krytycznie i twórczo o zarządzaniu

KRYTYCZNIE
I TWÓRCZO
O ZARZĄDZANIU
WYBRANE ZAGADNIENIA
redakcja naukowa
WITOLD KIEŻUN
Spis treści
Witold Kieżun
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Część 1.
W ejście . K ontekst zewnętrzny . W iedza teoretyczna
Teoria globalizacji
Witold Morawski
Fale globalizacji i globalne rządzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Prakseologia
Wojciech Gasparski
Tadeusz Kotarbiński – filozof praktyczności i jego dzieło . . . . . . . . . . . . 39
Witold Kieżun
Prakseologiczna teoria organizacji i zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Anna Lewicka‑Strzałecka
Prakseologia a etyka: od filozofii praktycznej
Tadeusza Kotarbińskiego do dylematów etyki życia gospodarczego . . . . 87
Wiedza o zarządzaniu
Stanisław Sudoł
Zarządzanie jako dyscyplina naukowa.
Charakterystyczne cechy nauk o zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Andrzej K. Koźmiński
Tożsamość nauki o zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Włodzimierz Siwiński
Zarządzanie jako dyscyplina naukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6
S pi s t r e ś c i
Łukasz Sułkowski
O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Wojciech Gasparski
Znaczenie i istota epistemologii oraz metodologii nauki
o zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Innowacyjność
Witold Kieżun
Idea społeczeństwa innowacyjnego
Stefana Kwiatkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Część 2
T ransformacja
Transformacja makrosystemu
Maria Jarosz
Plusy i minusy transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Piotr Sztompka
Chcieć i móc; dwa imperatywy transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Antoni K. Kamiński, Bartłomiej Kamiński
Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec globalizacji . . . . . . 209
Witold Kieżun
Benchmarking – świat nie na niby – obserwacja uczestnicząca . . . . . . 215
Menedżer – proces decyzyjny
Andrzej K. Koźmiński
Czy polscy menedżerowie są przygotowani do konkurencji
na rynkach Unii Europejskiej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Jerzy Cieślik
Czy polscy menedżerowie
są przygotowani do konkurencji na rynkach Unii Europejskiej? . . . . . 239
Bogusław Skuza
Kapitał intelektualny – perspektywa menedżera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Urszula Ornarowicz
Menedżer XXI wieku – perspektywa organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
S pi s t r e ś c i
Dariusz Jemielniak
Dylematy Dilberta – o postrzeganiu menedżerów
przez programistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Informacyjny proces zarządzania
Józef Oleński
Modele informacyjne państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Dariusz Dziuba
IT w zarządzaniu publicznym – w warunkach tworzenia społeczeństw
informacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Marian Krupa
Zarządzanie w cywilizacji informatycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Andrzej Kaleta
Nowoczesne techniki informatyczne jako instrument rozwoju
obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Część 3
A plikacja
Projektowanie, strategia gospodarcza – kraj i świat
Wojciech Gasparski, Anna Lewicka‑Strzałecka,
Bolesław Rok, Grzegorz Szulczewski
Odpowiedzialność społeczna i etyka biznesu w polskim
życiu gospodarczym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Włodzimierz Pańków, Barbara Gąciarz
Dialog społeczny w Polsce w okresie adaptacji polskiej gospodarki
do wymogów UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Bogdan Nogalski
Modele biznesu jako narzędzia reorientacji strategicznej
przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
Jerzy Cieślik
Przedsiębiorstwa dynamiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Zbigniew Olesiński
Zarządzanie w regionie poprzez sieci stosunków bezpośrednich . . . . . 475
Tadeusz Kowalik
Systemowe źródła obecnego kryzysu światowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
7
8
S pi s t r e ś c i
Marcin Piątkowski
Źródła światowego kryzysu. Wnioski na przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Włodzimierz Pańków, Barbara Gąciarz
Praca w Polsce na tle innych krajów europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
Julian Daszkowski
Teoretyczne i praktyczne aspekty motywacji płacowej
w gospodarce polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
Bolesław Rafał Kuc
Audyt wewnętrzny – perspektywy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
Piotr Włodzimierz Kisiel
Audyt wewnętrzny – korzyści i zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
Krzysztof Konecki
Uwarunkowania zarządzania japońskimi przedsiębiorstwami . . . . . . . 627
Jacek Miroński
Związek agencyjny, władza i japońskie stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . 649
Witold Kieżun
Kapitalizm chiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665
Wprowadzenie
Książka ta jest trzecim tomem wybranych zagadnień z seminarium
Krytycznej Teorii Organizacji, organizowanego w Akademii Leona
Koźmińskiego, gromadzącego naukowców interesujących się rozwojem
teorii organizacji i zarządzania. Dwa pierwsze tomy zbioru referatów:
„Krytyczna Teoria Organizacji” i „Dobre Państwo” zostały wydane
w 2004 roku.
