TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI

TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI SPOSTRZEŻEŃ SŁUCHOWYCH
Wiesława Kamińska - logopeda
Poziom rozwoju percepcji słuchowej mowy odgrywa decydującą rolę w nauce szkolnej dziecka.
Trudności w wypowiadaniu się ustnym i pisemnym, zakłócenia w procesie czytania, ubogi zasób słów,
agramatyzmy i wady w wymowie świadczą często o nieprawidłowym rozwoju funkcji słuchowych.
Różnicowanie dźwięków, ich analizowanie i syntetyzowanie dokonuje się na poziomie ośrodkowego
układu nerwowego, głównie w korze mózgowej. Jeżeli słuchowe okolice kory mózgowej oraz niższe
piętra struktur słuchowych są uszkodzone lub też z innych powodów funkcjonalnie mniej sprawne,
procesy te przebiegają wadliwie. Zaburzeń tych nie należy jednak mylić z niedosłuchem pochodzenia
obwodowego. Nie u wszystkich bowiem ludzi słuch fizjologiczny osiąga poziom normalny, a jego
obniżenie przejawia się właśnie w postaci niedosłuchu lub głuchoty. Pewne niedobory tego słuchu
mogą być kompensowane za pomocą aparatów słuchowych. Dzieci niedosłyszące źle odbierają
dźwięki płynące ze zbyt dużej odległości, ale jeżeli już usłyszą, potrafią je na ogół prawidłowo
analizować i syntetyzować. Natomiast dzieci z zaburzeniami funkcji ośrodkowych, z zaburzeniami
słuchu fonematycznego, poszczególne dźwięki słyszą bardzo dobrze bez względu na odległość, zaś z
potoku dźwięków mowy nie potrafią wychwycić ich wszystkich po kolei i prawidłowo zróżnicować. U
poszczególnych jednostek występują duże różnice indywidualne w zakresie percepcji słuchowej. Jedni
wykazują duże możliwości w identyfikacji wysokości dźwięków; mówimy o nich, że posiadają słuch
muzyczny. Inni lepiej rozróżniają barwę dźwięku czy strukturę rytmu. Odrębną właściwością percepcji
słuchowej jest zdolność prawidłowego różnicowania dźwięków mowy. Zdolność tę nazywamy
słuchem fonematycznym lub fonematyczno- fonetycznym (inaczej słuchem mownym). Według L.
Kaczmarka słuch mowny jest to zdolność wyodrębniania i identyfikowania dźwięków mowy.
Wyodrębnienie odnosi się do słuchowej analizy i syntezy wyrazu (słuch fonematyczny), identyfikacja
zaś dotyczy różnicowania i utożsamiania oraz wymawiania poszczególnych dźwięków mowy ( słuch
fonetyczny).Słuch fonematyczny wyprzedza w rozwoju ontogenetycznym dojrzewanie słuchu
fonetycznego; dziecko wcześniej uczy się różnicować głoski słuchowo niż je prawidłowo realizować.
Większość dzieci osiąga pełną dojrzałość słuchu fonematyczno – fonetycznego około 7 roku życia.
Percepcja słuchowa jest czynnością złożoną i angażuje trzy rodzaje słuchu:
- słuch fizyczny,
- słuch muzyczny,
- słuch fonematyczny.
Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej
analizy i syntezy słuchowej, które stanowią mechanizm czytania i pisania. Zakłócenia
korowych funkcji analizatora słuchowego mogą stać się przyczyną opóźnienia rozwoju mowy
dziecka : zasób słów jest ubogi, z trudem przyswajane są długie i trudne wyrazy, częściej niż
u innych dzieci spotyka się agramatyzmy, występują trudności w formułowaniu wypowiedzi
ustnych i pisemnych, jak również w rozumieniu bardziej skomplikowanych instrukcji i poleceń
słownych. Nie dość precyzyjne różnicowanie słyszanych dźwięków powoduje często wady
wymowy, polegające na nieprawidłowej realizacji głosek opozycyjnych pod względem
miejsca artykulacji – s : sz : ś, z : ż : ź, c : cz : ć, dźwięcznych i bezdźwięcznych – p : b, d : t,
w : f itp. Opóźnienia rozwoju słuchu fonetyczno- fonematycznego powodują także
specyficzne trudności w nauce czytania oraz w pisaniu ze słuchu. Czytanie pojmowane jako
proces sensoryczny i intelektualny polega na zdolności przetransponowania znaków języka
pisanego na odpowiadające im dźwięki mowy, scalenia tych dźwięków (synteza słuchowa)
oraz przyporządkowania odczytanemu wyrazowi jego znaczenia ( zrozumienia sensu słowa).
Pisanie ze słuchu jest czynnością odwrotną – najpierw dziecko musi w usłyszanym słowie
wyodrębnić poszczególne dźwięki ( analiza słuchowa), następnie przyporządkować im
określone znaki graficzne. Istotą trudności w czytaniu jest właśnie niemożność dokonania
syntezy, natomiast podczas czynności pisania ze słuchu – analizy słuchowej wyrazu.
Problemy te ujawniają się zwykle dopiero pod koniec klasy pierwszej lub na początku klasy
drugiej, ponieważ w początkowym okresie nauki dzieci często radzą sobie w czytaniu,
opanowując tekst pamięciowo, zwłaszcza przy dobrej pamięci wzrokowej, na zasadzie
globalnego odpoznawania graficznych struktur wyrazów i ich wzajemnego położenia.
