Pieniądz i wybrane instytucje rynku finansowego
advertisement
2012-12-12 Formy i funkcje pieniądza Historia i formy pieniądza Pieniądz i wybrane instytucje rynku finansowego Historia i formy pieniądza… Poważne zalety pieniądza kruszcowego, do których można zaliczyć trwałość, podzielność, łatwość przechowywania, rzadkość występowania zdecydowały, iż posługiwano się nim przez stosunkowo długi okres czasu. Pieniądz ten miał również wady. Przechowywanie i przemieszczanie dużych ilości było kosztowne, w związku z czym ówcześni finansiści zaczęli wystawiać certyfikaty lub banknoty wymienialne na złoto lub srebro. Z czasem banknoty zaczęły wypierać z obiegu metale, ale pojawił się kolejny problem. Duża ilość różnorodnych certyfikatów predysponowała po popełniania fałszerstw, które w konsekwencji doprowadzały do bankructwa instytucji finansowych. Aby temu zapobiec państwa zdecydowały się na wprowadzenie monopolu na emisję pieniądza papierowego, który początkowo miał pokrycie w złocie, czyli państwa drukowały tylko tyle pieniądza ile miały zapasów metali szlachetnych. Jednakże z czasem państwa zaczęły rezygnować z pełnej wymienialności pieniądza na złoto, by w końcu zupełnie od niej odejść. W obecnych czasach banknot nie ma pokrycia w złocie, ale reprezentuje wartość, którą przyporządkujemy mu sami. Pieniądz papierowy nie ma sam w sobie dużej wartości, bo ile może być wart kawałek kolorowego papieru, ale jego wartość zależy ostatecznie od tego ile za niego można kupić, czyli jaką wartość on prezentuje. W miarę rozwoju cywilizacyjnego rozwinął się również pieniądz bezgotówkowy. Trzymanie pieniędzy w formie gotówki w domu może być nieekonomiczne i niewygodne, zastąpione zostało więc przechowywaniem pieniędzy w specjalnie do tego wyspecjalizowanych instytucjach zwanych bankami. W momencie kiedy takie postępowanie zaczęło być powszechne, nie było konieczności dokonywania transakcji gotówkowych, gdyż zobowiązania były regulowane poprzez przepływy wewnątrzbankowe. Funkcje pieniądza Pieniądz pełni w społeczeństwie i gospodarce wiele funkcji. Poniżej zostały one wymienione i krótko scharakteryzowane. Środek wymiany środek pośredniczący w dokonywanych transakcjach kupna sprzedaży. Jednostka rozrachunkowa, miernik wartości – za pomocą pieniądza możemy podać wartość poszczególnych dóbr. Środek przechowywania wartości (gromadzenie bogactwa, środek tezauryzacji) – pieniądz to majątek, najbardziej bezpieczna lokata kapitału. Człowiek pierwotny nie korzystał z dobrodziejstw jakie daje używanie pieniądza, ponieważ go nie znał. Początkowo wymiana wyglądała w ten sposób, iż wymieniano się towar za towar. Tego tupu wymianę nazywa się wymianą barterową. Co ciekawe wymieniane towary miały najczęściej inne właściwości, a ich wartość zależała od subiektywnych odczuć uczestników wymiany. Tego typu transakcjom towarzyszyło wiele niedogodności. Jeżeli jakiś członek społeczności potrzebował dajmy na to kamiennego noża i chciał za to oddać upolowanego zająca to by transakcja doszła do skutku musiał znaleźć osobę, która miała przeciwstawne chęci - chciała zająca, a nie potrzebowała noża. Generowało to stosunkowo duże koszty transakcyjne związane ze stratą czasu na szukanie odpowiedniego nabywcy. Na dalszym etapie rozwoju cywilizacyjnego zauważono, że w ogólnym obrocie występują pewne dobra, które są powszechnie pożądane, które mogą służyć jako pośrednik w wymianie towarowej. Były to nadal towary, dobra, ale służyły jako pośrednik w wymianie. Do dóbr takich można zaliczyć: sól kamienną stosowaną w Rzymie, jęczmień w Palestynie, czy muszle, tytoń w Ameryce Północnej. Dobra te nazywane są dziś pełnym pieniądzem towarowym, który oprócz funkcji pieniądza, jaką było pośredniczenie w transakcjach i miernik wartości, miał również swoje ekonomiczne zastosowanie. Dobra takie można było wymienić na inne dobra lub po prostu skonsumować – sól, jęczmień zjeść, tytoń wypalić, a muszle użyć jako ozdoby. Takie rozwiązanie ułatwiało dokonywanie transakcji, ale dobra takie miały też swoje wady, do których zaliczyć można niedoskonałą podzielność (trudno sprzedać pół żywej krowy), zniszczenie, psucie (pleśń czy szkodniki w zbożu, czy zamoczenie soli). Problemy te rozwiązało zastosowanie metali, początkowo nieszlachetnych (brąz, miedź, żelazo), w późniejszym okresie szlachetnych (srebro, złoto, platyna). Definicja pieniądza Pieniądz to powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu, pełniący funkcje pieniądza. Pieniądz jest to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. Jest to środek wymiany. „Nic nie jest słodsze od miodu, prócz pieniędzy.” Benjamin Franklin Płynność pieniądza Bardzo ważnym zagadnieniem związanym z obrotem pieniężnym jest płynność pieniądza. Można ją zdefiniować jako łatwość z jaką dana pozycja aktywów może być zamieniana na inną, łatwo wydatkowaną formę z nieznaczną, bądź żadną stratą wartości. Chodzi więc o to jak szybko i bez utraty wartości sprzedać można za gotówkę dom, samochód, komputer, czy