Nasze seminarium ma ambicję kontynuowania niezapomnianych se‑
minariów profesorów Tadeusza Kotrabińskiego i Jana Zieleniewskiego
w Sali Okrągłego Stołu Pałacu Staszica, jako naukowego dyskursu,
mającego charakter prakseologicznego szukania sprawności organi‑
zacji w jej potrójnej strukturze: skuteczności, ekonomiczności i etycz‑
ności. Metodą jest krytyczna ocena istniejących reguł teoretycznych
i empirycznie sprawdzonej rzeczywistości.
Program seminarium, przygotowany w 1996 roku, zakładał
strukturę rozważań uporządkowaną według harwardzkiego zinte‑
growanego systemu zarządzania organizacją: input – transformacja
– ouput. Prezentowany tom zawiera wybrane referaty i koreferaty z lat
2004–2009.
Część pierwsza, nawiązująca do etapu input: „kontekst zewnętrz‑
ny – założenia teoretyczne”, obejmuje krytyczne rozważania nad istotą
makrostruktury globalizacji i nad teoretycznymi założeniami zarówno
prakseologii jako megateorii zarządzania, jak i nauki o zarządzaniu.
Witold Morawski w referacie pod tytułem Globalizacja – trzy fale
i współczesne dyskursy charakteryzuje Janusowe oblicze globaliza‑
cji, wskazując m.in. na postępującą integrację, ale też dezintegrację,
homogeniczność, a jednocześnie różnorodność, relatywizm, ale też
i fundamentalizm. Analizuje również specyfikę współczesnego mode‑
lu chińskiego, nawiązując do opinii, że to, co robią obecnie Chińczycy,
10
Wpr owa d zen ie
może być uważane za atrakcyjną alternatywę dla mariażu kapitalizmu
z demokracją.
Na uroczystej sesji z okazji rocznicy odejścia do wieczności Tadeusza
Kotarbińskiego dokonano analizy całokształtu Jego filozofii praktycz‑
ności, prakseologii, prakseologicznej teorii organizacji i zarządzania
oraz relacji: prakseologia – etyka gospodarcza. Została ona zapre‑
zentowana przez byłych kierowników Zakładu Prakseologii PAN:
Wojciecha Gasparskiego, Witolda Kieżuna i Annę Lewicką‑Strzałecką.
Rozważania te zmierzają do udowodnienia tezy o roli prakseologii
jako megateorii współczesnej teorii zarządzania. Teza ta, obecnie
przedmiot dysertacji habilitacyjnej uczestnika seminarium dr. Adama
Szpaderskiego, będzie tematem naszych dalszych rozważań na jednej
z sesji Krytycznej Teorii Organizacji w roku akademickim 2009 – 2010.
Inna grupa tematyczna pierwszej części to nawiązanie do „odwiecz‑
nej” dyskusji o charakterze nauki o zarządzaniu. Punktem wyjścia był
problem właściwego scharakteryzowania tej dyscypliny w oficjalnym
indeksie dyscyplin naukowych, gdzie do niedawna figurowała nietraf‑
nie określona nazwa „zarządzanie i marketing”. Jest rzeczą oczywistą,
że marketing jest jedynie elementem czynności zarządzania w odnie‑
sieniu do wszystkich instytucji, nawet politycznych, popularnie już na‑
zywany w Polsce „pijarem”.
Podstawowy referat został przygotowany przez Stanisława Sudoła,
dyskusję podjęli: Andrzej K. Koźmiński i Włodzimierz Siwiński z pozy‑
cji profesora ekonomii. Istotnym problemem są relacje nauki ekonomii
i nauki o organizacji i zarządzaniu. Wielodyscyplinarność procesu za‑
rządzania stwarza trudności w trafnym umiejscowieniu jego naukowej
analizy i formułowanych dyrektyw sprawnościowych w katalogu nauk.
