Dr Koksanowicz – wykład z 27.03.2010 I. Z

Dr Koksanowicz – wykład z 27.03.2010
I. Z-DA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDU. (art. 1 Konstytucji)
res publica – rzecz publiczna
republika – forma większości państw Europy
„RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”
Podwójne znaczenie terminu „Rzeczpospolita”:
1. jako część nazwy państwa (symbol)
2. jako określenie formy rządu państwa
Ad. 1 jako część nazwy państwa
Rzeczpospolita stanowi integralny element wielowiekowej tradycji polskiej państwowości. W
preambule do Konstytucji odwołuje się do tradycji I i II Rzeczypospolitej.
Ad. 2. jako określenie formy rządu państwa
W odniesieniu do formy państwa określenie Rzeczpospolita oznacza państwo, które rządzi się
wolą większości obywateli tworzących wspólnotę, związaną terytorialnie i politycznie.
Konsekwencją przyjęcia republikańskiej formy rządu jest wykluczenie w państwie władzy
dziedzicznej lub dożywotniej. Zasada ta zawiera postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju
demokratycznego. Ze względu na leżącą u podstaw tej zasady ideę rządów obywatelskich jest
utożsamiana z ustrojem demokratycznym.
DOBRO WSPÓLNE: w kontekście omawianej zasady istotne jest określenie
Rzeczypospolitej jako dobra wspólnego. Użycie jego wyklucza klasowe traktowanie państwa.
Dobro wspólne wyklucza dobro np. jednej grupy społecznej. Państwo polskie nie może
pozostawać we władaniu jednej grupy narodowościowej, klasy lub warstwy społ., stronnictwa
albo osoby. Wszyscy obywatele, niezależnie od pochodzenia społ., wykształcenia, stanu
majątkowego itd. – korzystają w RP z tych samych wolności i praw, ale też i obowiązków
obywatelskich (katalog obowiązków zawarty jest w Konstytucji) →„Dobro wspólne”
wywołuje po stronie obywateli nie tylko świadome korzystanie z jego dobrodziejstw w celu
zaspokajania indywidualnych potrzeb, ale powoduje też konsekwencje w sferze obowiązków
obywatelskich wobec państwa. Obywatel winien czuć się współodpowiedzialny za państwo
określane jako „dobro wspólne”. Temu służy konstytucyjny katalog obowiązków
obywatelskich wobec państwa.
II. Z-DA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO. (Art. 2 Konstytucji)
Demokratyczne państwo prawne: to państwo rządzone przez prawo, które stoi ponad
państwem i w którym system organów państwa działa w sposób ściśle przez prawo
regulowany.
1. W koncepcji państwa prawnego wyróżnić można aspekt:
a) formalny
b) materialny.
Ad. a) formalne państwo prawne.
Dla tej koncepcji najistotniejsze znaczenie posiadają same rozwiązania formalno-prawne.
Formalne państwo prawne sprowadza się wprost do nakazu związania prawem organów
władzy publ., a zatem do przyjęcia zasady legalizmu. Do pozostałych przesłanego
form.pań.prawnego należą:
- podział władzy
1
- konstytucjonalizm
- prymat ustawy
- sądowa kontrola władzy wykonawczej
- odpowiedzialność odszkodowawcza państwa.
Ad. b) materialne państwo prawne.
Łączy się z ideą sprawiedliwości. Państwo rozsądnie i sprawiedliwie rządzone, kierujące się
w swych działaniach ideą jednakowego traktowania ludzi i zdarzeń w obrębie określonych
kategorii i różnego traktowania zjawisk różnych. W tym znaczeniu państwo prawne łączy się
z ideą równości wobec prawa.
Wśród przesłanek materialnego państwa prawa wyróżnia się:
- zagwarantowanie i poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela
- kreowanie władz w drodze określonych wolnych wyborów
- zapewnienie udziału społeczeństwa podejmowaniu decyzji państwowych
- niezależny i niezawisły wymiar sprawiedliwości
- zasadę samorządu.
Zasada demokratycznego państwa prawnego w orzecznictwie Tryb. Konstyt. (pojęcie
zbiorcze dla szeregu):
- wprowadzona w 1989 r.