komórkę. Im szybciej damy składnik majątkowy można upłynnić tym charakteryzuje się wyższym poziomem płynności. Najczęściej uważa się, że im droższe składnik majątkowy tym ma on mniejszą płynność. „Pieniądze nie śmierdzą.” Cyceron 1 2012-12-12 Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza Popyt na pieniądz Popyt to to ilość dobra jaką są w stanie nabyć nabywcy po określonej cenie i w określonym czasie. W przypadku pieniądza ta ekonomiczna definicja nie sprawdza się dosłownie, ponieważ traktując ją dosłownie należałoby zastanawiać się za ile pieniędzy można kupić te same pieniądze. Rozpatrywanie w ten sposób tego zagadnienia pozbawione byłoby sensu, w związku z czym popyt na pieniądz rozpatruje się w nieco innym aspekcie. Popyt na pieniądz jest to zapotrzebowanie na pieniądz najbardziej płynny, czyli na gotówkę. Jeśli rośnie popyt na pieniądz ludzie pragną mieć ulokowane swoje oszczędności, majątek w gotówce. Natomiast jeśli spada popyt na pieniądz publiczność pragnie pozbyć się gotówki i ulokować ją w majątku mniej płynnym, ale przynoszącym dochód, np.: w obligacjach. Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza… Na podaż pieniądza wpływają: ludność • podział posiadanych pieniędzy na gotówkę i depozyty - stosunek ten rośnie, gdy zwiększa się udział konsumpcji w Produkcie Narodowym Brutto (gotówka zależy od konsumpcji, a depozyty od dochodu); banki • określają stosunek swoich rezerw do posiadanych pieniędzy; stosunek ten zależy od: poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy procentowej, stopy dyskontowej, stopnia niepewności banku co do dopływów i odpływów depozytów, a także od popytu na pożyczki; bank centralny • decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej się z gotówki oraz rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym. Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza… Równowaga na rynku pieniądza możliwa jest tylko wtedy, gdy realna podaż pieniądza jest równa realnemu popytowi na pieniądz. Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza… Motywy trzymania pieniądza: Transakcyjny – posiadanie pieniędzy oszczędza nasz czas i wysiłek związany z przeprowadzaniem transakcji, wydatki nie są zsynchronizowane w czasie z dochodami, więc trzymamy pewien poziom gotówki, by dokonywać bieżących transakcji. Przezornościowy – pieniądze służą pokryciu niespodziewanych, niemożliwych do przewidzenia wydatków. Chodzi tu o możliwość wykorzystania nadarzających się okazji. Wykorzystanie niespodziewanej super promocji. (Np. idziemy do supermarketu na bieżące zakupy, kupujemy chleb i mleko i widzimy wymarzony odtwarzacz DVD przeceniony o połowę. Mamy gotówkę tylko na bieżące wydatki, więc udajemy się do biura maklerskiego, żeby sprzedać obligacje. Obligacje sprzedane, wracamy do sklepu, ale niestety DVD już kupił ktoś inny.) Spekulacyjny (portfelowy) – dywersyfikacja portfela inwestycyjnego w celu zmniejszenia ryzyka straty. Gotówka to najpewniejsza inwestycja. Nie można jej stracić w wyniku zmian wartości papierów wartościowych. Rozkładając ryzyko inwestycyjne, można część oszczędności trzymać w gotówce, a nie np. w akcjach, by nie stracić tej części majątku. Często fundusze inwestycyjne, czy maklerzy inwestują w gotówkę, bo to najpewniejsza inwestycja, nie przyniesie wprawdzie zbyt wysokich zysków, ale nawet w najgorszych momentach bessy nie można jej stracić. Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza… Największy wpływ na podaż pieniądza ma bank centralny, w Polsce taką rolę spełnia Narodowy Bank Polski. NBP reguluję podaż pieniądza w celu utrzymania gospodarki i jej wskaźników na preferowanym przez siebie poziomie. NBP do regulowania podażą następujące instrumenty: pieniądza wykorzystuje operacje otwartego rynku (kupowanie i sprzedawanie rządowych papierów wartościowych, które powodują zmianę rezerw bankowych, zmianę ceny papierów wartościowych i zmianę oczekiwań (tzw. efekt demonstracji)), polityka dyskontowa – banki komercyjne mogą zaciągać kredyty w banku centralnym, płacą za to ceną, której wysokość zależy od stopy dyskontowej, zwiększona stopa dyskontowa zniechęca banki do zaciągania kredytów w banku centralnym, przez co zmusza je do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych, wskaźnik rezerw obowiązkowych – banki komercyjne zbierają depozyty od publiczności, a następnie te same pieniądze przekazują w formie kredytów, nie mogą jednak wszystkich pieniędzy z depozytów przekazywać na kredyty, część muszą zatrzymać w formie rezerwy obowiązkowej, wysokość rezerwy wpływa na podaż pieniądza, zwiększanie poziomu rezerw obowiązkowych obniża zdolność kredytową banków, przez co mnożnik i podaż pieniądza maleje. Popyt, podaż i równowaga na rynku pieniądza… Wyróżnić można dwa rodzaje polityki monetarnej: Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stopy dyskontowej, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych). Polityka pieniężna, polityka monetarna to część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki. Obszary polityki monetarnej: Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stopy dyskontowej, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych). regulowanie podaży pieniądza, operowanie zmianami stopy procentowej, oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja). 