Dalszym fragmentem dyskusji o nauce zarządzania jest dwugłos
Łukasza Sułkowskiego i Wojciecha Gasparskiego o znaczeniu i potrze‑
bie rozwoju epistemologii i metodologii nauki o zarządzaniu. Ta teza
jest zbieżna z podstawowymi założeniami Seminarium Krytycznej
Teorii Organizacji, gdzie w jej charakterystyce położyliśmy nacisk na
założenia epistemologiczno‑metodologiczne, badania indukcyjno‑em‑
piryczne, w nawiązaniu do mieszanego modelu Jana Zieleniewskiego
i podejścia systemowego według modelu input – ouput1.
Ostatni referat części pierwszej, mojego autorstwa, zawiera szerokie
omówienie oryginalnej pracy Stefana Kwiatkowskiego Społeczeństwo
innowacyjne. Starałem się przedstawić w nim istotę jego koncepcji in‑
nowacji w jej produkcyjnym i społecznym wariancie i funkcjonowania
W. Kieżun (red.) (2004), Krytyczna Teoria Organizacji. Warszawa: WSPiZ
im. Leona Koźmińksiego, s. 11.
1 Wpr owa d zen ie
11
społeczności innowacyjnej, zachowującej swoją specyfikę i odrębność
kulturalną w globalnej społeczności świata.
Druga część, obejmująca proces transformacji, podejmowania de‑
cyzji, dzieli się na trzy podstawowe zagadnienia:
• problemy przekształcenia makrosystemu gospodarki polskiej „bu‑
dującej socjalizm” na gospodarkę rynkową w systemie liberalnej de‑
mokracji,
• działalność współczesnego menedżera,
• funkcjonowanie nowoczesnego systemu informacyjnego w organiza‑
cji w epoce elektroniki.
Maria Jarosz analizuje plusy i minusy polskiej transformacji pro‑
cesu makrosystemu społeczno‑ekonomicznego z gospodarki planowej
na gospodarkę wolnorynkową. Stawia tezę, że Polska, w stosunku
do pozostałych krajów pokomunistycznych, najlepiej poradziła sobie
z tym procesem. Dokonuje porównania zarówno wskaźnika korupcji,
jak i oryginalnie opracowanego wskaźnika demokracji w krajach po‑
komunistycznych, wykazując jednoznacznie czołową pozycję Polski.
W związku z tym przeciwstawia się propozycjom dokonywania rady‑
kalnych zmian systemowych, postulując proces stopniowych uspraw‑
nień.
Piotr Sztompka, dokonując podobnej analizy dorobku okresu trans‑
formacji ustroju Polski, wychodzi z założenia, że dla socjologa ustrój
„to nie tylko system instytucji (…), ale także, a może przede wszyst‑
kim działanie ludzi”, które krytycznie ocenia. Zwraca uwagę na wiele
ujemnych cech współczesnego polskiego społeczeństwa, trwanie relik‑
tów dawnego ustroju, co przy zderzeniu z nowymi wzorami pogłębia
chaos normatywny, dezorientację aksjologiczną i anomię. Poddaje pod
dyskusję swój prywatny dekalog dla zmniejszenia istniejącego deficytu
społeczno‑moralnego i kapitału obywatelskiego.
W toku promocji książki Antoniego i Bartłomieja Kamińskich
Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec globalizacji, naj‑
ważniejsze obserwacje i wnioski autorzy przedstawili syntetyczne ze‑
stawienie swoich rozważań. Warta podkreślenia jest teza, że „kluczem
do zwalczania korupcji nie są ustawy antykorupcyjne, ale dobrze za‑
projektowane instytucje państwa prawnego, w tym instytucje zapew‑
niające ochronę prawną obywateli przed samowolą innych obywateli”.
Na tle tych trzech referatów zaprezentowałem swoje przykłady ob‑
serwacji uczestniczącej z USA, Kanady, Francji i Wielkiej Brytanii.
Udowodniają one, że postawa szacunku prawa, lojalności obywatel‑
skiej, samodyscypliny zawodowej i sprawności służby publicznej są
możliwe do upowszechnienia.
12
Wpr owa d zen ie
Bezpośrednio przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej dys‑
kutowano problem przygotowania polskich menedżerów do konku‑
rencji na rynkach Unii Europejskiej. Zgodnie z sugestią Andrzeja K.
