Andrzej Podgórski. Jerzy Katarasiński

Jerzy Katarasiński — dziennikarz, aktor, krytyk.
Teatr 77 i jego zasługi
Jest taka niedobra data dla kultury. To dzień 31 sierpnia 1993 roku, kiedy decyzją władz
miasta po półrocznym postępowaniu likwidacyjnym został wykreślony z rejestru placówek
kultury Łodzi Teatr 77.
Teatr 77, jeden z najwybitniejszych i najbardziej oryginalnych programowo polskich
teatrów alternatywnych, powstał jesienią 1969 roku z inicjatywy Zdzisława Hejduka i
Ryszarda Bigosińskiego. Jego pierwszą siedzibą był klub studencki przy ulicy Piotrkowskiej
77 — stąd jego nazwa. Przez pierwsze dziesięć lat swego istnienia był teatrem studenckim.
Już pierwsze jego spektakle: Rosjo żono moja, Hommage Apollinaire, Spisek, Dzieje tratwy
Meduzy zyskały powszechne uznanie publiczności oraz krytyki teatralnej i były prezentowane
na ogólnopolskich festiwalach teatralnych, zdobywając liczne nagrody.
W latach 70. powstały słynne spektakle, czyli „wypowiedzi teatralne”, jak je nazwali
twórcy Teatru 77. Były to: Koło czy tryptyk, Retrospektywa, Pasja II. Stały się one ważnymi
manifestami artystycznymi i ideowymi pokolenia, współtworzyły zupełnie nowy ruch młodej
kultury. „W naszym pojęciu teatr jest miejscem sporu o nową społeczność” — mówił wtedy
Zdzisław Hejduk, lider teatru, wyrażając w ten sposób poczucie odpowiedzialności za kształt
rzeczywistości społecznej. Opisy spektakli „Siódemek” znalazły się we wszystkich książkach
poświęconych młodej kulturze tamtych czasów (m.in. Aldony Jawłowskiej, Tadeusza
Nyczka). Te wypowiedzi teatralne stały się głośne nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie.
„Jest to teatr, który ma odwagę postawić publiczność wobec konieczności wzięcia na siebie
odpowiedzialności, skłonić ją do mówienia i aktywności […]. Jest to teatr autentycznie
szczery i odważny” — pisał Lew Bogdan Jędrzejowski, dyrektor festiwalu w Nancy.
Przedstawienia tej oryginalnej alternatywnej sceny były prezentowane na najważniejszych
europejskich festiwalach sztuki: Wrocławskim Festiwalu Dramaturgii Współczesnej, La
Biennale di Venezia, Światowym Festiwalu Teatru w Nancy, Wrocławskim Festiwalu Teatru
Otwartego, Festiwalu Teatru w Avignon, Festiwalu w Edynburgu, Festiwalu FOOLS w
Kopenhadze, Stockholm Scensommar w Sztokholmie, w Gandawie, Sarajewie, Atenach,
Budapeszcie, Brukseli i innych miastach europejskich.
Teatr 77 stawiał przede wszystkim pytania społeczne i polityczne, nie rezygnując z
nowatorskich na owe czasy inscenizacji teatralnych. Od roku 1977 międzynarodowa
współpraca stała się jednym z głównych kierunków jego aktywności artystycznej i społecznej
oraz polem szerokiej współpracy z zespołami o podobnej wrażliwości. Powstało wówczas
szereg międzynarodowych kooperacji teatralnych. Warto wymienić choćby najważniejsze z
nich: Skrzyżowanie — Korsveg — Crossrods (Teatr 77 i Teater 9 ze Sztokholmu, 1978),
Projekt HOPE (kooperacja 6 zespołów teatralnych — Wrocław 1978), Wiosna ludów —
Vesna Narodu (Teatr 77 i Divadlo na Provazku 1979), Labirynt świata i raj serca (Teatr 77,
Teater 9, Comuna Baires Teatro Laboratorio — Włochy, Den Blaa Hest — Dania, Hurka —
Węgry, The Living Teatre, 1981), Razem — Together (Festiwal Fools, 1983).