2 2012-12-12 Modele organizacyjne sektora bankowego W krajach Unii Europejskiej na rynku finansowym działają: instytucje zajmujące się działalnością kredytową (banki) instytucje zajmujące się działalnością inwestycyjną (fundusze inwestycyjne) instytucje zajmujące się działalnością ubezpieczeniową (zakłady ubezpieczeń). W rozwiniętych krajach świata spotyka się dwa modele organizacyjne sektora bankowego: Model anglo-amerykański. Model anglo-amerykański ma charakter liberalny, opierający się na oddzieleniu banków depozytowo-kredytowych od banków inwestycyjnych, uniemożliwiający bankom komercyjnym prowadzenia działalności inwestycyjnej na rynku kapitałowym. System ten został powołany do życia w roku 1933, czyli po czasach wielkiego kryzysu, w wyniku którego zbankrutowało wiele banków komercyjnych prowadzących transakcje na rynku finansowym. Model ten opiera się na rynkach finansowych. Dzięki temu wielkie korporacje przemysłowe uniezależniają się od banków komercyjnych, które są wykorzystane przeważnie do funkcji płatniczych i rozliczeniowych, jak również do zaspokajania krótkoterminowego zapotrzebowania przedsiębiorstw na kredyt. Natomiast podstawowy dopływ kapitału odbywa się przez emisję papierów wartościowych oraz przez giełdę. Decydującą rolę w tym modelu odrywają różnego rodzaju fundusze i banki specjalne, zwane inaczej bankami inwestycyjnymi. model anglo-amerykański, model niemiecko- japoński (kontynentalny). Model niemiecko-japoński (kontynentalny) System bankowy System bankowy obejmuje następujące grupy banków: Model niemiecko- japoński (kontynentalny) ma charakter socjalny i jest stosowany w państwach Unii Europejskiej, w tym w Polsce. Banki komercyjne w tym systemie rozwijają swoją aktywność inwestycyjną. Jednakże działalność ta podlega pewnym ograniczeniom. Również w polskim prawie bankowym znajdują się limity dopuszczalnego angażowania się banków (uniwersalnych) w działalność inwestycyjną. Banki w tym modelu zapewniają krótkoterminowe oraz długoterminowe potrzeby klientów, stąd ich uniwersalny charakter. Jednocześnie rozpowszechniają się powiązania kapitałowe między bankami i korporacjami przemysłowymi. Dyrektywy bankowe Unii Europejskiej nie narzucają jednego modelu banku, pozostawiając tę kwestię do swobodnego wyboru każdego państwa członkowskiego. Bank centralny Bank centralny - to instytucja, która pełni rolę bankiera w stosunku do banków komercyjnych oraz jest odpowiedzialna za politykę monetarną danego kraju. Obecnie, w każdym kraju, niezależnie od jego wielkości, funkcjonuje Bank Centralny. Początkowo Bank Centralny była to instytucja prywatna, nastawiona na osiągnięcie zysku, lecz z czasem rządy poszczególnych krajów zaczęły kłaść coraz większy nacisk na kontrolowanie poziomu stóp procentowych, więc model ten został zmieniony, Bank Centralny nabrał znacznie większego znaczenia w finansowaniu działalności państwa. Banki centralne. Banki komercyjne. Banki specjalne. Kasy oszczędnościowe. Spółdzielczość kredytową. Bank centralny… Bank centralny pełni w gospodarce i życiu społecznym kilka ważnych funkcji: jest bankiem rozliczeniowym banków komercyjnych i innych instytucji finansowych; każdy bank komercyjny posiada rachunek w banku centralnym, na którym rejestruje transakcje z innymi bankami komercyjnymi; to właśnie bank centralny dokonuje rozliczeń międzybankowych; jego obowiązkiem jest zapewnienie sprawnego systemu rozliczeń w gospodarce; oprócz tego, bank centralny realizuje transakcje z zagranicznymi bankami centralnymi i organizacjami międzynarodowymi; utrzymuje dla nich rachunki w walucie krajowej; działalność rozliczeniowa jest dla banku centralnego ważnym źródłem dochodów, jest bankiem skarbu państwa znaczy to, że bank centralny utrzymuje rachunki depozytowe państwa, zajmuje się obsługą finansowa długu państwowego zarówno krajowego, a także zagranicznego; prowadzi również rachunki różnorodnych ogólnokrajowych funduszy celowych; w wyjątkowych przypadkach bank centralny może udzielić państwu kredytu w postaci kredytu bezpośredniego albo w formie zakupu skarbowych papierów wartościowych; w rzeczywistości finansowanie deficytu budżetowego przez bank centralny jest coraz rzadsze ze względu na inflacjogenny charakter tego typu operacji, jest kredytodawcą ostatniej instancji co oznacza, że oferuje on krótkookresową pomoc finansową bankom komercyjnym w sytuacji, kiedy zostaną wyczerpane inne źródła pozyskiwania funduszy niezbędnych do wywiązania się z bieżących płatności; w niektórych przypadkach bank centralny może udzielić kredytu w celu uzdrowienia upadającego banku komercyjnego, jest to funkcja banku banków, kieruje polityka pieniężną, bardzo ważnym zadaniem