Koźmińskiego, za „polskiego menedżera” należałoby uważać nie tylko
najemnych dyrektorów, ale także przedsiębiorców prowadzących na
własny rachunek swoje firmy, osoby kierujące polskimi filiami przed‑
siębiorstw zagranicznych i międzynarodowych wówczas, gdy mają one
samodzielność strategiczną, a nawet tylko operacyjną. Całościowa oce‑
na kwalifikacji i umiejętności licznej i zróżnicowanej populacji polskiej
jest bardzo trudna i ryzykowna, jednak można stwierdzić w wyniku
badań, że ogromny wysiłek kilkunastu lat kształcenia menedżerów dał
pewien rezultat, głównie jednak w podstawowych „twardych” umiejęt‑
nościach zarządzania w: finansach, marketingu, podstawach organi‑
zacji, kontrolingu.
Według zarówno Andrzeja K. Koźmińskiego, jak i autora korefera‑
tu Jerzego Cieślika, mającego łącznie z karierą naukową osobiste do‑
świadczenie menedżerskie w latach 1990–2003, występuje wyraźna
luka kwalifikacyjna w bardziej zaawansowanych dziedzinach, takich
jak: umiejętność rozwiązywania problemów, umiejętności poznawcze,
umiejętności komunikowania się (znajomość obcych języków), umiejęt‑
ności uczenia się i pracy zespołowej. Zaproszony do dyskusji Bolesław
Skuza, autor następnego koreferatu, prezes Skandia Życie SA, położył
nacisk na rozwój kapitału intelektualnego menedżera i jego roli przy‑
wódcy. Uważa on, że przywództwa można i należy się uczyć na każdym
kierowniczym stanowisku.
Urszula Ornarowicz charakteryzuje z kolei „hierarchiczną dwo‑
istość funkcji” zarządzającego podstrukturą i uwzględniającego per‑
spektywy „superstruktury” jako wyznacznika tzw. zarządzania „me‑
nedżerskiego”.
Dwie grupy zagadnień drugiej części zestawu dyskursu omawiane‑
go seminarium łączy referat Dariusza Jemielniaka o konflikcie między
posiadającymi specyficzną hermetyczną wiedzę informatykami a ich
menedżerami, jako przykładzie szerszej skali problemu opozycji: pro‑
fesja–menedżer.
W ramach grupy tematycznej „informacyjny proces zarządzania”
Józef Oleński przedstawił obszerne opracowanie na temat modeli in‑
formacyjnych państwa, z końcowym postulatem uaktywnienia polity‑
ki informacyjnej jako podstawowym obowiązkiem państwa obywatel‑
skiego. Bogaty materiał analityczny obejmuje zarówno omówienie celu
i kryteriów budowy modeli informacyjnych państw, jak i ich specyfiki
we współczesnym państwie, symbiozy i konfliktów różnych modeli in‑
formacyjnych państwa.
Wpr owa d zen ie
13
Szeroki zestaw tematyczny dotyczący nowoczesnej kultury informa‑
tycznej przedstawiają trzy kolejne referaty: Mariana Krupy – o specyfi‑
ce zarządzania w cywilizacji informatycznej, Dariusza Dziuby – o mało
jeszcze znanym, zarówno teoretycznie, jak i praktycznie, w polskiej
rzeczywistości problemie informatyki w zarządzaniu publicznym
i Andrzeja Kalety – o informatyce na terenach wiejskich.
Część trzecia książki zawiera referaty odniesione do etapu out‑
put – aplikacja, obejmujące problemy różnorodnych form projektowa‑
nia i funkcjonowania instytucji życia gospodarczego w Polsce, Japonii
i Chinach.
Pierwszy z nich przedstawia obszerne wyniki badań dotyczących
odpowiedzialności społecznej i etyki biznesu w Polsce, przeprowadzo‑
nych przez Wojciecha Gasparskiego i czteroosobowy zespół naukowy.
Badania te miały charakter diagnostyczny i dotyczyły socjologicznego
surveyu na próbie 800 firm z całej Polski. Warto zwrócić uwagę, że
w przypadku pytania: „Czy dzieci wychowywane w przekonaniu, że
nigdy nie można łamać norm moralnych, mogą być narażone na nie‑
powodzenie w życiu?” suma odpowiedzi pozytywnych: „tak”, „zdecy‑
dowanie tak”, „raczej tak” wynosi 57,8%; jedynie 10% odpowiedziało:
„zdecydowanie nie”.