W 1978 roku Teatr 77 wspólnie z Teater 9 ze Sztokholmu, Comuną Baires Laboratorio z
Mediolanu i Rajatables z Wenezueli stworzył projekt IFIT, czyli Międzynarodową Federację
Teatru Niezależnego. Stanowił on podstawę i oparcie dla dalszych międzynarodowych
kreacyjnych inicjatyw teatralnych, jak choćby legendarnego projektu Droga do Delf
zainicjowanego w 1984 roku. Projekt ten był ogólnopolską akcją kulturalną, która składała się
z serii zdarzeń wizualnych oraz teatralnych podróży przez różne regiony kontynentu i miał się
zakończyć wspólnym finałowym działaniem artystycznym w Delfach. Projekt zjednoczył w
działaniu prawie trzydzieści zespołów z wielu krajów Europy. Pierwsza jego część Europa,
Europa odbyła się w czerwcu 1991 roku. W jej ramach ponad stu twórców z dziesięciu
teatrów powędrowało z Danii przez Niemcy i Czechy do Polski.
W 1979 roku Teatr 77 uzyskał razem z kilkoma czołowymi grupami studenckimi status
placówki zawodowej. Miało to wpływ na poszerzenie jego oblicza artystycznego. Obok
międzynarodowych projektów teatralnych, autorskich scenariuszy, wypowiedzi kreacyjnych
pojawiły się spektakle oparte na znanej literaturze dramatycznej: Iwona księżniczka Burgunda
W. Gombrowicza (1982), „Clowni” i „Kazanie” A. Strzeleckiego (1983–1984), Na pełnym
morzu S. Mrożka (1985), adaptacje powieści L. Kundery (Labirynt świata i raj serca, 1986),
M. Hłaski (Nawrócony w Jaffie, 1986), J. Głowackiego (Coraz trudniej kochać, 1987), W.
Jerofiejewa (Moskwa — Pietuszki, 1988), F. Kafki (Przemiana, 1989), P. Lagerkvista
(Sybilla, 1991), B. Hrabala (Obsługiwałem angielskiego króla, 1992).
Mimo brzemiennej w skutki decyzji o likwidacji przez władze miasta w 1993 roku Teatru
77 jako placówki kulturalnej Zdzisław Hejduk i grupa artystów zamierzała dalej kontynuować
działalność artystyczną jako Ośrodek Inicjatyw Artystycznych — Teatr 77, realizując w jego
ramach szereg spektakli. Ośrodek stał się również organizatorem i realizatorem
Międzynarodowych Spotkań Teatralnych, które odbywały się w Łodzi. Niestety, szereg
niesprzyjających okoliczności utrudnił godne i rzetelne oddanie zasług Teatru 77 w chwili,
gdy zaprzestał on swojej działalności przy ulicy Zachodniej 56.
W efekcie powstała dotkliwa luka w dziejach łódzkiego teatru alternatywnego. I tak, o ile
Poznań do dziś szczyci się swoim Teatrem 8 Dnia, Kraków — Teatrem STU, Wrocław —
Kalamburem, Warszawa — Akademią Ruchu, tak Teatr 77 pozostaje w zupełnej niepamięci.
***
A przecież ta wybitna grupa teatralna wniosła do kultury polskiej wiele ożywczych idei.
Była jednym z liderów europejskiego teatru alternatywnego, poszukującego, Największą
zasługą Teatru 77 było jednak zainicjowanie i rozwój prekursorskich (jak na owe czasy)
międzynarodowych kooprodukcji teatralnych. Były one nie tylko zwykłą wymianą teatralną,
ale przemyślanymi wspólnymi przedsięwzięciami społeczno-artystycznymi działającymi —
co szczególnie ważne — w podzielonej jeszcze wtedy żelazną kurtyną Europie. To łódzki
Teatr 77 był właśnie pionierem tych nowatorskich przedsięwzięć, o czym dziś niewiele osób
w naszym mieście pamięta.
Istnieje społeczny i medialny dług wobec zasług tego teatru. Chcielibyśmy więc
przywrócić łodzianom pamięć o Teatrze 77, organizując szereg wystaw, spotkań i konferencji
przypominających miejsce tego artystycznego fenomenu na mapie kulturalnej Łodzi. Cykl
imprez poświęconych Teatrowi 77 byłby też przypomnieniem historii budynku, w którym
mieści się dziś Akademicki Ośrodek Inicjatyw Artystycznych, gdzie o owym fenomenie
nieistniejącej placówki przypomina jedynie skromna tabliczka o treści: „W tej sali Teatr 77
zrealizował większość swoich spektakli w latach 1978 — 2002. Ddyrekcja Zdzisław Hejduk”.