banku centralnego jest sterowanie polityką pieniężną w kraju za pomocą dostępnych mu instrumentów; formułuje on zadania polityki pieniężnej i stara się dokonywać selekcji właściwych środków po to, aby realizować wytyczone długookresowe, średniookresowe oraz krótkookresowe cele; polityka pieniężna w gospodarce rynkowej odgrywa decydującą rolę w realizacji całości polityki gospodarczej państwa, 3 2012-12-12 Bank centralny… Bank centralny pełni w gospodarce i życiu społecznym kilka ważnych funkcji cd.: emituje pieniądz gotówkowy; kolejnym obszarem działalności banku centralnego jest emisja banknotów i bilonów, znaków pieniężnych, jest to tzw. funkcja emisyjna banku centralnego, utrzymuje i zarządza rezerwami dewizowymi kraju; każdy kraj, który dąży do stabilności ekonomicznej utrzymuje rezerwy w walutach obcych bądź to na pokrycie nieprzewidywanych wydatków w walutach obcych, albo też ze względów strategicznych lub też w celu interweniowania na rynku walutowym; bank centralny prowadzi bowiem politykę kształtowania kursu waluty krajowej, co wymaga interwencji na rynku walutowej, w tym celu potrzebne są bankowi centralnemu odpowiednie rezerwy w walutach obcych, nadzoruje działalność banków komercyjnych; udziela licencji na prowadzenie działalności bankowej, monitoruje pracę banków komercyjnych pod względem przestrzegania przez nie prawa bankowego, prawa dewizowego; chodzi tu o to, aby system bankowy był bezpieczny i aby zapewniał społeczeństwu pewność lokat, kontroluje jednostki gospodarki narodowej jako organ państwa, spełniający szereg czynności o charakterze zarządzania. Bank komercyjny… Rodzaje banków: Bank komercyjny Bank uniwersalny Banki specjalistyczne • bank zajmujący się głównie udzielaniem kredytów obrotowych, gromadzeniem wkładów pieniężnych i prowadzeniem oraz obsługą rachunków przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. • jest bankiem, który jest uprawniony do wykonywania wszystkich czynności bankowych, podejmujący również samodzielną i równoprawną z innymi podmiotami aktywność na rynku kapitałowym. • Specjalizacja tych banków pozwala na skoncentrowanie się na wybranych kierunkach działalności, a jednocześnie na posiadaniu doświadczeń w innych kierunkach. Ich specjalizacja nie polega obecnie na pomijaniu przez bank operacji z dziedzin nie uznawanych za zasadnicze. Specjalizacja banków występuje w różnych formy i występować jako specjalizacja: Bank komercyjny Bank jest to instytucja finansowa udzielająca kredytów z pieniędzy pozyskanych z wkładów pieniężnych ludności i przedsiębiorstw. Zgodnie z ustawą „Prawo bankowe” bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Dz.U. 2002.72.665 Kasy oszczędnościowe i spółdzielnie kredytowe Kasy oszczędnościowe – są to banki uniwersalne, których założycielami są samorządy lokalne. Wspierają akcję kredytową szczególnie drobnych przedsiębiorców oraz osoby fizyczne, zyski zasilają kasę założycieli. Spółdzielczość kredytowa – działają na zasadach prawa spółdzielczego, występuje tam powiązanie pomiędzy kredytobiorcami (członkami spółdzielni), którzy dokonują wkładów członkowskich. Są to banki uniwersalne udzielające drobnych kredytów. - Funkcjonalna, polegająca na koncentracji działalności na świadczeniu danych czynności bankowych, - Branżowa, której zadaniem jest obsługa określonych branż, np. banki rolne, banki handlu zagranicznego, banki rozwoju eksportu, - Terytorialna to taki rodzaj specjalizacji, która ogranicza swoją aktywność do części terytorium kraju, np. bank regionalny, bank komunalny. Giełda papierów wartościowych Giełda papierów wartościowych – jest to instytucja, której zadaniem jest organizacja i zapewnienie możliwość obrotu papierami wartościowymi dopuszczonymi przez nią do obrotu. GPW działa na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005r. o obrocie instrumentami finansowymi oraz innych ustaw i postanowień Statutu. Zgodnie ze statutem GPW kapitał zakładowy spółki wynosi 41.972.000 zł. Szczegółowy opis funkcjonowania Giełdy znajdziesz w module pt.: „Rynek finansowy w gospodarce”. Fundusze inwestycyjne Fundusz inwestycyjny – fundusz inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych w ustawie o funduszach inwestycyjnych również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe. Jest to forma zbiorowego lokowania środków pieniężnych wpłacanych przez osoby fizyczne, osoby prawne, przedsiębiorstwa czy gminy. Fundusz inwestycyjny to instytucja zbiorowego inwestowania lokująca powierzone mu przez członków środki finansowe w różnego rodzaju instrumenty, którymi dokonuje się obrotu na rynku finansowym. Wyróżnić można wiele rodzajów funduszy inwestycyjnych, które różnią się między sobą m. in. strategią inwestycyjną. Preferując bezpieczną strategię oszczędzania fundusz większość swych środków lokuje w bezpieczne papiery wartościowe, które z reguły generują mniejsze zyski. Fundusz zakupuje najczęściej w takiej sytuacji dłużne papiery wartościowe – obligacje, bony skarbowe. Realizując natomiast strategię bardziej ryzykowną fundusz część swojego portfela ma zaangażowaną w papierach mniej bezpiecznych jeżeli chodzi o możliwość generowania zysków. Są to najczęściej akcje. Zgodnie z przepisami polskiego prawa jedyną instytucją uprawnioną do tworzenia i zarządzania funduszem inwestycyjnym jest Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, które może tworzyć i zarządzać więcej niż jednym funduszem inwestycyjnym. 