Historyczną wartość ma referat Włodzimierza Pańkowa i Barbary
Gąciarz na temat dialogu społecznego w Polsce w okresie adaptacji do
wymogów Unii Europejskiej, opracowany w 2002 roku. Autorzy formu‑
łują perspektywę różnych scenariuszy. Interesująca byłaby ich aktual‑
na weryfikacja.
Dwa dalsze referaty poświęcone są problematyce aplikacji modeli
sprawnego przedsiębiorstwa. Bogdan Nogalski wychodzi z założenia,
że procesy globalizacji i konsolidacji wymagają ciągłego doskonalenia
metod przewagi konkurencyjnej, stymulujących strategiczną odnowę
prowadzenia działalności biznesowej. Temu celowi służy proces dosko‑
nalenia i korekty modelu biznesu jako koncepcji logiki konkurencyj‑
ności i innowacyjności. Jerzy Cieślik formułuje model dynamicznego
przedsiębiorstwa, przedstawiając bogate dane statystyczne dotyczące
takich właśnie firm w polskim przemyśle przetwórczym.
Zbigniew Olesiński prezentuje aplikacje sieci stosunków bezpośred‑
nich przedstawiając m.in. schemat struktury świętokrzyskiego „gro‑
na” budowlanego.
Problematyce pracy poświęcone są dwa dalsze referaty. Włodzimierz
Pańków i Barbara Gąciarz piszą o pracy w Polsce na tle innych krajów.
Referat ten był przedmiotem dyskusji w czerwcu 2006 roku, w okresie
bardzo wysokiego wskaźnika bezrobocia w Polsce. Końcową tezą jest
twierdzenie o nierozwiązaniu zasadniczego problemu zintegrowania
14
Wpr owa d zen ie
szeroko rozumianej „klasy robotniczej” z nowym systemem gospodar‑
czym i politycznym.
Julian Daszkowski zaprezentował obszerny referat na temat teore‑
tycznych i praktycznych aspektów motywacji płacowej w polskiej go‑
spodarce na przełomie XX i XXI wieku. Część aplikacyjną, dotyczącą
struktury i dynamiki wynagrodzeń w latach 1992–2000 w świetle ba‑
dań Głównego Urzędu Statystycznego, poprzedza bogatym wstępem
teoretycznym, wyczerpująco udokumentowanym bibliograficznie.
Jedna z sesji seminarium została poświęcona bieżącemu problemo‑
wi aktualnego kryzysu gospodarczego z referatami Tadeusza Kowalika
i Marcina Piątkowskiego. Tadeusz Kowalik twierdzi, że obecny kryzys
nie jest jedynie kryzysem finansowym, przeniósł się on na całą gospo‑
darkę realną. Mottem jego referatu jest teza J.M. Keynesa: że „najważ‑
niejszymi wadami systemu społeczno‑ekonomicznego, w którym żyje‑
my, są: niezdolność do realizowania pełnego zatrudnienia oraz dowolny
i niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów”. W podsumowaniu
swoich wywodów stwierdza, że u źródeł obecnego kryzysu leży „gieł‑
dyzacja” gospodarek światowych, wypromowana przez oligarchiczną
triadę rządzącą Stanami Zjednoczonymi. Rozważając metody złama‑
nia czy przynajmniej ograniczenia współczesnego „kasynowego” ka‑
pitalizmu, zwraca uwagę na podstawową koncepcję Josepha Stiglitza
– stworzenia międzynarodowego funduszu stabilizacyjnego jako formy
wzajemnego ubezpieczenia. Pisząc o „niebotycznych” zarobkach sze‑
fów korporacji, przypomina opinię Karola Marksa, że „Kapitał budzi
się z wraz z odpowiednim zyskiem, 10% to zysk pewny i można go
wszędzie spożytkować, 20% – staje się bardzo ożywiony, 50% – pozy‑
tywnie brawurowy, 100% – gotów podeptać wszystkie ludzkie prawa,
300% – już nie ma takiego przestępstwa, którego by nie zaryzykował,
nawet pod groźbą szubienicy”.
