do
sztucznych transferów.
•
Źródła renty politycznej:
–
–
–
–
–
Monopolizacja,
Cła i inne bariery handlowe,
Dotacje i subwencje,
Ulgi podatkowe lub zwolnienia z podatków,
Preferencje w otrzymywaniu zamówień rządowych.
23
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
Regulacja wynikająca z „zawodności rynku” i
regulacja wynikająca z „rynku usług
regulacyjnych” (popytu i podaży usług).
Ta druga jest typowym rezultatem politycznego
poszukiwania renty.
24
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
•
Skutki zjawiska pogoni za rentą:
–
–
–
–
–
Nieproduktywne wykorzystanie zasobów przeznaczonych
na pogoń za rentą (utrzymywanie gospodarki poniżej
krawędzi możliwości produkcyjnych),
Deformacja rynku i parametrów rynkowych (cen, stóp
procentowych, itp.),
Koszty transakcyjne np. systemu celnego,
Zmniejszenie poziomu dobrobytu społecznego (welfare
costs),
Wzrost korupcji, lobbyingu, biurokracji, itp. (czyli różne
metody działalności grup interesu).
25
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
•
Przykłady efektów mechanizmu pogoni za rentą:
–
–
–
–
•
Renty w sektorze publicznym Indii (7% PKB w latach 60-tych),
Licencje importowe w Turcji (15% PKB w 1968 r.),
Transfery związane ze Wspólną Polityką Rolną UE,
„Przypadek Grabka” – ograniczenia w imporcie żelatyny w Polsce.
Politycy i urzędnicy w pogoni za rentą:
–
–
–
Powiązania polityków ze sferą gospodarczą;
Opóźnianie wydawania aktów wykonawczych do ustaw;
Instrumentalne traktowanie prawa (stosowanie vacatio legis i prawa
działającego wstecz.
26
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
• Jak zmniejszyć renty polityczne?
– J. Korwin-Mikke: „nie wystarczy wymienić
świnie przy korycie, trzeba jeszcze
zlikwidować koryto”;
– Ograniczenie dystrybucyjnej i regulacyjnej roli
państwa;
– Doskonalenie systemu demokracji;
– Wolne media.
27
TEORIA POGONI ZA RENTĄ
Instytucjonalne uwarunkowania poszukiwania renty w
okresie transformacji post-socjalistycznej:
– likwidacja państwowego monopolu w większości dziedzin
gospodarki (-);
– uruchomienie mechanizmu konkurencji (-);
– dekoncentracja i prywatyzacja (-);
– szeroki zakres koncesjonowania (+);
– zahamowanie procesów prywatyzacji w końcu lat 90. (+);
– rozbudowana pomoc publiczna dla przedsiębiorstw (+);
– protekcjonizm (+);
– specjalne strefy ekonomiczne (+).
28