Zapamiętują położenie obrazu względem obrazka, brzegu strony itp. Jest to przykładem
powstawania niewłaściwego mechanizmu kompensacyjnego, ponieważ dziecko nie pokonuje
trudności związanych z syntezą słuchową, lecz omija je; nie ćwiczy zaburzonej funkcji – lecz
zastępuje ją inną. W miarę zaawansowania nauki czytania, gdy teksty stają się coraz dłuższe
i pojawia się w nich coraz więcej nowych, trudnych wyrazów – uczeń staje się bezsilny
wobec napotkanych trudności. Ich przejawem jest uporczywe literowanie (głoskowanie) bez
możliwości dokonania syntezy wyrazu. W późniejszym okresie zmienia się obraz trudności :
dzieci przekręcają wyrazy, część odczytując, a część zgadując, zamieniają głoski,
opuszczają głoski lub sylaby, mylą wyrazy zbliżone artykulacyjnie, czytanie jest nierytmiczne,
zaburzona jest intonacja i akcent zdaniowy, tempo czytania jest powolne. Cały wysiłek
skupia się na technicznej stronie czytania, co wpływa negatywnie na zrozumienie
przeczytanej treści. W nauce pisania najpoważniejsze trudności ujawniają się podczas
pisania ze słuchu. W przypadkach głębokiej dysfunkcji słuchowej dyktanda bywają zupełnie
niekomunikatywne, stanowiąc zlepek przypadkowych liter, sylab i zniekształconych wyrazów.
Przy lżejszych zaburzeniach występują charakterystyczne błędy, jak : opuszczanie liter i
sylab, gubienie liter przy zbiegu spółgłosek, opuszczanie końcówek wyrazów, łączenie
przyimków z rzeczownikami. Szczególne trudności dotyczą pisowni głosek specyficznych dla
języka polskiego : syczących, szumiących i ciszących – s : sz : ś, c : cz : ć, z : ż : ź,
dźwięcznych i bezdźwięcznych – d : t, p : b, w : f, głosek tracących dźwięczność w śródgłosie
i wygłosie ( torebka, chleb), zmiękczeń przez kreskę i przez i. Dzieci mają także kłopoty w
różnicowaniu i i j oraz mylą samogłoski nosowe ą i ę z zestawami głosek -on, -om i -en, em.Często w pisaniu ujawniaja się wady wymowy, nawet już przezwyciężone pod względem
artykulacyjnym. Trudności w pisaniu ze słuchu utrzymują się dłużej niż trudności w czytaniu
W starszych klasach czytanie ciche dominuje nad głośnym, wzrasta więc w czytaniu udział
analizatora wzrokowego, pełniącego rolę kompensacyjną, natomiast w pisaniu ze słuchu, jak
i w pisaniu samodzielnym nadal dominującą rolę pełni analizator słuchowy. Zaburzenia
mowy oraz trudności w pisaniu mogą występować także wtedy, gdy dziecko przejawia
deficyty w zakresie pamięci słuchowej. Nie jest w stanie utrzymać w pamięci kilku elementów
odbieranych drogą słuchową, w konsekwencji ma znaczne problemy w powtórzeniu
wszystkich składników wypowiedzi. Przejawia także znaczne trudności w rozumieniu mowy,
gdyż istotne dla zrozumienia tekstu człony mogą nie zostać zapamiętane i w efekcie
pominięte. Brak stabilnych wzorców słuchowych wyrazów pociąga za sobą niemożność
wytworzenia ich poprawnych wzorców ruchowych. Utrudnione jest wówczas wypowiadanie.
Zamiast elementarz powstaje emelentarz, lokomotywa zamieniana jest na lomokotywę.
Oprócz zmiany kolejności sylab lub głosek, dziecko może opuszczać je lub dodawać. Dzieci
z deficytami pamięci słuchowej z trudem uczą się tabliczki mnożenia, wierszy i wszelkich
ciągów słownych, a także gorzej opanowują języki obce. Trudności te dezorganizują naukę
dziecka i mają negatywny wpływ na jego osiągnięcia szkolne, jak również na rozwój
osobowości i przystosowanie społeczne. Nie wyrównane w porę zaburzenia percepcji
słuchowej i mowy wpływają także na opóźnienie rozwoju myślenia słowno – pojęciowego,
przejawiające się trudnościami w rozumowaniu, wnioskowaniu i uogólnianiu na materiale
werbalnym, skutkiem czego dzieci te często podejrzewane są o niedorozwój umysłowy.
Ważne jest, aby jak najszybciej dostrzec trudności dziecka, odróżnić kłopoty wynikające z
braku treningu od trudności będących wynikiem specyficznych problemów w zakresie funkcji
słuchowej. Systematycznie prowadzone ćwiczenia rytmiczne, wrażliwości słuchowej, słuchu
fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej są wielką szansą wyrównania deficytu na tyle,
aby ułatwić dzieciom naukę na wszystkich etapach edukacji. Sprzymierzeńcem
postępowania terapeutycznego są niewątpliwie rodzice, ale wymagają oni wnikliwego
wprowadzenia w istotę problemu i rodzaj ćwiczeń. Często słyszy się bezradne głosy w
rodzaju : Chętnie bym to robiła, ale nie wiem jak. Mam ćwiczyć słuch fonematyczny, ale nie
wiem co to jest. Czasami problem braku współpracy wynika z faktu, że funkcję słuchową
utożsamia się ze słuchem fizjologicznym, nie dostrzega się potrzeby ćwiczeń, gdyż panuje
przekonanie , że dziecko słyszy prawidłowo.
Bibliografia
-Słodowik- Rycaj E. „O mowie dziecka”, Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2000,
-Skibińska H. „Praca korekcyjno- kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w czytaniu i
pisaniu”, WSP, Bydgoszcz 1996,
-Czajkowska I.,Herda K. „Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole”, WSiP, Warszawa,
1990,
-Sachajska E. „Uczymy poprawnej mowy”, WSiP, Warszawa 1992,
-Styczek I. „Logopedia”, PWN, Warszawa 1980.