Marcin Piątkowski za podstawowe źródło kryzysu uważa brak odpo‑
wiedniego nadzoru nad sektorem finansowym, będący efektem akcep‑
tacji libertariańskiej ideologii. Jako remedium na istniejącą sytuację
proponuje wzmocnienie nadzoru nad sektorem finansowym, obejmu‑
jącego wszystkie tego typu instytucje, w tym fundusze hedgingowe,
private equity i inne. W omawianej dyskusji nad genezą światowego
kryzysu lat 2008–2009 brakuje, moim zdaniem, poważnej debaty nad
możliwością radykalnej reformy instytucji giełdy, a nawet jej likwidacji
i zakazu dokonywania operacji spekulacyjnych przez banki traktowa‑
ne jedynie jako instytucje depozytowo‑kredytowe.
Dalsza partia referatów typu aplikacyjnego to rozważania na te‑
mat audytu wewnętrznego, dokonane przez Bolesława Mariana Kuca
i Włodzimierz Kisiela. Twórczym elementem rozważań tych dwóch
Wpr owa d zen ie
15
autorów, teoretyka i praktyka, jest akceptacja koncepcji nowoczesnego
audytu wewnętrznego jako certyfikowanie systemu zarządzania we‑
wnętrznego instytucją, który powinien dawać racjonalną pewność jej
prawidłowego działania. Stwierdzenie nieprawidłowości jest tu niejako
produktem ubocznym procesu badania, a nie jej celem.
Ostatnią grupę tematyczną książki stanowi analiza rozwoju japoń‑
skiego i chińskiego systemu zarządzania, przedstawiona w referatach
dotyczących: Japonii – Krzysztofa Koneckiego, Jacka Mirońskiego
i moim – o kapitalizmie chińskim. Zarządzanie japońskimi przedsię‑
biorstwami było w okresie wielkiego boomu gospodarki japońskiej
w latach 70. i 80. XX wieku przedmiotem światowego zainteresowania,
a nawet próby adaptacji niektórych jej elementów w warunkach go‑
spodarki amerykańskiej. Przewidywania, że gospodarka japońska zdo‑
będzie palmę światowego pierwszeństwa, przekraczając swoim PKB
wskaźnik amerykański, nie sprawdziły się, stąd też i zmniejszona liczba
naukowych publikacji dotyczących tego kraju. Centralnym problemem
interesującym światową myśl naukową była kwestia konwergencji czy
dywergencji japońskiego biznesu. W wyniku analizy aktualnego japoń‑
skiego systemu zarządzania Krzysztof Konecki dochodzi do wniosku,
że „przyjęcie tezy o konwergencji sprzyja faktycznemu wymieszaniu
określonych różnych praktyk zarządzania, tworząc z japonizacji pojęcie
z pozoru mniej ideologiczne, a bardziej praktyczne”. W referacie Jacka
Mirońskiego zwraca uwagę oryginalna analiza czynników odrębności
japońskich stosunków pracy od kontroli biurokratycznej.
Mój referat o kapitalizmie chińskim zawiera analizę metody trans‑
formacji gospodarki planowej na wolnorynkową, z podkreśleniem jej
odrębności od dużo mniej efektywnej praktyki polskiej.
Należy też wspomnieć o sesji poświęconej dyskusji nad referatem
Antoniego Kamińskiego: Stracony moment konstytucyjny w pokomu‑
nistycznej Polsce: skutki dla jakości rządzenia dwadzieścia lat później.
Autor udowadnia, że negatywnie oceniana kondycja administracji pu‑
blicznej i jakości rządzenia w Polsce mają charakter strukturalny, któ‑
rego przyczyną jest stracony moment konstytucyjny. Niestety, zgodnie
z wcześniej zawartą umową tekst tego referatu znajduje się w książ‑
ce: Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje pod redakcją
Witolda Morawskiego (WAiP/ALK, 2010).
Syntetycznie przedstawiona tematyka Seminarium Krytycznej
Teorii Organizacji w latach 2004–2009 dokumentuje zarówno szeroki
zakres tematyczny naszych rozważań, jak i jej zgodność z założenia‑
mi przyjętymi w 1996 roku. Problematyka racjonalnie ukształtowana
w strukturze procesu input – transformacja – output nawiązuje do ak‑
tualnej rzeczywistości zarówno w sferze teoretycznej (przekształcanie
16
Wpr owa d zen ie
nauki o zarządzaniu), jak i kolosalnego rozwoju techniki elektronicznej
i globalizacji w jej różnorodnych formach.
