Pr kon Demokratyczne państwo prawne

Demokratyczne państwo
prawne
dr Ryszard Balicki
• Zasada demokratycznego państwa prawnego
została wprowadzona do polskiego porządku
ustrojowego nowelą do Konstytucji PRL z dnia
29 grudnia 1989 r.
• W doktrynie prawa konstytucyjnego kategoria
ta była obecna znacznie wcześniej,
• posługiwał się nią profesor Michał Pietrzak.
– Referat na konferencji pt. Państwo prawne w
Konstytucji z 17 marca 1921 r. – ogłoszony w 1987
r.
– wykład inauguracyjny na UW 2.10.1988
• Autor ten dokonał podziału XIX- i XX
wiecznych modeli państwa prawnego na :
– model formalistyczny (pozytywistyczny)
– model demokratyczny
Geneza państwa prawnego
• W latach trzydziestych XIX-wieku w
Niemczech, w pracy znanego prawnika i
działacza liberalnego Roberta von Mohla
„Nauka policji z punktu widzenia państwa
prawnego (1832-1844)”,
• konstrukcja Rechtsstaat - „państwo
prawne”
• Idea państwa prawnego miała stać się
narzędziem walki politycznej z koncepcją
państwa dominującego,
• głosiła tezy o ograniczeniu władzy
państwowej poprzez podporządkowanie jej
prawu i istniejącym instytucjom
kontrolnym
• Państwo prawne poprzez ustawy
określało swoją organizację, kierunki i
formy działania oraz możliwy zakres
ingerencji w sferę wolności jednostki
• Pomimo swej obecności w rozważaniach
doktrynalnych, idea państwa prawnego
uzyskała swoje konstytucyjne umocowanie
dopiero w Ustawie Zasadniczej Republiki
Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r.
Państwo prawne w doktrynie niemieckiej
• W doktrynie niemieckiej panuje zgoda co
do tego, że państwo prawne to takie, w
którym władza działa wyłącznie na
podstawie konstytucji oraz formalnie i
materialnie zgodnymi z nią ustawami.
• Celem takiego założenia jest ochrona
ludzkiej godności, wolności,
sprawiedliwości i pewności prawa.
Państwo prawne w doktrynie niemieckiej
• Zasady tworzących (składających się na)
kategorię państwa prawnego.
– 1) władza publiczna opiera swoje działanie i
istnienie na konstytucji
– 2) relacja między państwem a obywatelem jest
uregulowana przez prawa zasadnicze
– 3) uznanie godności człowieka, wolności jednostki
i równości wobec prawa
– 4) podział władz
Państwo prawne w doktrynie niemieckiej
– 5) prawo jest podstawą i granicą wszelkich działań
organów władzy publicznej
– 6) ochrona prawna gwarantowana jednostkom
wykonywana przez niezależne sądy funkcjonujące
zgodnie z ustawowo określoną procedurą
– 7) odpowiedzialność prawna funkcjonariuszy
publicznych za działania niezgodne z prawem
– 8) organy władzy publicznej działają z
poszanowaniem zasad proporcjonalności,
przewidywalności i obliczalności
• W ujęciu formalnym państwo prawne to państwo
ustawy (prawa formalnego).
• Ale tak rozumiane państwo prawne uzupełnione
elementami materialnymi takimi, jak:
–
–
–
–
godność człowieka,
wolność,
sprawiedliwość
bezpieczeństwo prawne.
• W orzecznictwie Federalnego Trybunału
Konstytucyjnego utrwalona została teza, że
poszanowanie godności, wolności i praw
zasadniczych jednostki w państwie prawnym stanowi
filar wolnościowego porządku demokratycznego
Pojęcie demokratyczne państwo prawne
składa się z dwóch elementów:
• Państwo prawne
– akcentuje aspekt
formalny tej
kategorii
– najistotniejsze są
więc rozwiązania
formalnoprawne
Państwo demokratyczne
akcentuje aspekt
materialny tej kategorii
 to powiązanie cech
materialnych
(demokratyzmu) z
elementami formalnymi

Cechy demokratycznego państwa prawnego:
•
•
•
•
konstytucjonalizm – istnienie pisanej konstytucji
prawna regulacja relacji państwo – jednostka
podział władz i system ich wzajemnych hamulców
legalizm – prawo jako podstawa i granice działania
państwa (zasada praworządności formalnej) –
prymat ustawy
• odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za
naruszenie prawa
• system gwarancji zapewniających prawidłowy
wymiar sprawiedliwości
Państwo prawne a zasady prawnej regulacji
relacji państwo – jednostka:
• ingerencja w sferę wolności i praw jednostki
dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie ustawy
• stosowność, konieczność i proporcjonalność jako
warunki państwowej ingerencji w tę sferę – zakaz
przekraczania umiaru
• prymat ustawy i sądowa kontrola władzy
wykonawczej
• zakaz retroakcji
Państwo prawne to państwo w którym:
• prawo stoi ponad państwem
• władza państwowa związana jest prawem, a
zatem działa na podstawie i w granicach
prawa (zasada praworządności formalnej)
• W państwie prawnym organ państwa może
podejmować tylko takie działania, które są
mu prawnie dozwolone (kompetencja w
ustawie) .