- treść tej zasady ustalona w l. 1989 – 1997 w orzecznictwie TK
Zasady demokratycznego państwa prawnego:
- niedziałanie prawa wstecz (lata 90.te)
- niezawisłości sędziowskiej
- dostępu do sądu
- nun….
- zakazu nadmiernej integracji państwa w prawa jednostki
- proporcjonalności – art. 31 ust. 3 Konst. („Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i
praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego
bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i
praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.”)
- zaufania obywateli do …
- przyzwoitej legislacji (wchodzi tu zasada niedziałania prawa wstecz, ochrony praw słusznie
nabytych, odpowiedniego vacatio legis, określoności przepisów prawa – powinny być jasno
sformułowane)→to reguły tworzenia dobrego prawa.
Na egzamin:
Skarga konstytucyjna: prawo do wystąpienia ze skargą konstytucyjną, zgodnie z art. 79 ust. 1
Konstytucji, przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone.
W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 46-52 ustawy z 1 sierpnia 1997 o Trybunale Konstytucyjnym prawo
wniesienia skargi konstytucyjnej ma każdy, kto uczestniczył w postępowaniu, w którym wyczerpano drogę
prawną (czyli cały tok instancyjny i wszelkie inne środki prawne), a które zakończyło się wydaniem
ostatecznego rozstrzygnięcia opartego na zakwestionowanym przepisie. Skarga winna zostać sporządzona
przez adwokata lub radcę prawnego (przymus adwokacki). Musi odpowiadać warunkom formalnym pisma
procesowego ustanowionym przez Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawę o Trybunale Konstytucyjnym.
Treścią skargi konstytucyjnej jest żądanie, by Trybunał Konstytucyjny uznał wskazany przepis prawa za
niezgodny z Konstytucją. Termin wniesienia skargi do Trybunału wynosi 3 miesiące od dnia doręczenia
skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.
Skargę rozpoznaje Trybunał Konstytucyjny na jawnej i publicznej rozprawie, po której wydaje wyrok.
Uczestnikami postępowania są skarżący, organ, który wydał zakwestionowany akt normatywny iProkurator
Generalny. Może do niego również przystąpić Rzecznik Praw Obywatelskich, a niekiedy także organizacja
pozarządowa działająca w charakterze tzw. przyjaciela sądu. Termin ten jest terminem zawitym, co oznacza, że
skarga wniesiona po upływie 3 miesięcy od wydania zaskarżonej decyzji lub wyroku, nie będzie rozpatrywana.
2
Konsekwencją uwzględnienia skargi przez Trybunał jest utrata przez dany przepis mocy obowiązującej.
Zaskarżony przepis traci moc w dniu opublikowania w Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału, chyba że Trybunał
Konstytucyjny określi późniejszą datę utraty mocy obowiązującej przez przepisy (maksymalnie 18 miesięcy).
Dalszą, cywilnoprawną konsekwencją
takiego
rozstrzygnięcia
jest
powstanie roszczenia o
naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie aktu normatywnego. Podstawą prawną tego roszczenia jest art.
417[1] par. 1 Kodeksu cywilnego, obowiązujący od 1 września2004.
III. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA WSPÓŁCZESNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO I
ICH CHARAKTERYSTYKA (Interpretacja art. 2 Konstytucji).
1. KONSTYTUCJONALIZM: oznacza, że Konstytucja stanowi podstawy porządku
prawnego w państwie. Zadaniem wszystkich organów jest czuwanie nad zachowaniem
prymatu Konstytucji w systemie źródeł prawa. Kluczową rolę odgrywa tu niezależny
od legislatury i egzekutywy Trybunał Konstytucyjny. Konstytucjonalizm wyraża się
także poprzez wykonywanie przez Parlament wyroków Trybunału Konstytucyjnego,
zwłaszcza tych orzekających o niezgodności z prawem.
Konstytucjonalizm, czyli ochrona prymatu Konstytucji.
Konstytucja – akt o charakterze nadrzędnym: pozytywnym (wszystkie organy
rozwijają ustanow... Konstyt.; negatywnym (zakaz tworzenia norm sprzecznych z
Konstytucją).