4 2012-12-12 Fundusze inwestycyjne… Majątek przekazywany przez osoby do funduszu przeliczane są na tzw. jednostki uczestnictwa. Stanowią one tytuł prawny do uczestnictwa w dochodach wypracowywanych przez fundusz. Jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone ustawą i statutem funduszu inwestycyjnego. Inwestycja w jednostki uczestnictwa funduszu inwestycyjnego może przynieść nie tylko zyski, lecz także straty, dodatkowo będzie narażona na różnego rodzaju ryzyka występujące na rynkach finansowych. Niezmiernie ważne jest poznanie podstawowych zasad funkcjonowania funduszy inwestycyjnych, rodzajów ofert oraz źródeł informacji o funduszach. Szczegółowy opis funkcjonowania Giełdy znajdziesz w module pt.: „Rynek finansowy w gospodarce” Rodzaje funduszy inwestycyjnych: Fundusze inwestycyjne… Otwarty fundusz inwestycyjny: Jak sama nazwa wskazuje jest to fundusz otwarty dla wszystkich podmiotów, które chcą inwestować swoje środki w jednostki uczestnictwa tego funduszu. Z założenia jednak jest to fundusz kierowany do szerokiego grona klientów, przede wszystkim do indywidualnych, aczkolwiek mogą w nim uczestniczyć również podmioty gospodarcze, czy jednostki nie posiadające osobowości prawnej. Są to najbezpieczniejsze fundusze z uwagi na ograniczenia co do zakresu dokonywanych inwestycji. Fundusz pozyskuje kapitał od swoich członków w drodze zbycia nieograniczonej ilości jednostek uczestnictwa. Członkiem funduszu można się stać poprzez nabycie jednostek uczestnictwa. Fundusz ma obowiązek odkupić swoje jednostki uczestnictwa na żądanie członka. Fundusze oparte na jednostkach uczestnictwa. fundusz inwestycyjny otwarty (fundusze oparte na jednostkach uczestnictwa); specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty (fundusze oparte na jednostkach uczestnictwa); fundusz inwestycyjny zamknięty (fundusze oparte na certyfikatach inwestycyjnych). Fundusze inwestycyjne… Najczęściej dzieli się te fundusze w zależności od ryzyka i przewidywanej stopy zwrotu na: fundusze papierów dłużnych, zwane też funduszami obligacji, rynku pieniężnego, stabilnego wzrostu, ochrony kapitału - w głównej mierze środki tych funduszy przechowywane są w najbezpieczniejszych papierach wartościowych gwarantujących bezpie0czny i stabilny, aczkolwiek niezbyt duży wzrost wartości oraz w gotówce, fundusze akcji - środki funduszy inwestowane są w różnego rodzaju papiery właścicielskie, czyli akcje, w zależności od rodzaju funduszu mogą to być akcje małych, średnich czy dużych przedsiębiorstw działających na różnych rynkach – krajowym lub zagranicznym, fundusze te nastawione są na osiągnięcie sporego zysku, ale ten zysk obarczony jest stosunkowo dużym ryzykiem, nie zawsze w funduszach tych środki finansowane są tylko w akcje, zdarza się, iż jakaś część (najczęściej niewielka) środków lokowana jest dla zwiększenia bezpieczeństwa w papierach dłużnych czy gotówce, fundusze mieszane, hybrydowe – struktura inwestycji tego typu funduszy to mniej więcej pół na pół akcji i papierów dłużnych, kumulują one zalety i wady dwóch poprzednich rodzajów funduszy, dają możliwość osiągnięcia średnich zysków przy zachowaniu średniego poziomu ryzyka. Fundusze inwestycyjne… Specjalistyczny otwarty fundusz inwestycyjny Fundusz zbliżony w swej konstrukcji do funduszu otwartego. Podstawową różnicą jest ustalenie w statucie takiego funduszy warunków, które należy spełnić, aby stać się członkiem takiego funduszu. Najczęściej stosowane kryteria to przeznaczenie funduszu dla konkretnej grupy podmiotów lub warunki, jakie musza oni spełnić, aby nabyć jednostki uczestnictwa i stać się uczestnikami funduszu. Fundusz specjalistyczny podobnie jak otwarty zbywają jednostki uczestnictwa. Poza wymienionymi funduszami, istnieją szczególne typy funduszy inwestycyjnych, np.: fundusz portfelowy, fundusz aktywów niepublicznych, itp. Fundusze inwestycyjne… Zakłady ubezpieczeń Zamknięty fundusz inwestycyjny Podstawową różnicą między funduszami otwartymi, specjalistycznymi a funduszami zamkniętymi jest to, iż te pierwsze dwa zbywają jednostki uczestnictwa, natomiast fundusze zamknięte emitują certyfikaty inwestycyjne, które mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym. Certyfikaty inwestycyjne są to papiery wartościowe imienne, bądź na okaziciela, można je odsprzedać na giełdzie lub funduszowi, ale wyłącznie w sytuacjach określonych w statucie. Z tego powodu fundusze zamknięte mogą być traktowane jako inwestycje znacznie mniej płynne. Obejmowane są podobnie jak akcje w drodze subskrypcji. Fundusze te mogą inwestować w najbardziej