W okresie 13‑letniego trwania naszego seminarium ukształtowała
się jednolita grupa stałych jego uczestników. Swoistą nowością jest szu‑
kanie młodszych, utalentowanych badaczy i umożliwienie im prezen‑
tacji ich osiągnięć na naszym seminarium. Ta praktyka okazała się
trafna, referaty młodych pracowników naukowych charakteryzują się
wysokim poziomem merytorycznym i formalnym.
Zaprosiliśmy również w paru przypadkach przedstawicieli prakty‑
ki, ich pragmatyczne spojrzenie ma niewątpliwie wartość dla refleksji
teoretycznej. Należy też z satysfakcją stwierdzić, że tradycja atmos‑
fery czwartkowych seminariów profesorów Tadeusza Kotarbińskiego
i Jana Zieleniewskiego w Sali Okrągłego Stołu, dyskusji rozumianej
jako „miłe różnienie się”, jest w pełni utrzymana, dzięki czemu, jak
sądzę, nasze trzygodzinne spotkania utrwalają się w pozytywnej pa‑
mięci, w jakimś stopniu przyczyniając do rozwoju naukowej myśli o or‑
ganizacji i zarządzaniu.
Witold Kieżun
Część 1
Wejście. Kontekst zewnętrzny. Wiedza teoretyczna
Teoria globalizacji
Witold Morawski
Fale globalizacji
i globalne rządzenie
Galera należy do wszystkich.
Wy kazaliście ją zbudować,
razem na niej siedzimy,
ale wód, po których dryfujemy,
opanować nie zdołacie.
Dlaczego więc udajecie,
że potrzebny jest kapitan, sternik,
pierwszy i drugi oficer oraz załoga?
Imre Kertesz, Nobel 2002 (2006: 45)
Współzależności globalne i potrzeba
ich politycznej instytucjonalizacji
Globalizacja jest często przedstawiana za pomocą metafory fal, któ‑
rych przypływów i odpływów nie daje się, jak dotąd, opanować. Czy
rzeczywiście pozostaje tylko dryfowanie? Przecież wielu płynie z prą‑
dem, wyrażając głośno zadowolenie. Na ogół reprezentują perspekty‑
wę strukturalistyczną, w której przyjmuje się założenia determinizmu
technologicznego lub ekonomicznego, lub obu łącznie. Tak ujmowana
jest globalizacja w hegemonicznym dyskursie neoliberalnym. Inni płyną
pod prąd i są mniej zadowoleni lub wręcz niezadowoleni. Przemawiają
22
W it old Mor aw s k i
w imieniu słabszych, biednych, mniej wykształconych, którzy dopie‑
ro wchodzą na scenę. Teoretycznie istniejące współzależności świata
dają im szanse na poprawę własnej sytuacji, ale okazuje się, że dotąd
istniejące asymetryczności bogactwa, władzy i prestiżu nie pozwalają
im szybko realizować tego, co chcieliby. Jednym i drugim towarzyszy
wszak myśl, jak kontrolować globalizację, która oprócz tego, że niesie
za sobą dobrodziejstwa, jest też siłą niszczycielską. Wiadomo: nadzie‑
je, że rozum, a w praktyce – nauka, technika i stworzone na ich bazie
technologie, nie potrafią zapewnić, że społeczeństwo będzie przypo‑
minało maszynę przewidywalną w działaniu. Utopie takie budowali
całe legiony myślicieli. Tradycyjny, stabilny świat znika, a zmiana goni
zmianę. Co prawda, działa mechanizm „zależności od szlaku”: od lo‑
kalnej historii, od przeszłości, ogólnie – od ram przestrzeni i czasu,
ale mimo to dominuje wrażenie zmian, najczęściej zmian chaotycznych
i związanej z nimi niepewności.
Globalizacja, niczym bóstwo staroitalskie, ma Janusowe oblicza:
postępującej integracji, ale też dezintegracji; rosnących globalnych
współzależności, ale też fragmentaryzacji; homogenizacji, ale też róż‑
norodności; relatywizmu, ale też fundamentalizmu; poprawy zdrowia
i wydłużenia życia, ale też chorób, epidemii itd. W efekcie jest zagadko‑
wa. Dla jednych jest dowodem na rzecz tezy o wzrastającej racjonalno‑
ści w świecie. Dla innych – irracjonalności, których świat nie może się
pozbyć. Noblista w zakresie ekonomii Douglass C. North (2005) nie bez
racji pisze o wszechobecnej niepewności.