Kontrola konstytucyjności prawa ma czuwać nad z-dą konstytucjonalizmu. Wyróżnia
się 2 systemy kontroli:
a) parlamentarna kontrola
b) pozaparlamentarna kontrola – wyróżnia się 2 modele: amerykański i europejski.
! najlepsze jest współistnienie 2 kontroli tj. parlamentarnej i pozaparlamentarnej
Model amerykański.
Cechy:
1/ zdekoncentrowany charakter kontroli
2/ uniwersalność kontroli w sensie przedmiotowym
3/ konkretność kontroli
4/ względność kontroli
5/ wyłącznie następczy charakter kontroli
ad. 1/ zdekoncentrowany charakter kontroli: kontrolę sprawują sądy powszechne (a nie jak
w RP Trybunał Konst.), ale działają na zarzut podniesiony przez stronę.
ad. 2/ uniwersalność kontroli w sensie przedmiotowym: bardzo szeroki zakres kontroli;
podlegają jej wszelkie akty normatywne i działania urzędowe, podejmowane na wszystkich
szczeblach sprawowania władzy
ad. 3/ konkretność kontroli: polega na tym, że ta konkretność sprawowana jest zawsze przy
okazji rozpatrywania konkretnej sprawy i zawsze na zarzut strony tj. musi być sprawowana w
sądzie, a nie jak w RP na wniosek Rzecznika Prawa Obyw.
ad.4/ względność kontroli: jest konsekwencją konkretności. Oznacza, że stwierdzenie
niekonstytucyjności przepisu przez sąd nie eliminuje tego przepisu z porządku prawnego
państwa. Sąd stwierdza, że przepis jest niekonstytucyjny i jedynie go pomija przy
wyrokowaniu →przepis nie jest stanowiony, a polega na precedensie.
ad.5/ wyłącznie następczy charakter kontroli: jeżeli kontrola jest sprawowana przez sądy,
to może wejść w życie na podstawie przepisów (zdekoncentrowany) już obowiązujących.
!!! Do cech kontroli należą: wyłącznie następczy charakter kontroli zstępczy i następczy (pyt.
egz.) ?:)
3
Model kontynentalny (europejski)
Cechy:
1/ skoncentrowany charakter kontroli
2/ abstrakcyjny charakter kontroli
3/ bezwzględność kontroli
4/ wstępny i następczy charakter kontroli
5/ przedmiotowo-ograniczony charakter kontroli
ad.1/ skoncentrowany charakter kontroli: ochrona konstytucjonalizmu została powierzona
jednemu wyspecjalizowanemu organowi, który jest niezależny od władzy ustawodawczej (w
RP – Trybunałowi Konst.)
ad. 2/ abstrakcyjny charakter kontroli: jest sprawowana w oderwaniu od indywidualnego
przypadku stosowania prawa; sprawowana jest w oparciu o ogólne przekonanie o
niekonstytucyjności danego aktu prawnego
→ wyjątki na rzecz konkretności: skarga konstyt. Art. 79 Konst., pytanie prawne art. 193
Konst.
3/ bezwzględność kontroli: art. 190 ust. 1 Konst.: skutkiem wyroku Tryb. Konst. o
niekonstytucyjności aktu (normy prawnej) jest eliminacja tego aktu z porządku prawnego.
4/ wstępny i następczy charakter kontroli: wstępny (prewencyjny); następczy (po wejściu
w życie aktu prawnego) – prawo Prezydenta do wystąpienia z wnioskiem do Tryb. Konst.
przed jego podpisaniem
5/ przedmiotowo-ograniczony charakter kontroli: wskazuje się, które akty podlegają
kontroli Tryb. Konst., a które nie.
! najistotniejsze znaczenie ma kontrola konstytucyjności ustaw.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY (dalej TK)
-15 sędziów na 9 lat wybieranych indywidualnie przez Sejm
! TK nie jest organem kadencyjnym, to kadencja sędziego, a nie kadencja organu
! Sędzia do TK jest wybierany spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą.
Przesłanki do wyboru sędziego:
- min. 10 lat praktyki w zawodzie prawniczym
- kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego NSA lub SN
- kandydata zgłasza Prezydium lub grupa 50 posłów
- wybierany bezwzględną większością głosów
!!!wada systemu: sędzia musi mieć poparcie polityczne, bo wybierany jest bezwzględną
większością głosów.