ryzykowne papiery wartościowe, co może skutkować potencjalnie wysokimi zyskami dla członków, lecz wiąże się też z podwyższonym ryzykiem. Są to fundusze oparte na certyfikatach inwestycyjnych. Zakłady ubezpieczeń to jednostki zajmujące się działalnością ubezpieczeniową. Działalność ubezpieczeniowa regulowana jest ustawą z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. z dnia 16 lipca 2003 r.). Przez działalność ubezpieczeniową zgodnie z art. 3. ustawy rozumie się wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych. Nikt nie jest w stanie ze stuprocentową pewnością przewidzieć przyszłości. Oczywiście można przewidywać, że coś się może wydarzyć, jednakże zawsze pozostaje choć odrobina niepewności co do wystąpienia, bądź niewystąpienia określonego zdarzenia. Im odleglejsza perspektywa czasowa, tym z reguły niepewność staje się większa. Różnego rodzaju wypadki i zbiegi okoliczności wpływają na rzeczywistość mogą ją różnie kształtować. W związku z tym, aby uchronić ją przed niekorzystnymi skutkami zdarzeń losowych, można pomyśleć o urządzeniu, którego podstawowym celem będzie poniesienie negatywnych finansowych konsekwencji zaistniałej szkody. 5 2012-12-12 Co to jest ubezpieczenie??? Słownik języka polskiego definicja ubezpieczeń Słowo ubezpieczenie w języku polskim oznacza urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś. Jest to: ochrona przed niepomyślnymi skutkami zdarzeń losowych Ubezpieczenie 32 Zakłady ubezpieczeń… Większość ludzi w swej naturze ma dążenie do zapewnienia sobie jak największego poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji. Równocześnie rzeczywistość, która nas otacza jest na tyle nieprzewidywalna, że wiele osób chcąc wyłączyć z otoczenia czynnik przypadkowości, stara się różnymi sposobami zminimalizować ryzyko. I właśnie w odpowiedzi na tego typu zapotrzebowanie powstały zakłady ubezpieczeń, które przejmują na siebie negatywne konsekwencje zaistniałych zdarzeń losowych. To, że ktoś posiada ubezpieczenie nie uchroni go przed wystąpieniem wypadku, ale ochroni go przed jego negatywnymi, finansowymi konsekwencjami. Na przykład gdy dana osoba posiada ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków, nie oznacza to, że np. nie spadnie ze schodów. Może spaść mimo posiadania polisy, ale jeśli w wyniku wypadku ta osoba nie będzie mogła pracować, będzie musiała się leczyć, takie ubezpieczenie (w zależności od wariantu) może pokryć koszty związane z absencją w pracy, rekonwalescencją, rehabilitacją, czy wynagrodzić ból związany z wypadkiem w postaci świadczenia za procentowy uszczerbek na zdrowiu. Fundusze emerytalne Fundusze emerytalne działają w Polsce na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U.04.159.1667). Przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych, ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, i wypłata okresowych emerytur kapitałowych. Fundusze emerytalne… Rodzaje funduszy emerytalnych W Polsce mogą działać następujące fundusze emerytalne: Otwarte Pracownicze • Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE) to instytucje działające w ramach II Filara systemu emerytalnego w Polsce. Drugi filar jest filarem powszechnym i obowiązkowym. OFE są zakładane, zarządzane i reprezentowane przez prywatne instytucje, które nazywane są Powszechnymi Towarzystwami Emerytalnymi. Na dzień 31 grudnia 2010 r. w Polsce działało 14 OFE. Więcej na temat OFE i II Filara w części „System emerytalny”. • Pracownicze Fundusze Emerytalne (PFE) to instytucje działające w ramach III Filara systemu emerytalnego w Polsce. III filar jest filarem dobrowolnym. PFE są zakładane, zarządzane i reprezentowane przez prywatne instytucje, które nazywane są Pracowniczymi Towarzystwami Emerytalnymi. Na dzień 31 grudnia 2010 r. w Polsce działało 5 PFE. Więcej na temat III Filara w części „System emerytalny”. Kurs III. Wybrane instytucje rynku finansowego i system emerytalny System emerytalny w Polsce Autor kursu: Jacek Rodzinka 6 2012-12-12 System emerytalny – definicje Rodzaje systemów emerytalnych Zasadniczo systemy emerytalne można podzielić na dwa rodzaje: Powszechny system emerytalny to sposób gromadzenia środków w okresie pracy na czas starości, kiedy to nie ma już dochodów z pracy. Powinien on zapewnić pracownikowi godziwe życie w czasie, gdy nie może już z racji wieku wykonywać pracy zarobkowej. system repartycyjny system kapitałowy. System emerytalny definiuje sposoby organizacji oraz wypłacania emerytur w danym państwie. Poszczególne kraje starają się dopasować swoje systemy emerytalne do panujących w nich, bądź zmieniających się uwarunkowań przede wszystkim demograficznych, finansowych i gospodarczych. Często również bierze się pod uwagę doświadczenia z przeszłości. Rodzaje systemów emerytalnych…. Instytucja System repartycyjny System repartycyjny (z ang. PAYG: pay-as-you-go), oparty na tzw. umowie pokoleniowej, polega na tym, iż obecnie pracujący odprowadzają składki emerytalne do wskazanej instytucji, która