Do pomocy zgłosili się ekonomiści, wierząc, że siły rynkowe mogą
się całkiem dobrze wywiązywać w warunkach wyzwań globalnych.
Między innymi dlatego, że opierają się na mocnych stronach natury
człowieka – na jego egoistycznej racjonalności. Jednak cykle koniunk‑
turalne, choć są coraz lepiej regulowane, nie pozostawiają złudzeń:
rynek kapitalistyczny sprzyja pomnażaniu bogactwa i stopniowemu
zmniejszaniu biedy, ale pełnej równowagi zapewnić nie potrafi, bo co
jakiś czas wybuchają kryzysy. Skierowano więc uwagę na polityczne
mechanizmy, zwane globalnym rządzeniem (global governance). Zajmę
się nimi dalej, ale uwzględniając historię globalizacji. Będę też starał
się dać odpowiedź na pytanie: czy w mechanizmach globalnego rządze‑
nia jest miejsce na demokrację i jaką?
Fa le g loba l i za c ji i g loba l ne r zą d zen ie
23
Pierwsza fala: polityka – państwo
i system międzynarodowy
Istnieją różnice zdań co do tego, od kiedy mamy do czynienia z globa‑
lizacją. Z pewnością w XV wieku dokonywała się już „globalizacja eu‑
ropejska” (zajęcie Ceuty w 1415 roku przez Portugalczyków, wyprawa
Kolumba w 1492, wyprawa Magellana 1519–1521). Są autorzy, którzy
cofają o 500 lat datę wyłonienia się systemu globalnego, wiążąc jego
początek z Chinami po 930 roku (Modelski 2008: 20–23). W charakte‑
rystyce pierwszej fali podkreślę:
Po pierwsze: wyłonienie się państwa narodowego i społeczeństwa
międzynarodowego. Wyłonienie się tego systemu poprzedziły takie zja‑
wiska, jak renesans (Erazm, Machiavelli, da Vinci), reformacja (Luter,
Kalwin), kontrreformacja, długotrwałe wojny religijne itd. System
ten, zwany westfalskim (1648), był kompromisem między dwoma ten‑
dencjami: z jednej strony, przypływu uniwersalizmu, widocznego np.
w ideach Erazma z Rotterdamu, z drugiej zaś odpływu ujawniającego
cechy partykularystyczne, np. oddzielenie władzy świeckiej od kościel‑
nej, suwerenność na określonym terytorium, narodowe kościoły.
Po drugie: koncepcja jednostki. Problematykę tę wnosi m.in. prote‑
stantyzm, z którym Weber wiąże powstanie kapitalizmu, przypomina‑
jąc m.in. zalecenie św. Pawła: „Kto nie pracuje, ten nie je”. Oczekiwanie,
że jednostka zachowa się racjonalnie w obliczu nieracjonalności otacza‑
jącego świata, może przypominać zachowanie Ulissesa, który obawia‑
jąc się, że zachowa się niewłaściwie w obliczu uwodzicielskiego śpiewu
syren, zdecydował, że przywiąże się do masztu, co skutecznie uniemoż‑
liwiało „słabe” zachowanie. Powściąga samego siebie. Uważa się taką
postawę za godną pochwały, ale niewystarczającą do zbudowania racjo‑
nalnych hamulców (Offe 2004: 38–39).
Po trzecie: dobro wspólne a demokracja. Początkowo budowie pań‑
stwa narodowego towarzyszyła troska o dobro wspólne, a nie o demo‑
krację. Europa była miejscem, gdzie z około 500 autonomicznych jed‑
nostek wyłaniało się kilka razy mniej państw, najczęściej na drodze
wojen. Państwa pozostawały w pewnej równowadze władzy, jeśli potra‑
fiły wchodzić w odpowiednie koalicje. Miały charakter republikański
(miasta włoskie) lub monarchii absolutnych. Od wspaniałej rewolucji
w Anglii (1688) nabierają blasku idee, a następnie praktyki liberalne,
w których wolność jednostki jest gwarantowana pełnionymi przez pań‑
stwo funkcjami ochronnymi (państwo‑minimum). Obywatel zyskuje