Kompetencje TK i inne:
1/ organ powołany do orzekania w sprawach zgodności aktów normatywnych z Konstyt.
Na egzamin art. 188 Konstytucji:
„Art. 188.
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała
uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
4
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją,
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.”
2/ rozpatruje skargi konstytucyjne
3/ orzeka o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych
4/ udziela odpowiedzi na pytania prawne
5/ rozstrzyga spory kompetencyjne między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
6/ rozstrzyga na wniosek Marszałka Sejmu o zaistnieniu przeszkody w sprawowaniu urzędu
Prezydenta → art. 131 Konstytucji
7/ nigdy nie działa z urzędu – zawsze na wniosek→ legitymację czynną do wszczęcia
postępowania przed TK mają podmioty wymienione w art. 191 Konstytucji. Wyróżnić tu
można 2 grupy podmiotów wyposażonych w:
- legitymację ogólną – co oznacza prawo zakwestionowania każdego aktu normatywnego
(podmioty wym. w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konst.: Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu,
Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik
Praw Obywatelskich)
- legitymację szczególną – prawo kwestionowania tylko takich aktów, które dotyczą spraw
objętych zakresem działalności wnioskodawcy (podmioty wym. w art. 191 ust. 1 pkt 2-5
Konstyt.: Krajowa Rada Sądownictwa w zakresie, o którym mowa w art. 186 ust. 2, organy stanowiące
jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze
organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe, podmioty określone w
art. 79 w zakresie w nim wskazanym.
„Artykuł 79
1.
2.
Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych
w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub
innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł
ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.
Przepis ust. 1 nie dotyczy praw określonych w art. 56.”
2. LEGALIZM: oznacza, że istotą państwa prawnego jest rządzenie przy pomocy
prawa. Sprowadza się do 2 dyrektyw: praworządności i legalizmu sensu stricte.
a) praworządność: tj. przestrzeganie obowiązującego prawa przez podmioty
władzy publicznej
b) legalizm sensu stricte: czyli działanie wyłącznie w granicach kompetencji
wyznaczonych przez prawo. Zasada ta wyrażona jest w art. 7 Konst. „organy
władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.”→ to co nie jest
organowi prawnie dozwolone, to jest zabronione. Inaczej w przypadku
jednostki (obywatela).
3. PRYMAT USTAWY: oznacza, że jakiekolwiek inne akty normatywne w hierarchii
źródeł prawa stoją niżej niż ustawa.
Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa
Rzeczypospolitej Polskiej są:


Konstytucja,
ratyfikowane umowy międzynarodowe,
5




prawo stanowione przez organizację międzynarodową w trybie art. 91 ust. 3 [1]
ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy, [2]
rozporządzenia,
akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły).
Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze
pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przed rozporządzeniami. Natomiast w
odniesieniu do źródeł prawa międzynarodowego, które obowiązują w porządku krajowym, konstytucja wyraźnie
określa miejsce w hierarchii jedynie umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w
ustawie. Takie umowy są równe ustawom, jedynie w przypadku konfliktu między nimi, umowy
międzynarodowe mają pierwszeństwo przed ustawami. Nie jest natomiast uregulowana kwestia hierarchii innych
umów międzynarodowych, a także innych źródeł prawa międzynarodowego.
Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne obejmują traktaty
założycielskie Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych
państw członkowskich. Do źródeł prawa wtórnego zalicza się w pierwszej mierze rozporządzenia i dyrektywy.
Często zalicza się tu także: decyzje, opinie i zalecenia, choć nie spełniają one kryterium bycia źródeł prawa o
charakterze generalno-abstrakcyjnym. Decyzje mają charakter indywidualny, zaś opinie i zalecenia nie posiadają
charakteru prawnie wiążącego.
4. SZEROKI KATALOG GWARANCJI PRAWA I WOLNOŚCI JEDNOSTKI:
oznacza, że w państwie prawnym musi istnieć system instytucji ustrojowych,
chroniący wolności i prawa obywatelskie przed nadmierną ingerencją ze strony
aparatu państwowego i umożliwiający skuteczne ich dochodzenie w przypadku
naruszenie wywołanego bezprawnym działaniem władz publicznych.
6