to instytucja tworzy z tych pieniędzy fundusz emerytalny służący do wypłaty bieżących emerytur. Często określa się ten system jako pokoleniowy ponieważ pokolenie pracujących dzieci finansuje emerytury niepracujących z powodu wieku rodziców. płacący składki Rodzaje systemów emerytalnych…. Do najważniejszych zalet systemu repartycyjnego można zaliczyć to, iż jest on odporny na gwałtowne i niekorzystne zmiany zachodzące na rynkach finansowych. Ostatni kryzys pokazał, że inwestycje w papiery wartościowe są ryzykowne. Z racji tego, iż w systemie repartycyjnym tak naprawdę nie ma nagromadzonych oszczędności nie można ich stracić. System ten jest również odporny na zmiany inflacyjne. Najczęściej w algorytmie wyliczania emerytury wbudowane są mechanizmy uodparniające automatycznie wysokość świadczenia emerytalnego od zawirowań na rynku pieniądza. Zaletą tego systemu jest również to, że jest to system tani (możliwe niskie składki emerytalne)w przypadku dużej liczby pracujących a małej emerytów. emeryci Rodzaje systemów emerytalnych…. Jako podstawowe wady tego systemu można wyróżnić nieodporność systemu na zawirowania na rynku pracy (wzrost bezrobocia to wzrost liczby osób nieodprowadzających składek), uzależnienie od demografii (niekorzystnie wpływa starzenie się społeczeństwa). System repartycyjny nazywany jest również systemem zdefiniowanego świadczenia, ponieważ wysokość emerytury zależy w nim od podstawy wymiaru składki, czyli zarobków, oraz od stażu emerytalnego. Rodzaje systemów emerytalnych…. System kapitałowy System kapitałowy to system, w którym osoby pracujące odkładają część zarobionych pieniędzy na specjalne konta w prowadzone przez instytucje finansowe. Środki zgromadzone na kontach są przez instytucje finansowe inwestowane na rynku finansowym. Tego typu rozwiązanie powoduje, iż wysokość emerytury nie zależy od zmian demograficznych, czy na rynku pracy. Podstawową zaletą głoszoną przed wprowadzeniem nowego systemu było uniezależnienie wysokości emerytury od decyzji polityków. Dziś z perspektywy kilkunastu lat działania systemu można powiedzieć, iż postulat ten nie został spełniony. Politycy wciąż mogą wpływać na kształt reformy i wysokość emerytur, co należy uznać za wadę systemu. Kolejną nie mniej ważną słabą stroną tej konstrukcji jest nieodporność na zawirowania na rynkach finansowych. Spadek wartości papierów wartościowych odbija się w znacznym stopniu na wielkości zgromadzonego kapitału emerytalnego, a przez to również na wysokości przyszłej emerytury. Każdy system emerytalny ma swoje wady i zalety. Nie można systemów klasyfikować jako złych czy dobrych. Każdy z nich lepiej sprawdza się z jednych a gorzej w innych warunkach społeczno-gospodarczo-demograficznych. System repartycyjny bardzo dobrze sprawdza się w sytuacji kiedy w gospodarce występuje przewaga osób pracujących i odprowadzających składki nad tymi pobierającymi świadczenia. Jeżeli np. na jednego emeryta przypada 5 pracujących to składki emerytalne mogą być niższe niż w sytuacji, gdy na jedną osobę, która zakończyła aktywność zawodową pracuje tylko dwie osoby. Problem jednak narasta wraz ze zmianami w strukturze wiekowej ludności na niekorzyść osób pracujących. System ten nazywany jest również systemem zdefiniowanej składki, ponieważ wiadomo ile osoby pracujące odprowadzają składek emerytalnych, natomiast wysokość emerytury nie jest znana w czasie oszczędzania, zależy ona od szeregu czynników, m. in.: od kwoty odprowadzonych składek, długości czasu oszczędzania, wieku przejścia na emeryturę, efektywności inwestycyjnej instytucji, w której ulokowane są oszczędności. 7 2012-12-12 Budowa nowego systemu emerytalnego w Polsce 1 1 3 Pracujący 5 2 2 zwiększyć bezpieczeństwo wypłaty przyszłej emerytury poprzez zdywersyfikowanie źródeł, z których przyszli emeryci dostaną świadczenie, zmniejszyć koszty budżetu państwa wynikające z konieczności dopłat do systemu emerytalnego, uzależnić wysokość emerytury od wielkość zgromadzonych przez lata pracy dochodów. Szczególnie ten ostatni zapis powoduje, iż o przyszłej emeryturze należy myśleć jak najwcześniej, ponieważ od wielkości zaoszczędzonych pieniędzy zależeć będzie komfort życia po zaprzestaniu aktywności zawodowej. EMERYTURA indywidualne Emeryci Nowy system emerytalny – system mieszany – repartycyjno-kapitałowy Zabezpieczenie Wiek Wprowadzona w Polsce w 1999 r. reforma systemu ubezpieczeń emerytalnych miała na celu przede wszystkim: OFE Efektywność systemów emerytalnych ZUS Rodzaje systemów emerytalnych…. Liczba ludności Struktura nowego systemu emerytalnego w Polsce… Nowy system emerytalny w Polsce oparty został na trzech filarach. Pierwszy filar to zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Filar ten jest filarem repartycyjnym, co oznacza, iż bieżące wpłacane do systemu składki trafiają do beneficjentów tego systemu. Wprawdzie każdy z ubezpieczonych posiada w ZUS swoje indywidualne konto, ale oprócz zapisu na koncie, nie idą za tym fizyczne środki, które