Instytucjonalne gwarancje praworządności:
• Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej
państwa za szkody wyrządzone przez
funkcjonariusza publicznego wynikające z
naruszenia prawa
• nieskrępowany dostęp jednostki do sądu
(również w warunkach stanu nadzwyczajnego)
Cechy państwa demokratycznego:
• zasada suwerenności narodu wraz z jej wszystkimi
konsekwencjami ustrojowymi
• zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności
człowieka i obywatela
• zasada podziału władzy
• zasada odpowiedzialność rządu
• zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów
• praworządność w działaniu aparatu państwowego
• zasada pluralizmu politycznego – wielopartyjność i
równość szans z prawem do działania opozycji
Zasada demokratycznego państwa
prawnego w orzecznictwie TK:
• zbiorczy wyraz wielu zasad i reguł o bardziej
szczegółowym charakterze, które mogą (ale
nie muszą!) być expressis verbis wyrażone w
konstytucji
• • przed 1997 r. w tej klauzuli TK odnalazł
wiele treści i zasad dotyczących zasad
działania państwa oraz praw i wolności
jednostki, które teraz zostały wyrażone w
konstytucji
• Wśród tych zasad, odnoszących się do praw i
wolności jednostki, należy wymienić:
–
–
–
–
prawo do życia
prawo do godności
prawo do sądu
prawo do prywatności
• Trybunał, nawiązując do regulacji art. 8 ust. 2 EKPC,
sformułował tezę o tzw. ograniczeniach ograniczeń w
zakresie ustanawiania ograniczeń w korzystaniu z
konstytucyjnych wolności i praw przez jednostkę,
wyprzedzając przyszłą regulację art. 31 ust. 3
Konstytucji RP z 1997 r.
Zasady wydobywane z dpp
• Zasada ochrony zaufania do państwa i
stanowionego przez nie prawa (K 24/00, K
48/04).
• Zasada bezpieczeństwa prawnego i pewności
prawa.
– Poszanowanie istniejących stosunków prawnych
(bezpieczeństwo prawne; K8/98, K19/07)
– Ochrona interesów „w toku” (pewność prawa; SK
37/01).
– Ochrona zaufania do treści prawa „ustalonego przez
sądy” (K42/07)
Zasady wydobywane z dpp
• Zasada ochrony praw nabytych
– Przesłanki ochrony praw podmiotowych
(skonkretyzowanych oraz in abstracto) i
ekspektatyw „maksymalnie ukształtowanych”
(K14/91, SK 7/98, K5/99, K19/02, P24/05, SK
15/05).
– Dopuszczalność odstępstw (K 4/99, K 18/99,
SK 30/04).
Zasady wydobywane z dpp
• Zasada niedziałania prawa wstecz (lex
retro non agit).
– Retroakcja właściwa a retroakcja pozorna.
– Granice obowiązywania zasady i podstawowe
reguły operowania prawem
intertemporalnym.
Zasady wydobywane z dpp
• Zasada prawidłowej legislacji
– zasada dostatecznej określoności.
– zasada odpowiedniego vacatio legis
• Wymogi dla systemu źródeł prawa w
demokratycznym państwie prawnym
(hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa)
1. Zasada nadrzędności konstytucji
2. Zasada zwierzchnictwa ustawy
3. Zasada wykonawczego charakteru regulacji
stanowionych przez organy rządowe
Demokratyczne państwo prawne a zasady
sprawiedliwości społecznej:
• nawiązanie do idei państwa socjalnego, które
ma zobowiązania do w stosunku do obywateli
o charakterze opiekuńczym
• wskazówka interpretacyjna dla wykładni
przepisów prawa, w tym innych zasad ustroju
RP (np. zasady równości)
Dziękuję
i do zobaczenia
25