***
Dziś w tym miejscu nie ma nawet siedziby Stowarzyszenie Teatralne „Teatr 77”, a
przecież AOIA dziedziczy tradycję miejsca i działania Teatru 77. Należy bowiem pamiętać,
że Akademicki Ośrodek Inicjatyw Artystycznych powstał (po remoncie i modernizacji
budynku przy ul. Zachodniej 56 właśnie z przeznaczeniem dla Teatru 77) z połączenia
decyzją władz miasta Akademickiego Ośrodka Kultury i Ośrodka Inicjatyw Artystycznych —
Teatr 77 w 2004 roku. Chcemy więc, aby cykl imprez był przypomnieniem twórców Teatru
77 oraz jego charyzmatycznego lidera Zdzisława Hejduka, a także osób znanych w
ówczesnych środowiskach artystycznych i opozycyjnych: artystów, dziennikarzy, animatorów
kultury, działaczy społecznych.
Przypominając dokonania Teatru 77, chcemy przede wszystkim przedstawić i przypomnieć
ludzi, których praca, talent, działania artystyczne składały się na dokonania Teatru 77.
***
Pierwsza wystawa, którą przygotowało Muzeum Miasta Łodzi, Stowarzyszenie Teatralne
„Teatr 77” i Fundacja ART-ERIAE, jest poświęcona Jerzemu Katarasińskiemu, wybitnemu
łódzkiemu dziennikarzowi, znawcy teatru. Wystawa „Teatr 77 — Jerzy Katarasiński”
obejmuje nie tylko jego działania artystyczne w Teatrze 77, ale również dziennikarskie,
społeczne i literackie. To bardzo ważna, godna uwagi i pamięci postać. Jego pełna pasji i
poświęcenia działalność dziennikarska, społeczna i artystyczna była znacząca w krajobrazie
kulturalnym Łodzi. Jerzy Katarasiński przez wiele lat był kierownikiem działu kulturalnego
„Dziennika Łódzkiego”. Zyskał pozycję liczącego się w Łodzi i nie tylko (współpracował
m.in. z „Teatrem”) krytyka i publicysty. W latach 1976–1979 prowadził redakcję publicystyki
kulturalnej łódzkiej telewizji. Był autorem licznych felietonów, reportaży i filmów
dokumentalnych dla anteny lokalnej i ogólnopolskiej. W latach 1979–1982 był sekretarzem, a
następnie zastępcą redaktora naczelnego „Odgłosów”.
Z Teatrem 77 formalnie związał się w roku 1982, ale już dużo wcześniej współpracował
także pozarecenzencko z tą alternatywną sceną, towarzysząc jej artystycznym podróżom,
dopingując na zagranicznych scenach. Był jej sympatykiem i recenzentem, ale od pierwszych
miesięcy stanu wojennego także aktorem, reżyserem, współtwórcą spektakli i wypowiedzi
teatralnych tego teatru. Pozbawiony przez peerelowską władzę jakiegokolwiek prawa
zarobkowania i możliwości wykonywania pracy dziennikarskiej dzięki uczciwej i odważnej
postawie Zdzisława Hejduka znalazł swoje miejsce w Teatrze 77. Tu mógł znaleźć w miarę
bezpieczny azyl i pokazać wszechstronność swego talentu. Postaci, które kreował w
spektaklach, były pełne pasji i głębi, jak choćby rola konfidenta w Trenie weselnym.
Próbował w tej kreacji zawrzeć wszystkie gorzkie doświadczenia, które zapadły mu w pamięć
po wprowadzeniu stanu wojennego. Chciał, aby ta rola była uosobieniem zła, podłości,
moralnego zaprzedania. W innym spektaklu, będącym adaptacją prozy Marka Hłaski, pt.
Nawrócony zagrał wstrząsającą rolę barmana Harry’ego. Grając tam inwalidę, grał jakby
siebie, dźwigając ciężar postępującej choroby. Stworzył postać patetycznego, chwilami
żałosnego, chwilami heroicznego idealisty prowadzącego zawiłe rozmowy, dysputy o życiu,
śmierci, przeznaczeniu, kondycji ludzkiej. Stał o kuli za barem i tylko niekiedy wychodził
przed kontuar jakby dla potwierdzenia i podkreślenia swoich argumentów, swoich
niedokończonych racji.
Jerzy Katarasiński nie doczekał okresu polskich przemian. Zmarł 7 lutego 1989 roku, u
progu odzyskiwanej także z jego niezaprzeczalnym udziałem wolności. Nikogo takiego już
nigdy w naszym kulturalnym świecie nie będzie.
Andrzej Podgórski — aktor, realizator teatralny.