wypływają z systemu. Drugi filar jest filarem kapitałowym. Realizowany jest on przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne zarządzające Otwartymi Funduszami Emerytalnymi. Każda osoba podpisująca umowę z OFE ma swoje indywidualne konto, na którym zapisywana jest liczba jednostek rozrachunkowych danego OFE. W przeciwieństwie do ZUS za zapisem na koncie idą fizycznie środki. PTE inwestują te środki w instrumenty finansowe i przez tego typu działanie wartość zgromadzonych przez klientów środków ma rosnąć w czasie. Jednakże oficjalne analizy organu nadzoru podają, iż przyszła emerytura z dwóch obowiązkowych filarów stanowić będzie dla mężczyzn około 50 %, a dla kobiet około 40 % ostatniej pensji. Aby zabezpieczyć się przed tak głodowymi emeryturami konieczne będzie oszczędzanie w trzecim, dobrowolnym filarze. Na trzeci filar składają się zbiorowe oraz dobrowolne formy oszczędzania. Do indywidualnych form możemy zaliczyć wprowadzone we wrześniu 2004 roku Indywidualne Konta Emerytalne, natomiast do zbiorowych funkcjonujące od 1999 roku tworzone przez pracodawców dla zatrudnianych przez nich pracowników Pracownicze Programy Emerytalne. Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu… Wprowadzona w 1999 r. reforma systemu emerytalnego podzieliła polskie społeczeństwo na trzy grupy. Kryterium podziału była data urodzenia. Osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. nie pozostawiono wyboru i osoby te obligatoryjnie pozostały w starym systemie. Uznano, iż przez krótki czas od wprowadzenia reformy do otrzymania świadczenia osoby te mogą nie zgromadzić odpowiedniego kapitału emerytalnego, który gwarantowałby im świadczenie na odpowiednim poziomie. Drugiej grupie osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 a przed 1 stycznia 1969 r. została postawiona przed dokonaniem wyboru – przystąpić do nowego systemu, lub pozostać w starym. Każdy dobrowolnie na podstawie posiadanych informacji powinna dokonać tego ważnego dla ich przyszłości emerytalnej wyboru. Trzeciej grupie osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. również nie pozostawiono wyboru. Obowiązkowo weszły one do nowego systemu . Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu Reforma ubezpieczeń społecznych podzieliła społeczeństwo na trzy grupy Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. Urodzeni po 31 grudnia 1948 r. Urodzeni po 31 grudnia 1968 r. a przed 1 stycznia 1969 r. Obowiązkowo pozostają w starym systemie Mają wybór - pozostają w starym systemie lub przystępują do nowego Obowiązkowo przystępują do nowego systemu Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu… Nowy system emerytalny oparty jest na trzech filarach. Największą chyba nowością, która została wprowadzona wraz z nowym systemem były indywidualne konta emerytalne. W starym systemie nikt nie wiedział ile pieniędzy odprowadził na swoją emeryturę. Tego typu dane nie były gromadzone ponieważ wysokość emerytury zależała od zupełnie innych kwestii (kwoty bazowej, liczby lat pracy i opłacania składek oraz wysokości wynagrodzenia). Nowy system to rewolucja w tym zakresie. Przede wszystkim zmienił się algorytm wyliczania wysokości emerytury, zależy ona obecnie od kwoty pieniędzy, która zostanie zgromadzona na indywidualnych kontach w ZUS i OFE oraz od przewidywanego czasu pobierania świadczenia. Tak więc każda osoba funkcjonująca w nowym systemie emerytalnym ma przynajmniej dwa indywidualne konta emerytalne – jedno w ZUS, drugie w OFE. Na tych kontach ewidencjonowane są składki odprowadzone na przyszłą emeryturę. Do ZUS-u trafia 17,22 % wynagrodzenia brutto, do OFE 2,3 % wynagrodzenia brutto pracownika. Konto w ZUS działa w ramach pierwszego filara reformy emerytalnej. 8 2012-12-12 3.9 Wysokości składek na ubezpieczenia społeczne… Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu… płacący składki I FILAR II FILAR III FILAR Obowiązkowy Obowiązkowy Dobrowolny Repartycyjny Kapitałowy Kapitałowy Zreformowany ZUS Otwarte fundusze emerytalne zarządzane przez prywatne instytucje Konta indywidualne Gwarancja państwa Konta indywidualne Nadzór państwowy (KNF) PPE, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, zakłady ubezpieczeń Konta indywidualne Nadzór państwowy (KNF) Nowy system emerytalny- przepływ składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczenia emerytalne pozostałe ubezpieczenia społeczne 13,12-16,05% 19,52 % 2,3 % 17,22 % emeryci świadczeniobiorcy Dyskusja o systemie emerytalnym W nauce, praktyce, mediach i polityce praktycznie nieprzerwanie trwa dyskusja nad kształtem obowiązującego w Polsce systemu emerytalnego. Co rusz proponowane są zmiany mające na celu poprawę sytuacji przyszłych emerytów, czy budżetu państwa. Zwróć uwagę przeglądając prasę branżową jakie zmiany są postulowane obecnie i spróbuj samodzielnie ocenić na podstawie lektury niniejszego modułu, czy te postulaty wpłyną w znaczący sposób na kształt systemu emerytalnego i kto na nich może skorzystać, a kto stracić. 9
